گازەتiمiزدiڭ بەتiندە وتكەن جىلى ساياساتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مۇرات مۇحامەدوۆپەن سۇحبات جاريالانعانى كوزi قاراقتى وقىرماننىڭ ەسiندە بولار. بۇعان دەيiن قىزىلوردا وبلىسى اكiمiنiڭ ورىنباسارى قىزمەتiن اتقارعان مۇرات باقتيارۇلى بيىلعى سەنات سايلاۋىندا جوعارعى پالاتا دەپۋتاتتىعىنا سايلاندى. جەرگiلiكتi بيلiكتەن زاڭ شىعارۋشى بيلiك تارماعىنا اۋىسقان ازاماتپەن استانادا ارنايى جولىعىپ، قوعامداعى وتكiر ماسەلەلەر جونiندە سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتi ءتۇستi. دەپۋتاتپەن اڭگiمەمiز جاڭادان قابىلدانعان «دiني قىزمەت پەن دiني بiرلەستiكتەر تۋرالى» زاڭنان باستالدى.

بۇل زاڭ قوعامنىڭ ەتەك-جەڭIن جيناپ الۋىنا ىقپال ەتەدI

- قازاقستاندا زاڭ شىعارۋشى ورگان پارلامەنت بولعانىمەن، جاڭا زاڭ جوبالارىنىڭ ءبارi ۇكiمەت كابي­نەتتەرiندە جاسالاتىنى قالىپتى جاع­داي. ۇكi­مەت دايىنداعان زاڭ جوباسى پار­لامەنتتiڭ بiرiنەن سوڭ بiرi - ەكi پالاتاسىندا تالقىلانادى. وسى ورايدا، پارلامەنتتiڭ زاڭ شىعارۋشى فۋنكتسيا­سى تولىعىمەن جۇزەگە اسىپ وتىر دەي الامىز با؟ ونىڭ ۇستiنە، ارا-تۇرا «بiزگە پارلامەنتتiڭ جو­عارى پالاتاسىنىڭ كەرەگi قانشا؟» دەيتiن پiكiرلەر دە ايتىلادى.

گازەتiمiزدiڭ بەتiندە وتكەن جىلى ساياساتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مۇرات مۇحامەدوۆپەن سۇحبات جاريالانعانى كوزi قاراقتى وقىرماننىڭ ەسiندە بولار. بۇعان دەيiن قىزىلوردا وبلىسى اكiمiنiڭ ورىنباسارى قىزمەتiن اتقارعان مۇرات باقتيارۇلى بيىلعى سەنات سايلاۋىندا جوعارعى پالاتا دەپۋتاتتىعىنا سايلاندى. جەرگiلiكتi بيلiكتەن زاڭ شىعارۋشى بيلiك تارماعىنا اۋىسقان ازاماتپەن استانادا ارنايى جولىعىپ، قوعامداعى وتكiر ماسەلەلەر جونiندە سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتi ءتۇستi. دەپۋتاتپەن اڭگiمەمiز جاڭادان قابىلدانعان «دiني قىزمەت پەن دiني بiرلەستiكتەر تۋرالى» زاڭنان باستالدى.

بۇل زاڭ قوعامنىڭ ەتەك-جەڭIن جيناپ الۋىنا ىقپال ەتەدI

- قازاقستاندا زاڭ شىعارۋشى ورگان پارلامەنت بولعانىمەن، جاڭا زاڭ جوبالارىنىڭ ءبارi ۇكiمەت كابي­نەتتەرiندە جاسالاتىنى قالىپتى جاع­داي. ۇكi­مەت دايىنداعان زاڭ جوباسى پار­لامەنتتiڭ بiرiنەن سوڭ بiرi - ەكi پالاتاسىندا تالقىلانادى. وسى ورايدا، پارلامەنتتiڭ زاڭ شىعارۋشى فۋنكتسيا­سى تولىعىمەن جۇزەگە اسىپ وتىر دەي الامىز با؟ ونىڭ ۇستiنە، ارا-تۇرا «بiزگە پارلامەنتتiڭ جو­عارى پالاتاسىنىڭ كەرەگi قانشا؟» دەيتiن پiكiرلەر دە ايتىلادى.

- قازاقستان پارلامەنتi ەكi پالاتادان تۇرادى. زاڭ شىعارۋدىڭ قالىپتاسقان ءتارتiبi بويىنشا سالالىق مينيسترلiكتەر قوعامدىق ۇيىم، ۇكiمەتتiك ەمەس ۇيىم وكiلدەرiمەن، عالىمدارمەن بiرلەسە وتىرىپ، زاڭ جوباسىن دايىندايدى، ونى عىلىمي ساراپتاۋدان وتكiزەدi, بiرنەشە مارتە سۇرىپتاۋ جاساپ، ابدەن دايىن بولعان سوڭ ءماجiلiستiڭ قاراۋىنا جiبەرەدi. تومەنگi پالاتادا تيiس­تi كوميتەتتەر بار، سول كوميتەتتەردە جوبا كەمi ەكi رەت تالقىلانادى. سالالىق مينيسترلiكتiڭ باسشىسى وسى كوميتەتكە كەلiپ، زاڭ جوباسى بويىنشا تالقىلاۋعا قاتىسىپ، دەپۋتاتتار سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرەدi. ءماجiلiستiڭ بارلىق كوميتەتتەرiندە تالقىلاۋدان وتكەننەن كەيiن زاڭ جوباسى سەناتقا جونەلتiلەدi. وسى جەردە نازار اۋداراتىن جايت - ۇكiمەتتiڭ نۇسقاسى ماجiلiسكە كەلگەندە كوپ وزگەرتۋلەرگە ۇشىرايدى. سەنات دەپۋتاتتارى وسى ەكi قۇجاتپەن - ۇكiمەتتiڭ نۇسقاسىمەن جانە ماجiلiستە وزگەرتiلگەن نۇسقامەن جۇمىس iستەيدi. وسىلايشا، كەز-كەلگەن زاڭ جوباسى ەكi سۇزگiدەن وتەدi. ەڭ ۇلكەن سۇزگi, ارينە، ماجiلiستە. وندا دەپۋتاتتاردىڭ سانى دا باسىم، كوبiنە ايعاي دا، داۋ دا - سوندا. ال سەناتتىڭ باستى ەرەكشەلiگi, مەنiڭشە، ساپالىق قۇرامىندا. ويتكەنi مۇندا بۇرىن اكiمشiلiك قىزمەتتەردە جۇمىس iستەگەن، ەڭ تومەن دەگەندە اۋدان اكiمi بولىپ قىزمەت ەتكەن ازاماتتار وتىر. ولار - ەل باسقارۋ جۇيەسiن iس جۇزiندە بiلەتiن، ومiرلiك تاجiريبەسi مول ازاماتتار. سەناتقا كەلiپ تۇسكەن زاڭ وسىنداعى جەتi كوميتەتتە بiردەي تالقىلانىپ، iرiكتەۋ-ساراپتاۋ جۇمىسىنا وزەك بولادى. ەگەر ءماجiلiس پەن سەنات دەپۋتاتتارى اراسىندا بەلگiلi بiر زاڭ جوباسىنا بايلانىستى كەلiسپەۋشiلiكتەر كوپ بولسا، وندا ارنايى كەلiسiم كوميسسيالارى قۇرىلادى. ولار ءاربiر پۋنكت بويىنشا داۋىس بەرiپ، تالقىعا سالادى. سالالىق مينيسترلiكتiڭ باسشىسى نەمەسە مينيستردiڭ ورىنباسارى تالداۋ ورتالىقتارى نەمەسە ساراپتاما ماماندارىن ەرتiپ كەلiپ، كوميسسيا وتىرىسىنا قاتىسادى. سەنات سۇزگiسiنەن وتكەن زاڭ جوباسى عانا ەلباسىعا قول قويۋعا جiبەرiلەدi.

- زاڭ جوبالارى تۇگەل دەرلiك ۇكi­مەتتە دايىندالاتىن بولعان­دىق­تان، قابىلدانىپ جاتقان قۇجات­تاردىڭ بارلىعى مينيسترلەر كابينەتiنiڭ ساياساتىنا ساي بولادى عوي...

- جوق، كوپ زاڭ جوبالارى پارلامەنتكە كەلiپ تۇسكەننەن كەيiن العاشقى نۇسقاسىنان اينىپ، ەداۋiر وزگەرiسكە ۇشىرايدى.

- سوندا ءار زاڭ جوباسىنىڭ ال­عاشقى نۇسقاسىنان قانشا پايىزى قالادى؟

- ءار زاڭدا ءار ءتۇرلi. ماجiلiسكە كەلگەندە، ۇكiمەتتiڭ الىپ كەلگەن قۇجاتىنان 20-30 پايىزعا دەيiن وزگەرiپ كەتەدi. وسى سەسسيادا كەلiپ تۇسكەن «دiني قىزمەت پەن دiني بiرلەستiكتەر تۋرالى» زاڭ جوباسىن الىپ قارايىق. بۇل زاڭ جوباسى ماجiلiسكە دە، سەناتقا دا بiردەي كەلiپ ءتۇستi. وسى زاڭنىڭ 7, 8 باپتارىنا بايلانىستى كوپ داۋ تۋىندادى. بۇل باپتار دiني راسiمدەردi ورىن­داۋعا بايلانىستى. وسى ماسەلەگە وراي دiن iستەرi جونiندەگi اگەنتتiك باسشىسى قايرات لاما شاريف بiزدiڭ الدىمىزعا ءتورت رەت كەلدi. ءتۇرلi پiكiرلەر ايتىلدى. سونىڭ ءوزiن­دە وسى زاڭنىڭ بiرنەشە بابى بويىنشا وزگەرتۋلەر ەنگiزiلدi. كەيبiر ماسەلەلەر بويىنشا دiني كوميتەتتiڭ ۇستانىمى تاباندى بولعانىن ايتقان ءجون. مىسالى، قازاقستاندا قازiر 300-دەن اسا ميسسيونەرلiك توپ بار ەكەن. باس-اياعى 25 ەلدەن كەلگەن. قازاقستان سياقتى كiشكەنتاي مەملەكەت ءۇشiن بۇل وتە ۇلكەن كورسەتكiش. حريستيان دiنiنiڭ پروتەستانتتىق، كاتوليكتiك باعىتىنىڭ ءوزi بiرنەشە تارماقتارعا بولiنگەن، ولاردىڭ وكiلدەرi دە ەلiمiزدە ءجۇر. زاڭ قابىلدانعان سوڭ ولاردىڭ بارلىعى قايتا تiركەۋدەن وتۋگە تيiس بولادى. مەنiڭشە، ەندi ولاردىڭ 150-200-گە جۋىعى تiركەۋدەن وتە الماي قالادى. ويتكەنi ولار مىنا جاڭا زاڭ جوباسىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس كەلمەيدi. ارينە، بۇل قوعام ءۇشiن پايدالى وزگەرiس بولماق. ەندi دiني راسiمدەرگە قاتىستى. مەملەكەتتiك ورگانداردا، وقۋ ورىندارىندا، اسكەري گارنيزونداردا، تۇرمەلەردە ناماز وقۋعا، دiني راسiمدەر جاساۋعا تىيىم سالىنادى. وسى ماسەلەگە وراي قاراما-قايشى پiكiرلەر كوپ ايتىلدى. شىندىعىندا دا، مەملەكەتتiك ورگانداردا ناماز وقۋ، قۇلشىلىق جاساۋعا تىيىم سالۋ كەرەك.

- تاۋەلسiزدiكتiڭ جيىرما جىلىندا قالىپتاسقان زاڭ شىعارۋ تاجiريبەسiنە سايكەس، بiزدەگi كوپ­تەگەن زاڭ جوبالارى دامىعان مەملەكەتتەردەگi زاڭداردىڭ نە­گi­زiندە جاسالعانى بەلiلi عوي. وسى تۇرعىدان العاندا، مەنiڭ بi­لۋiمشە، ەۋروپا ەلدەرiندە وقۋ ورىندارىڭدا دiني ءراسiم جاساۋعا تىيىم سالىنباعان. بۇل قالاي؟

- ەۋروپا ەلدەرiندە، تiپتi تۇركيادا مەم­لەكەتتiك ورگانداردا ناماز وقۋعا، قۇلشىلىق جاساۋعا رۇقسات جوق. بiراق تۇركيادا اتتاپ باسقان سايىن - مەشiت. جۇمىستان شىعا سالا مەشiتكە بارىپ، ناماز وقيدى. ەكiنشiدەن، بۇل زاڭ كونستيتۋتسيالىق نورما ەمەس. ارينە، بۇل زاڭ جوباسىنىڭ كەيبiر كەمشiلiكتەرi بار. بiراق ونى قابىلداۋ قاجەتتiلiگi - قوعامنىڭ تالابىنا ساي. ەلدە تامىر جايىپ كەتكەن ۆاحابيتتiك، سالافيتتiك ت.ب. اعىمدارعا تىيىم سالۋىمىز كەرەك. زاڭنىڭ پرەامبۋلاسىنا «ەكi دiندi - حريستياننىڭ پراۆوسلاۆيەلiك، يسلام دiنiنiڭ حانافيلiك باعىتىن ۇستاناتىن ەلمiز» دەپ جازىلدى. بۇل تەگiن ەمەس. وسى ەكi باعىتقا باسىمدىق بەرiلەدi دەگەن ءسوز. كوپتەگەن ەلدەردەردە، مىسالى، يتاليادا مەملەكەتتiك دiننiڭ نە ەكەنi كونستيتۋتسيادا ايقىن جازىلعان. ال بiز ازiرگە «مەملەكەتتiك دiنiمiز مىناۋ» دەپ جازا المايمىز. بولاشاقتا بالكiم، وعان دا كەلەرمiز.

- اتا زاڭعا سايكەس، قازاقستان - زايىرلى مەملەكەت. دiن مەملەكەتتەن بولiنگەن. زاڭنىڭ العىسوزiندە حانافيلiك پەن پراۆوسلاۆيەگە باسىمدىق بەرiلەتiندiگi تۋرالى ايقىنداپ جازىلۋى - مەم­لەكەتتiڭ دiندi مويىنداۋى دەپ سانالا ما؟

- زاڭنىڭ پرەامبۋلاسىندا قازاقستاننىڭ كوپدiندi مەملەكەت ەكەنi جازىلعان. بiزدە بۋدديزم تارماقتارىنا دەيiن بار. سول دiندەردiڭ iشiندە بiز يسلام دiنiندەگi حانافيلiك باعىت پەن حريستيان دiنiندەگi پراۆوسلاۆتىق باعىتىنىڭ حالىقتى تاربيەلەۋدە تاريحي رولiن مويىندايمىز دەگەن ءسوز. ەكiنشi جاعىنان، بۇل زاڭدىق نورما ەمەس، العىسوز عانا.

- وسى زاڭنىڭ قابىلدانۋى قازاق­ستان­داعى يسلام دiنiنiڭ، ونىڭ iشiندە قازاقستان مۇسىلماندارى دiني باس­قارماسىنىڭ ءرولiن كۇشەيتە مە؟

- وسى جولى دiني باسقارمانىڭ اتاۋىنا بايلانىستى كوپ پiكiر ايتىلدى. تiپتi, «رۋحاني» دەگەن انىقتاماسىن الىپ تاستايىق دەگەن ۇسىنىس بولدى. دiني اگەنتتiكتiڭ قۇرىلۋىنىڭ ءوزi ەلدەگi دiني اعىمداردى ساراپتاپ وتىراتىن مەملەكەتتiك ورگاننىڭ قاجەتتiگiنەن تۋىندادى. دiن مەملەكەتتەن بولiنگەنi راس، بiراق بiزگە سىرتتان قانداي دiني اعىمدار كەلiپ جاتىر، قانداي ادەبيەتتەر تاسىمالدانىپ جاتىر، شەتەلدەردەن بiلiم الىپ كەلگەن ازاماتتار نە نارسەنi ناسيحاتتاپ ءجۇر دەگەن ماسەلەنi مەملەكەت نازاردان تىس قالدىرا المايدى. دiن iستەرi جونiندەگi اگەنتتiك بۇل جۇمىستى ويداعىداي اتقارا الادى دەپ ويلايمىن. دiن - ادامنىڭ رۋحاني دامۋىنداعى نەگiزگi باعىتتاردىڭ بiرi. ادام بالاسى نانىم-سەنiمسiز ءومiر سۇرە المايدى. سوندىقتان دا مەملەكەت بۇل ماسەلەگە بەي-جاي قاراۋعا تيiس ەمەس.

- جاڭا تۇركيانى ايتىپ ءوتتiڭiز. بۇل ەلدە يسلام دiنiنiڭ دامۋىنا ايرىقشا كوڭiل بولiنگەنi بەلگiلi, ونىڭ iشiندە مولدالارعا اي سايىن كەمi بەس ءجۇز دوللاردان ايلىق تولەنەدi, مەشiتتەر تۇگەل دەرلiك مەملەكەت ەسەبiندە. مەملەكەت باسقا دiندەردiڭ دامۋىنا، ءوزiن-ءوزi قارجىلاندىرۋىنا بوگەت جاسامايدى، ال يسلام دiنiنiڭ دامۋىنا باسىمدىق بەرiپ، ءوز قامقورلىعىنا العان. سونىڭ ارقاسىندا دiننiڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ وتىر. بiزدە وسىنداي جاعداي جاسالۋى مۇمكiن بە؟ قازاقستاندا مولدالار، ءسوزدiڭ انىعىن ايتقاندا، ەلدiڭ مەشiتتە قالدىرىپ كەتكەن قايىر-سادا­قاسىمەن ءومiر سۇرەدi, ودان سوڭ ولاردىڭ جۇمىسىنان نەندەي ساپا كۇتەمiز؟

- زايىرلى قوعامدا مەملەكەت دiننiڭ iشكi iسiنە ارالاسا المايدى. دiن دە مەملەكەتتiڭ iشكi iسiنە قول سۇقپايدى. بiز وسى زاڭ جوباسىن تالقىلاۋ بارىسىندا باسقا ەلدەردiڭ، ونىڭ iشiندە تۇركيانىڭ تاجiريبەسiن زەرتتەدiك. بۇل ەلدە دiن iستەرi مەملەكەتتەن ەمەس، ارنايى قۇرىلعان قورلار ارقىلى قارجىلاندىرىلادى. Iرi كاسiپكەرلەر، كومپانيالار وسى قورلارعا ءوز ىقتيارىمەن قارجى اۋدارادى. تۇركياداعى بارلىق مەشiتتەردەگi يمامداردى وقىتۋ، ولار­دىڭ جالاقىسى، مەشiتتەردiڭ كۇتiمi وسى قورعا تۇسكەن قارجىدان بولiنەدi. ەكiنشiدەن، تۇركيادا تۇرعىنداردىڭ باسىم كوپشiلiگi مۇسىلماندار، سونىمەن قاتار بۇل مۇسىلماندىق ءداستۇر ۇزiلمەگەن مەملەكەت بولعاندىقتان، ولاردا پiتiر-ساداقادان تۇسەتiن قارجى وتە كوپ. قازاقستاندا 16 ميلليون حالىقتىڭ 9 ميلليونى مۇسىلمان دiنiندەگi ازاماتتار دەيiك، سونىڭ 5-6 ميلليونى مەشiتكە بارىپ، اندا-ساندا قۇران وقىتىپ، پiتiر-ساداقا قالدىرادى. جىلىنا تەك ورازانىڭ كەزiندە جينالعان كۇننiڭ وزiندە پiتiر-ساداقاعا شاماسى ءار ادام 150 تەڭگە قالدىرادى. ياعني، 6 ميلليون ادام ورتا ەسەپپەن جىلىنا 1 دوللار بەرەدi دەپ ەسەپتەسەك، مەشiتتەرگە 6 ميلليون دوللار تۇسەدi دەگەن ءسوز. ەگەر رەسپۋبليكا بويىنشا اۋىل، اۋدان، قالالارداعى بارلىق مەشiتتەرگە بولەتiن بولساق، بۇل قوماقتى قارجى. ودان بولەك، اۋداندىق، قالالىق مەشiتتەردiڭ كوپشiلiگiنە قازiر جەرگiلiكتi كاسiپكەرلەر كومەكتەسiپ، قارجى ءبولiپ وتىرعانىن بiلەمiز. مەشiتتەردiڭ جىلۋى، سۋى ت.ب. ماسەلەلەرiن جەرگiلiكتi كاسiپكەرلەر شەشiپ بەرiپ وتىر. سوندىقتان وسى پiتiر-ساداقادان تۇسەتiن اقشانىڭ تيiمدi جۇمسالۋىن قاداعالاۋ كەرەك شىعار. ونى باقىلاۋ قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ دiني باسقارماسىنىڭ قۇزىرىندا. مەملەكەت بۇل iسكە ارالاسا المايدى. وسى جەردە كوڭiل اۋداراتىن تاعى بiر ماسەلە بار. مەن قىزىلوردا وبلىسىندا قىزمەت iستەپ جۇرگەندە كۋا بولعان جاعداي، سوڭعى ءتورت جىلدا ەلباسى قىزىلوردا وبلىسىنا ءۇش رەت كەلدi. باس ءمۇفتيiمiز، باسقاشا ايتقاندا، ەلiمiزدiڭ رۋحاني كوش باسشىسى دا ايماقتاردى جيە ارالاپ تۇرسا، قۇبا-قۇپ بولار ەدi. دiننiڭ باسشىسى ەلدiڭ رۋحاني كوشباسشىسى ەمەي، كiم؟ ءمۇفتي ەل ارالاسا، حالىق «حازiرەت كەلەدi, دiنباسى كەلەدi» دەپ ونى كورۋگە، ونىڭ بiر اۋىز ءسوزiن ەستۋگە ىنتىقپاي ما؟ مىسالى، وزبەكستانداعى رۋحاني دiن باسشىسى وتە ۇلكەن ابىرويعا يە. بiر جيىندا ولاردىڭ تiپتi دiنباسىنىڭ قولىن ءسۇيiپ، ۇلكەن قۇرمەت بiلدiرiپ جاتقانىن ءوز كوزiممەن كورگەنiم بار. دiننiڭ تۇستاستىعى ءۇشiن مۇنىڭ ماڭىزى زور دەپ ويلايمىن. حازiرەت بۇل جەردە ۇلكەن جۇمىس iستەۋi كەرەك. مولدالاردى تاعايىنداۋ، كادر تاڭداۋ ماسەلەسiن تىڭعىلىقتى ورىنداۋ كەرەك. جەر-جەرگە يمامداردى تاعايىنداعاندا جەرگiلiكتi حالىقپەن ەتەنە تانىس ازاماتتاردى تاڭداۋ كەرەك شىعار، بالكiم. ايتپەسە، جەرگiلiكتi جۇرتشىلىقتى سوڭىنان ەرتە المايتىن نەمەسە ءوزارا ايتىس-تارتىسقا تۇسكەن مولدالار قايدان شىقتى؟ مۇنىڭ بارiنە، مۇسىلماندار دiني باسقارماسى جاۋاپ بەرۋi تيiس. مەن ءوزiم ايماقتا جۇرگەندە، وسى ماسەلەگە ساراپتاۋ جاساپ كوردiم. قازiرگi كەزدە بارلىعى دەمەي-اق قويايىن، كوپتەگەن اۋىلدىق جەرلەردە وتىرعان مولدالاردىڭ توقسان پايىزى دۇمشە مولدالار. دiننiڭ دامۋى ءۇشiن بiزگە دە ارنايى قور قۇرۋ كەرەك. ول ءار وبلىستا بولەك قۇرىلا ما، الدە ورتالىقتان باسقارىلا ما، وعان جەكە ازاماتتار مەن كومپانيالار ءوز ەركiمەن قارجى اۋداراتىنداي جاعداي جاساسا، ءارi مولدالارعا ماتەريالدىق كومەك، ءارi دiننiڭ دامۋىنا سەپ بولار ەدi. مولدالاردىڭ الەۋمەتتiك جاعدايى، ايلىق تابىس تۇيتكiلدi ماسەلە بولىپ وتىر. ولاردىڭ كوبiسi بiر جەردە تۇراقتاپ وتىرمايتىنى دا سوندىقتان، بالا-شاعاسى بار، ولارعا دا كۇنكورiس كەرەك قوي.

- بۇعان دەيiنگi «دiني نانىم-سەنiم بوستاندىقتارى تۋرالى» زاڭ 1992 جىلى قابىلداندى. سول كەزدە ەلiمiزدە دiني نانىم-سەنiمگە بوستاندىق بەرiلگەنi راس، ال iس جۇزiندە سىرتتان ءتۇرلi دiني اعىمداردىڭ كەلۋiنە جول اشىلدى. ون توعىز جىلدان بەرi بiز بۇل ماسەلەدە تiزگiندi بوس قويدىق. بەلگiلi ساياساتتانۋشى مامانداردىڭ ايتۋىنشا، قازiرگi تاڭدا قازاقستاندا دiني كوزقاراس بويىنشا كيكiلجiڭ تۋىنداۋ قاۋiپ بار. جەر-جەردە ءتۇرلi دiني ۇيىمدار اراسىندا پايدا بولعان قايشىلىق قوعامنىڭ بiرتۇتاستىعىنا سىنا تاعۋ قاۋپi تونگەن كەزدە عانا دiني اگەنتتiك قۇرىپ، وسى سالادا جاڭا زاڭ قابىلدادىق. وسى ماسەلەنi ەرتەرەك قولعا الۋعا بولمادى ما؟

- راس، 1992 جىلى قابىلدانعان زاڭ دiن باعىتىنداعى ەڭ ليبەرالدى زاڭداردىڭ بiرi بولدى. ول زاڭ بويىنشا بەس-ون ادام جينالىپ، دiني ۇيىم قۇرۋعا مۇمكiندiك مول ەدi. كەزiندە مۇنداي زاڭنىڭ قابىلدانۋىنىڭ كوپتەگەن وبەكتيۆتi دە، سۋبەكتيۆتi سەبەپتەرi بولدى. بiراق بiزدەگi جاعدايمەن سالىستىرعاندا، وزبەكستاندا، ءازiربايجاندا، تۇركiمەنستاندا دiن ماسەلەسiندە بiر ەرەكشەلiك بار ەكەنiن ەسكەرۋ كەرەك: بۇل ەلدەردە نەگiزiنەن سول مەملەكەتتi قۇراۋشى حالىقتىڭ وكiلدەرi تۇرادى. بiزدiڭ ەرەكشەلiگiمiز - ءتۇرلi ەتنوس وكiلدەرi كوپ. ءجۇز وتىزعا جۋىق ەتنوس بار دەيمiز. ولاردىڭ ارقايسىسى ءوزiنiڭ دiنiن الىپ كەلدi. سوندىقتان دا وداق ىدىراپ، جاڭا مەملەكەت قۇرىپ جاتقان كەزدە، بiزگە ليبەرالدى زاڭ كەرەك بولدى. ارينە، مىنا جاڭا زاڭدى ەرتەرەك قابىلداۋعا بولار ەدi. اقش-تاعى 2001 جىلدىڭ 11 قىركۇيەكتەگi وقيعادان سوڭ كوپتەگەن مەملەكەتتەر دiن سالاسىنداعى زاڭدارىن قاتايتىپ الدى. گەرمانيا، فرانتسيا سياقتى مەملەكەتتەر مۇسىلمان دiنi باعىتتارىنا قاتىستى، يسلام مەملەكەتتەرiنەن كەلەتiن ازاماتتارعا قاتىستى قاتاڭ تالاپتار ەنگiزدi. فرانتسيا­دا حيدجابقا تىيىم سالىپ، تiپتi ەلدەن الاستاۋعا دەيiن اپاراتىن زاڭ قابىلداپ جاتىر. سوندىقتان بiز دە دiن سالاسىنداعى زاڭ تالاپتارىن كۇشەيتۋiمiز كەرەك ەدi. ءالi دە كەش ەمەس دەپ ويلايمىن. بۇل زاڭ قوعامنىڭ ەتەك-جەڭiن جيناپ الۋىنا ىقپال ەتەدi. ويتكەنi بiزدە يسلامنىڭ كوپتەگەن تارماقتارىن ۇس­تاناتىن اعىمدار بار. بiراق رەسمي تۇردە حانافيلiك باعىتتى ۇستاناتىندىقتان، بۇل تۇرعىدا بiرتۇتاستىقتى ساقتاپ قالۋىمىز كەرەك. ونىڭ ۇستiنە، ميسسيونەرلiككە قاتىستى باعانا ايتىپ ءوتتiم عوي، بۇل زاڭ تولىپ جات­قان ميسسيونەرلەردiڭ سانىن كۇرت ازايتۋعا سەپتiگiن تيگiزەدi. وسى زاڭعا قاتىستى داۋ كوپ بولدى. بۇل قالىپتى نارسە. زاڭ - وزگەرتۋگە بولمايتىن كونستيتۋتسيا ەمەس قوي، كەيبiر جايتتاردى بولاشاقتا رەتتەۋگە بولادى. ال قازiر قوعامىمىزدى تولىپ جاتقان دiني اعىمداردان قورعاۋعا سەپتiگiن تيگiزەتiندiگiنە ەش كۇمانiم جوق.

جاڭاوزەندەگI وقيعا مۇناي كومپانيالارى ءۇشIن ساباق بولدى

- سوڭعى ايلاردا قوعامدىق تال­قىلاۋعا تۇسكەن ماسەلە - جاڭا­وزەندەگi مۇنايشىلاردىڭ ەرەۋiلi. وسى وقيعانىڭ سەبەپ-سالدارى قانداي؟ بۇل تەك ايماقتىق دەڭ­­گەي­دەگi ماسەلە مە؟ وعان مەملەكەتتiك تۇرعىدان قاراعاندا نە ساباق الدىق؟

- مەنiڭشە، بۇل ماسەلەنi سالىستىرمالى تۇردە قاراستىرۋ كەرەك. ەۋروپا ەل­دەرiندە بەلگiلi بiر مەملەكەتتiك ورگان نەمەسە مەكەمەنiڭ ساياساتىنا قاتىستى ەرەۋiل­دەر مەن شەرۋلەر كۇندەلiكتi بولىپ جا­تادى. جاقىندا عانا فرانتسيادا جۇك تاسيتىن كولiك جۇرگiزۋشiلەرi سالىقتىڭ كوتە­رiلۋiنە نارازىلىق بiلدiرiپ، جيىرما كۇندiك ەرەۋiل جاسادى. بىلايشا ايتقاندا، بۇل كەز كەلگەن مەملەكەتتە بولىپ جاتاتىن قۇبى­لىس. ال جاڭاوزەندە بولعان وقيعانىڭ الەۋ­مەت­تiك سەبەبi باسىم. ماڭعىستاۋ وبلىسى ەل­دiڭ باتىسىنداعى مۇناي ءوندiرۋشi ايماق قوي. كوپتەگەن ساراپشىلاردىڭ پiكiرiنشە، جەرگiلiكتi جەردiڭ كليماتى، جەر-سۋ جاعدايى، ازىق-تۇلiكتiڭ سىرتتان تاسىمالدانۋى دا - نەگiزگi فاكتورلار. بiراق بiر نارسەنi ەسكەرۋ كەرەك: جاڭاوزەندەگi مۇنايشىلاردىڭ مەملەكەتتiك بيۋدجەتتەن ايلىق الاتىن ازاماتتاردان تابىسى الدەقايدا جوعارى. بيۋدجەتتiك قىزمەتكەرلەرگە مەملەكەت بەلگiلi بiر كوەفيتسەنت بويىنشا عانا ايلىق تولەيدi, كوپ دەگەندە 60000 - 70000 تەڭگە. ال مۇناي سالا­سىنداعى مامانداردىڭ ايلىعى 150000 - 160000 تەڭگە. ارينە، بۇل ايماقتا ازىق-ءتۇ­لiك باعاسى قىمبات، ونى مويىنداۋ كەرەك. ەڭ باستى ماسەلە، مۇناي سالاسىندا قىزمەت iستەپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ جەر­­­گi­لiكتi كومپانيا باسشىلارىنا دەگەن نارازىلىعى بار. ەكiنشiدەن، مۇناي ءوندi­رۋشi كاسiپورىندارىنىڭ كوپشiلiگiندە قى­تاي، ت.ب. شەت مەملەكەتتەردiڭ ۇلەسi بار. بۇل ەرەۋiل - جەرگiلiكتi جۇمىسشىلاردىڭ ولار­عا دەگەن iشكi قارسىلىعىنىڭ كورiنiسi دەپ تە ويلايمىن. الىسقا بارماي-اق، قىزىل­ورداداعى جاعدايدى ايتايىن، قىتايدىڭ جۇمىسشىلارى، ينجەنەرلەرi جەرگiلiكتi ماماندارعا قاراعاندا ايلىقتى كوبiرەك الادى. قىزىلورداداعى ەڭ مىقتى كومپانيا دەلiنەتiن «پەترو قازاقستانداعى» جۇك تاسۋشى، اسپازشى بولىپ iستەيتiن جەرگiلiكتi ازاماتتاردىڭ ايلىعى 28000 - 30000 تەڭگە. ولار اۋىسىممەن ون بەس كۇن عانا جۇمىس iستەيدi. بiراق ون بەس كۇندە بiر ايلىق اۋىر ەڭبەكتi اتقارادى. وسىنداي جايتتارعا نارا­زىلىق بار ەكەنi سەزiلەدi. مۇناي كوم­پا­نيا­لارىنداعى جالاقى مولشەرiنە، مەنشiك نىسانىنىڭ اۋىسۋىنا باينالىستى نارازىلىق تەك ماڭعىستاۋدا ەمەس، اتىراۋدا دا، اقتوبەدە دە، قىزىلوردادا دا، ياعني شەتەلدiك، اسiرەسە قىتايلىق كومپانيالاردىڭ ۇلەسi بار ايماقتاردا بايقالادى. سوندىقتان جاڭاوزەن وقيعاسى - مەملەكەتتiك ساياساتقا، جەرگiلiكتi اكiمشiلiككە قارسىلىق ەمەس، سول جەردەگi مۇناي كومپانيالارىنىڭ باسشىلارىنا، ونىڭ iشiندە شەتەلدiك قوجايىندارعا قارسىلىق دەپ ۇعۋ كەرەك. كەيبiر دەرەكتەر بويىنشا، مىڭعا جۋىق جۇمىسشى جۇمىستان شىعىپ قالعان. وسى ماسەلە بويىنشا كەلiسiم كوميسسياسى قۇرىلىپ، ولاردى باسقا جۇمىسقا ورنالاستىرۋدى ۇيىمداستىرىپ جاتىر.

- شەتەلدiك كومپانيالاردىڭ قازاق­ستانعا كەلiپ، جۇمىس iستەۋiنiڭ ۇلت­تىق دەموگرافياعا ىقپالى قان­داي؟ قىزمەت بابىمەن كەلگەن شەتەلدiك ازاماتتاردىڭ قازاق قىز­دارىنا ءۇي­لەنiپ، تۇراقتاپ قالىپ جاتقانى تۋرالى اقپارات بار...
- مەنiڭ قولىمداعى مالiمەتكە سايكەس، قىزىلوردا قالاسىندا ەكi قازاق قىزى قىتايلىققا كۇيەۋگە شىقتى. 700 مىڭ حالقى بار قالادا بۇل ونشالىقتى بايقالا قوياتىن كورسەتكiش ەمەس. ونىڭ ۇستiنە، قىزىلوردادا قىتايلىق جۇمىسشىلار سانى اتىراۋ، ورال، اقتوبە وبلىستارىنا قاراعاندا، بiرشاما از. ال ەلدiك مۇددە تۇرعىسىنان قاراعاندا، قىتاي ساياساتىندا قىتاي جۇمىسشىلارىنىڭ باسقا ەلگە بارىپ جۇمىس iستەۋiنە مۇددەلiلiك بارى بايقالادى. سوندىقتان بiزدە قىتاي ەكسپانسياسى بار ەكەنiن مويىنداۋ كەرەك. كوپتەگەن ەلدەر قىتايلىق ازاماتتارعا قاتىستى شەكتەۋلەر ەنگiزiپ، كوشi-قون ساياساتىن جوندەپ الدى. ءدال قازiر ەلدەگi قىتاي جۇمىسشىلارىنىڭ سانى شەكتەن شىقتى دەي المايمىز. جالپى مەملەكەتتiك تۇرعىدان كەلگەندە، قاۋiپ بارىن ەستە ۇستاۋ كەرەك.

- شەتەلدiك كومپانيا بiزدiڭ ەلگە كەلiپ ينۆەستور رەتiندە جۇمىسقا كiرiسكەن كەزدە، ونىمەن كەلiسiم-شارت جاساۋ بارىسىندا سىرتتان قانشا مامان الىپ كەلەتiنi, جەرگiلiكتi ماماندار قانشا پايىز قۇرايتىنى، ولاردىڭ ايلىق تابىسىن بەلگiلەۋدە تەڭگەرمەشiلiك ساياساتتى ۇستانۋىن قاداعالاۋ مەملەكەتتiڭ موينىنداعى شارۋا ەمەس پە؟

- ارينە، شەتەلدiك ينۆەستورلار كومپانيادان ۇلەس العان كەزدە، ولاردىڭ قانداي مامانداردى سىرتتان الىپ كەلەتiنi كەلiسiم-شارتتا كورسەتiلەدi. نەگiزiنەن، ولار قازاقستاندا تابىلمايتىن مامانداردى عانا اكەلە الادى. الايدا كوپتەگەن كومپانيالار قارا جۇمىس iستەيتiن قىتايلاردى دا الىپ كەلۋدە. ماسەلە سوندا. مۇنى جەرگiلiكتi اكiمشiلiكتەر رەتتەپ وتىرۋى كەرەك ەدi. وبلىستىق اكiمشiلiكتەر جانىنان قۇرىلعان جۇمىسشى كوميسسيا­سى بار، ولار ينۆەستوردىڭ تاپسىرىسىن قاراپ، شەتەلدەن اكەلەتiن ماماندارعا كۆوتا بولەدi. وكiنiشكە قاراي، سول كوميسسيالار كوپ جۇمىستى ءوز دارەجەسiندە اتقارماعان. شەتەلدiك كومپانيالاردىڭ «ينجەنەر»، «تەحنولوگ» ت.ب. دەگەن كۆوتامەن ءوز ادامدارىن الىپ كەلiپ جاتقانىنا قاتىستى دەرەكتەر وتە كوپ. بۇل جەرگiلiكتi مەملەكەتتiك ورگانداردىڭ دارمەنسiزدiگiنەن تۋىنداعان جاعداي.

- جاڭا وسىنداي الەۋمەتتiك سەبەپتەر باسقا ايماقتاردا دا بايقالادى دەپ ايتىپ قالدىڭىز...

- بۇل ماسەلەدە باسقا كومپانيالار الاتىن ۇلكەن ساباق بار. جاڭاوزەندەگi وقي­عادان سوڭ، كوپتەگەن كومپانيالار، ونىڭ iشiن­دە قىزىلورداداعى بiر-ەكi كومپانيا ءوز جۇمىسشىلارىنىڭ ايلىعىن 10 پايىزعا كوبەيتتi. بۇرىن سىياقىعا ساراڭداۋ ەدi, ونى دا بەرiپ جاتىر. مەنiڭ بiلۋiمشە، ورالدا دا، اقتوبەدە دە كومپانيالار جۇمىسشىلارعا ارنالعان الەۋمەتتiك پاكەتتەردi جاقسارتۋعا كiرiستi. ەكiنشi جاعىنان، جۇمىس بەرۋشi مەن جۇمىسشى اراسىنداعى كەلiسiم-شارت تولىعىمەن ورىندالۋى كەرەك. جۇمىسشىلار كاسiپوداقتارعا بiرiگiپ، ءوز قۇقىقتارى مەن مiندەتتەرiن الدىن-الا بiلگەنi ابزال. بiزدiڭ جۇمىسشىلار جۇمىسقا ءزارۋ بولىپ ورنالاسىپ الادى دا، كەلiسiم-شارتقا زەيiن قويىپ قارامايدى، جۇمىسقا ورنالاسقاننان كەيiن بارىپ، ءوزiنiڭ قۇقىعىن بiلiپ، كەيiننەن وكiنiپ جاتادى.

كاسIپكەر مەملەكەتتIك مەكەمەنI سوتتا جەڭIپ شىقتى

- اتى مۇناي كومپانياسىندا جۇ­مىس iستەگەنiمەن، جەرگiلiكتi ازا­مات­تاردىڭ كو­بiنە قارا جۇمىس اتقا­راتىنى بەلگiلi عوي. جاڭاوزەن قالاسىنىڭ اكiمi بiر سوزiندە بۇل جەردەگi مۇناي قورى ءارi كەتكەندە وتىز جىلعا جەتەتiنiن ايتىپ قالدى. سوندا قازiر قارا جۇمىستان نان تاۋىپ جۇرگەن ازاماتتاردان كەيiن­گi بۋىن ۇرپاق مۇناي قورى بiتكەن كەزدە قالاي كۇن كورمەك؟ مىسالى، قىزىل­وردانى الىڭىز. قالاعا جاقىن اۋىلدار كەزiندە قۇلدىراپ قالسا دا، قازiر مۇنايدىڭ ارقاسىندا ەڭسەسiن تiكتەپ الدى: سول جەردەگi ازاماتتاردىڭ كوپشiلiگi ۆاحتالىق ادiسپەن قارا جۇمىس iستەيدi, سونىڭ ارقاسىندا ايتەۋiر بۇگiن قارنى توق، ال ەرتەڭگi كۇنi نە بولماق؟

- مەملەكەت باسشىسىنىڭ ايتىپ جۇرگەنi دە وسى ماسەلە عوي. ەرتە مە، كەش پە، مۇناي قورى بiتەدi. سوندىقتان دا ۇكiمەت ۇدەمەلi يندۋستريالى-يننوۆاتسيالىق باعدارلاما بويىنشا جۇمىس iستەپ جاتىر. قىزىلوردا وبلىسى بويىنشا ايتاتىن بولسام، بۇل ايماقتا شاعىن جانە ورتا بيزنەس سالاسى جىلدان-جىلعا كوتەرiلiپ كەلەدi. مۇناي قورى شەكتەۋلi بولعاندىقتان دا قازiر كوپتەگەن ماسەلەلەردi شەشۋ وزەكتi ماسەلە. مىسالى، اۋىلداردىڭ الەۋمەتتiك ماسەلەلەرi, جول قۇرىلىسى، شاعىن جانە ورتا كاسiپكەرلiكتi جولعا قويۋ كەرەك. جەر-جەردە فوتوسالون، شاشتاراز، تەرەزە جوندەيتiن تسەح ت.ب. اشىلىپ جاتىر، مۇنىڭ ءبارi شاعىن كاسiپكەرلiك ەمەس پە؟

- بiراق كاسiپكەرلەردiڭ دە ايتار شاعىمى جەتەرلiك. بiرەۋ شاعىن كاسiپكەرلiكتiڭ كوزiن تاۋىپ، كاسiپورىن اشسا، كەلەسi كۇنi-اق سالىق ورگاندارىنان باستاپ ءتۇرلi تەكسەرۋشi مەكەمەلەر وكiلدەرi كەلiپ، جاعاسىنان الادى.

- بiزدە شاعىن جانە ورتا كاسiپكەرلiككە سالىناتىن سالىق سالماعى وتە جەڭiل. ەگەر كاسiپكەر بارلىق تالاپتارعا ساي جۇمىس iستەپ، سالىعىن ۋاقىتىلى تولەپ تۇرسا، ونىڭ تيiمدi جۇمىس iستەۋiنە ەشكiم كەدەرگi جاساي المايدى. وسىعان وراي، ءوزiم كۋا بولعان بiر وقيعانى ايتايىن. قىزىلوردا قالاسىندا بiر كاسiپكەر ەكi مەيرامحانا اشقان. جىل ورتاسىندا «ەلەكتر قۋاتىنىڭ اقشاسىن ۋاقىتىندا تولەمەدiڭ» دەپ، ونى سىمنان اجىراتىپ تاستايدى. كۇن ىستىق كەزدە مۇزداتقىشتار iستەن شىعىپ، كاسiپكەر ايتارلىقتاي شىعىنعا باتادى. سوسىن ول ءوز قۇقىعىن قورعاۋ ءۇشiن ەلەكتر قۋاتىن تاراتۋشى مەكەمەنi سوتقا بەردi. وسى سوتتا كاسiپكەر ەلەكتر جارىعىنىڭ اقى­سىن ۋاقىتىندا تولەپ قويعانىن دالەلدەپ، اقىرى جەڭiپ شىقتى. سوت ەلەكتر تاراتۋشى مەكەمەنi كاسiپكەرگە 400 مىڭ تەڭگەدەن استام ماتەريالدىق شىعىن ءوندiرiپ بەرۋگە مiندەتتەدi. بىلايشا ايتقاندا، مەملەكەتتiك مەكەمەنi كاسiپكەردiڭ سوتتا جەڭiپ شىعۋى - سيرەك كەزدەسەتiن وقيعا ەمەس پە؟ بۇل بiزدە كاسiپكەرلەرگە جۇمىس iستەۋگە جاعداي بار دەگەن ءسوز. مەنiڭ بايقاعانىم، قىزىلوردا وبلىسىندا شاعىن كاسiپكەرلەر قاتارى جىلدان جىلعا كوبەيiپ كەلەدi. سوندىقتان ەل كاسiپ ارقىلى نان تابۋعا بوي ۇيرەتە باستادى دەپ ويلايمىن.

27.10.2011

سۇحباتتاسقان
گۇلبيعاش وماروۆا

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=37&id=6774