- مەكەمتاس اعا، سوڭعى ايلارىمىز، جالپى وسى جىل تۇتاستاي ءتىل مەن ءدىن جولىنداعى ايقاسقا تولىپ تۇرعان سياقتى. ىشىندە ءوزىڭىز دە بار «138-ءدىڭ حاتى»، كەيبىرەۋلەر باعالاعانداي، قىزبالىقتان تۋعان جوق پا؟ ءتىلدى تۇزەۋدىڭ جالعىز جولى وسى تالاپتان شىعا ما؟ ساليقالى سارالاعاندا، قازاق ءتىلىنىڭ باعىن جاندىرۋدىڭ قانداي جولدارىن ۇسىنار ەدىڭىز؟

- قازاقتىڭ قوعامدىق وي-ساناسىنىڭ تاريحىنا ۇڭىلسەك، نەبىر تاڭ قالارلىق كورىنىسكە قانىق بولامىز. اشىق حاتتى نە ءۇشىن جازدىق؟ حالقى ازعانتاي عانا لاتۆيا، ليتۆا، ەستونيا نەگە بىردەن ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان قۇتىلدى. سەبەبى، ولاردى كەڭەس وداعى 1940 جىلدارى جاۋلادى.

- مەكەمتاس اعا، سوڭعى ايلارىمىز، جالپى وسى جىل تۇتاستاي ءتىل مەن ءدىن جولىنداعى ايقاسقا تولىپ تۇرعان سياقتى. ىشىندە ءوزىڭىز دە بار «138-ءدىڭ حاتى»، كەيبىرەۋلەر باعالاعانداي، قىزبالىقتان تۋعان جوق پا؟ ءتىلدى تۇزەۋدىڭ جالعىز جولى وسى تالاپتان شىعا ما؟ ساليقالى سارالاعاندا، قازاق ءتىلىنىڭ باعىن جاندىرۋدىڭ قانداي جولدارىن ۇسىنار ەدىڭىز؟

- قازاقتىڭ قوعامدىق وي-ساناسىنىڭ تاريحىنا ۇڭىلسەك، نەبىر تاڭ قالارلىق كورىنىسكە قانىق بولامىز. اشىق حاتتى نە ءۇشىن جازدىق؟ حالقى ازعانتاي عانا لاتۆيا، ليتۆا، ەستونيا نەگە بىردەن ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان قۇتىلدى. سەبەبى، ولاردى كەڭەس وداعى 1940 جىلدارى جاۋلادى.

كۇشىگىنەن تالانباعان بۇل ەلدەر ءتىل تۋرالى زاڭدارىن تىزەگە باسىپ قابىلداپ الدى. ال، بىزدە جاعداي مۇلدە باسقاشا. قازاق 300 جىلداي ەزگىدە بولدى جانە ءبىزدى وتارلاۋدىڭ سۇمپايى ءتۇرى «سكۆوتتەرستۆولىق» ادىسپەن جاۋلادى. «سكۆوتتەرستۆولىق» ءادىس - باسىپ العان جەرىنە «قاراشەكپەن» شارۋالارىن قاپتاتىپ ورنالاستىرىپ، ياعني ىشىنە ەنۋ ارقىلى استىرتىن ساياسات جۇرگىزۋ. اعىلشىندار ءۇندىستان سياقتى ەلدەردى جاۋلاعاندا اشىق تۇردە وتارلاعان ەدى. ال رەسەيگە قوسىلعان تۇركى حالىقتارى 300 جىلدا نە كوردى؟ ولاردىڭ ماڭدايى جارقىراعان بىرەۋى دە جوق. سانى ازايدى، كەيبىرى ورىستانىپ، شوقىنىپ، اسسيميلياتسياعا ۇشىرادى. ايقاسىپ ءجۇرىپ، ارەڭ دەگەندە 1989 جىلى بىزدە قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل دەپ ەندىرىلدى. بىراق نەگە تالابى وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇزەگە اسپايدى؟ سەبەبى، پاتشالىق رەسەي «ۆودۆورەنيە» دەگەن تەرميندى شىعارعان. بۇل - جەرگىلىكتى قازاقتاردان سلاۆيانداردىڭ سانىن اسىرىپ جىبەرۋ دەگەن ءسوز. ولار قايناعان قازاقتىڭ ىشىنە ەنىپ، ءپىسىپ، تىلىنەن، دىنىنەن ايىرادى. مۇنداي سۇم ساياسات يۆان گروزنىيدىڭ زامانىنان باستاپ جۇرگىزىلدى. پاتشالىق رەسەي دە، كەڭەس وداعى دا ساياسي ومىرلەرىندە وسى پرينتسيپپەن قادام باستى. وزگە كاپيتاليستىك مەملەكەتتەر ساياساتىن اشىق كوبىنە جۇرگىزسە، كەڭەس وداعى ونى جاسىرىن تۇردە ىسكە اسىردى. ايىرماشىلىعى وسىنداي.

قازاقتىڭ باسىنا قاسىرەت بولىپ كەلگەن ءبىرىنشى حاتشى كولبيننىڭ مۇحتار شاحانوۆقا «ەشكىمگە ايتپا» دەپ، ىشكى سىرىن اقتارىپ ايتقانى بار. «سەندەردىڭ قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك تىلگە اينالدىرۋ قام-قارەكەتتەرىڭنىڭ ورىندالۋى ەكىتالاي. سەبەبى، وعان ەكى كۇش - ورىس ءشوۆينيزمى جانە بيلىك باسىنداعى ادا، شالا قازاق شەنەۋنىكتەرىڭ ءوز مۇددەسى، بالا-شاعاسىنىڭ قامى ءۇشىن قارسى شىعادى»، - دەگەن ەدى. ءومىر سونى كوز الدىمىزعا اكەلدى. قازىر بايبالام سالىپ جاتقان سلاۆيان وكىلدەرىنىڭ شاشباۋىن ءبىزدىڭ شالا قازاقتار كوتەرىپ، ولارعا قوسىلىپ شۋلاۋدا. ارينە، بۇل جەردە شالا قازاقتاردى عانا ايتىپ وتىرعان جوقپىز، ساياسات ولاردى سولاي قالىپتاستىردى. بۇل ىقپالدان ءبىرتۇتاس قازاق ۇلتى ۇشكە ءبولىنىپ كەتتى. ءبىرىنشىسى - ادا قازاقتار. ۇلتتىق تامىرىنان اجىراعان بۇلاردىڭ بالالارىن قازاقشىلىققا تاربيەلەپ الۋعا بولادى. ەكىنشىسى - شالا قازاقتار. بۇلاردىڭ كەيبىرى قازاقى ورتادا تۋىلسا دا، ەسەيە كەلە ورىسشا وقىپ، قىزمەتكە ارالاسىپ، ءوز وتباسىندا قازاق تىلىندە سويلەۋدى جوعالتىپ العان. ءۇشىنشىسى - تازا قازاقتار. الايدا تازا قازاق دەگەننىڭ وزىنە كۇمانمەن قارايتىن كەز بولىپ تۇر. ولاردىڭ ىشىندە دە اتا-بابا ءداستۇرىن ۇستاپ، قازاق تىلىندە سويلەگەنىمەن، دۇنيەتانىمى بۇزىلىڭقىراعان، تابيعي قالپى ساقتالماعاندارى جەتكىلىكتى. سوندىقتان دا ءبىز بۇگىن ۇلتتىعىمىزدى، رۋحىمىزدى، ءتىلىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن شىرىلداپ ءجۇرمىز.

ءتىل جوعالسا، ۇلت تا جوعالادى. مىسالى، رەسەيگە قاراعان 49 تۇركى حالقىنىڭ 27-ءسى اسسيميلياتسيالانىپ، ءتىلى جويىلدى. ونىڭ التاۋى تاۋەلسىزدىك الدى، قالعان 16-سى رەسەي مەن قىتايدىڭ قول استىندا قالدى. قىتاي مەن رەسەي ولاردى اسسيميلياتسيالاندىرۋ ساياساتىن قازىر اشىق تۇردە جاساۋعا كوشتى. وسىندايدى كورىپ وتىرىپ، قالاي شىدايمىز؟! قۇر قاراپ جاتىپ ولگىمىز كەلمەيدى. دىنمۇحاممەد قوناەۆ: «ماسكەۋ مەن قازاقستاننىڭ ورىسىندا ايىرما بارىن بايقادىم. ماسكەۋدىڭ ورىسىنا قاراعاندا قازاقستاننىڭ ورىسى شوۆينيزممەن قاتتى ۋلانعان، شەكتەن شىققان»، - دەپ ەدى. مەملەكەتىمىز امان تۇرسا، تۇبىندە ءبىز جەڭەمىز.

وسى قالىپتاسقان جاعدايدان قالاي شىعامىز؟ ارينە، كۇرەس ارقىلى جانە  پراكتيكالىق جول ارقىلى. زاڭداعى «ورىس ءتىلى رەسمي ءتىل» دەگەن جازۋدى الىپ تاستاۋ قاجەت دەگەندە كوپشىلىك قارسى بولىپ شۋلاپ جاتىر. بىراق ۇكىمەت بالاباقشا، مەكتەپ، جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءتىلدى ءارى قاراي جۇرگىزۋگە قارسى ەمەس. ءبىز دە وسىنى پايدالانۋىمىز كەرەك. قازاقتىڭ سورىنا بىتكەن نارسەنىڭ ءبىرى - ارالاس مەكتەپ. «جالىن» جۋرنالىنا جاريالاعان «سۋ باسىنان تۇنادى...» دەگەن ماقالامدا ارالاس مەكتەپتىڭ زياندى قىر-سىرىن اشىپ، ۇلتتىعىمىزعا قاتەرلى ەكەنىن تاريحي دالەلمەن جازعانمىن. رەسەي ميسسيونەرلەرى يلمينسكي، الەكتوروۆ، وستروۋموۆتار قازاقتى ورىستاندىرۋدىڭ كىلتى - ارالاس مەكتەپتە دەپ قاراعان. ارالاس مەكتەپتە سويلەۋ ءتىلى رەتىندە - ورىس ءتىلى ۇستەم بولادى. وندا وقىعان قازاق بالاسى ورىس بالاسىمەن ارالاسىپ-قۇرالاسىپ، ورىسشا شۇلدىرلەي باستايدى. مىنە، وسى ءتاسىلدىڭ تەزىنە تالاي ۇرپاعىمىز ءتۇسىپ، ورىس ءتىلدى بولۋدا. كورشى مەملەكەتتەردە ارالاس مەكتەپ ازايۋدا، ال بىزدە كەرىسىنشە قارقىندى تۇردە كوبەيىپ جاتقانى قىنجىلتادى. قازاقستاندا 8 مىڭ مەكتەپ بولسا، ونىڭ 2 مىڭدايى - ورىس مەكتەپ، 2089-ى - ارالاس مەكتەپ. ياعني ەلىمىزدەگى مەكتەپتەردەگى وقۋشىلاردىڭ جارتىسىنان استامى ورىس تىلدىگە اينالۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان ورىس بالاسىن ورىس مەكتەبىنە، قازاقتى قازاق مەكتەبىنە جىبەرۋدى بۇگىننەن قولعا الىپ، 2089 مەكتەپتىڭ 10 شاقتىسىن قالدىرسا دا جەتكىلىكتى. سويتسە، ەسكى جۇيەمەن تاربيەلەنگەن ۇلكەندەر بۋىنى كەتىپ، سۋدىڭ باسى تۇنعاندا تازا قازاق ءتىلدى جاستار كەلىپ وتىرادى. سونىمەن قاتار، قازاق ءتىلىن قولدانىسقا ەندىرۋدىڭ تىكەلەي پراكتيكالىق جولى - قاجەتتىلىك تۋدىرۋ. ول ءۇشىن تەك قازاقتارعا عانا قىسىم جاساۋ كەرەك. بيلىكتە وتىرعان قازاقتار ءبىر جىلدا قازاق ءتىلىن مەڭگەرمەسە، قىزمەتىنەن كەتۋ تالابىن قويۋ كەرەك. ال جاڭادان قىزمەتكە الىناتىن قازاقتارعا ەكى ءتىلدى بىلمەسە، قىزمەتكە الۋدى دوعارۋ قاجەت. سوندا قازىر قازاق تىلگە قارسى بولىپ شۋىلداپ جاتقان قازاقتار ورىستىلدىدەن قازاقتىلدى قازاققا اينالادى. جاقىندا جارىق كورگەن «قازاق قالاي ورىستاندىرىلدى؟» كىتابىمدا بۇل ماسەلە بۇگە-شىگەسىنە دەيىن جازىلدى، ورىس ميسسيونەرلەرىنىڭ سۇم ساياساتى اشكەرەلەندى.

- پارلامەنت قابىرعاسىندا كەزەكتى مارتە ءدىني سالانى رەتتەيتىن زاڭنامانى قاتايتۋ تۋرالى پىكىرتالاس قىزىپ تۇر. ءدىني سەنىم مەن ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى جاڭا زاڭنان نە وزگەرىس كۇتەسىز؟ بەت باعىتى قانداي بولۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟

- جاڭا زاڭنامامەن تانىسپادىم. بىراق وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە دەپۋتاتتار، ءدىني ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى قاتىسقان جيىندا وسى ماسەلە تۋراسىندا اششىلاۋ، قاتتىراق سويلەگەنمىن. ەلىمىزگە قاپتاعان ميسسيونەردى كىم شاقىردى؟ قايدان نە ماقساتپەن كەلدى؟ جيىندا الدىمەن وسى ماسەلەنى شەشەتىن، جونگە سالاتىن زاڭ كەرەك دەگەنمىن. ءدىن تۋرالى ءولى زاڭ شىعارعان ءتيىستى ورگاندار كىنالى. «ەسىگىمىز اشىق» دەپ، باس قوسقان بەس-التى ميسسيونەردىڭ ۇيىمىن تىركەي بەردى. مەملەكەتىمىزدە 48 ءدىني كونفەسسيا پايدا بولدى. ولاردىڭ ماقساتىن، پيعىلىن تانىپ، زەرتتەمەدى. بۇرىن بىزدەگى جات ءدىني اعىمدارعا جىل سايىن استىرتىن 12-13 ملرد دوللار قۇيىلىپ وتىرسا، بيىل 15 ملرد دوللارعا كوتەرىلدى. قايدان كەلىپ جاتقان تەگىن اقشا، ويلانباي ما؟ سىرتتان ەنگەن 48 ءدىني كونفەسسيا قازاقتاردىڭ اراسىنان وزدەرىنىڭ كادرلارىن مىقتاپ، دايارلاپ العان. قازىر ءىستى جۇرگىزىپ جاتقاندار - سول دىنگە ءىش بۇراتىندار.

ءبىر جامانى، قازاقتىڭ مىقتى دەگەن ينتەلليگەنتسياسى - جازۋشى، عالىم، ونەرپازدارى ساتىلدى. احمەت بايتۇرسىنۇلى: «ءدىنىن شانشىپ ىستىككە، اركىم ءبىر جەم ىزدەپ ءجۇر»، - دەگەن زامان تۋدى. مىسالى، بۇگىندەگى بارلىق بۇلىكتى سالۋشى - ۆاححابيتتەردىڭ باسىندا كىم تۇر؟ اتىن اتاماي-اق قويايىن، ول - ءوزى دەپۋتات، ءارى ونەردىڭ شىڭىنا شىققان ازامات. ول ۆاححابيتتەردىڭ دۇنيەتانىمىنا قىزىققان جوق، ونى اقشانىڭ بۋى الىپ كەتتى. ال دوسىم وماروۆ دەگەننىڭ ابايدى كريشنايتتىق تانىم تۇرعىسىنان زەرتتەگەن دوكتورلىعىنا قارسى تۇرىپ، قورعاتپاي تاستادىق. كريشنايتتاردىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ جۇرگەن ول قانشاما قاراكوزدى ءبۇلدىرىپ ۇلگەردى. ەڭ سوراقىسى، وعان عىلىمي جەتەكشىلىك ەتىپ، تاقىرىبىن بەكىتىپ بەرگەن - فيلوسوفيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى. ودان كەيىن جاڭا پايعامبار جاساۋشى احماديا دەگەن اعىم بار. ورتالىعى، باسشىسى - سەمەيدە. قايدان ەكەنى بەلگىسىز، قىرۋار قارجىن قۇيىلىپ جاتىر.. بۇلار - «ءدىنىن ىستىككە شانشىپ، جەم ىزدەپ جۇرگەندەر»، ءدىندى بيزنەسكە اينالدىرعاندار دەپ تۇسىنەمىن.

ءدىني سەنىم مەن ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى زاڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى، بىرلىگىمىزدى ساقتايتىن زاڭ بولسا، ءدىن ماسەلەسى ءوز ساباسىنا تۇسەدى. مەملەكەتىمىزدە يسلام مەن پراۆوسلاۆيە دىنىنە زاڭدىق باسىمدىق بەرۋ كەرەك. ال شەتەلدەن اقشا الىپ، ەل اراسىندا الاۋىزدىق تۋدىرىپ جاتقانداردى نە ءۇشىن تايراڭداتامىز؟!

- تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا جيىرما جىل تولىپ وتىر. الايدا وسىنشا جىلدا نەگە مەملەكەتتىك يدەولوگيامىز انىقتالمادى؟ ءدىن، ءتىل، مادەنيەت تۋراسىنداعى يدەولوگيالىق ۇستانىمىمىزدا نەگە بىرىزدىلىك پەن تاباندىلىق جوق؟ ءسىزدىڭ ويىڭىز.

- قايبىر جىلى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ تارازعا ىسساپارمەن كەلگەندە بەتپە-بەت سويلەسىپ، ەكى ماسەلە توڭىرەگىندە پىكىر الىستىق. ءبىرىنشىسى، لاتىن قارپىنە كوشۋ جونىندە. وعان اسىقپاي، بايىپپەن كوشۋ كەرەك دەپ كەلىستىك. ەكىنشى، ۇلتتىق يدەيا جانە ۇلتتىق يدەولوگيا ماسەلەسى. پرەزيدەنت ۇلتتىق يدەيانى ماقۇلدادى. ال «ۇلتتىق يدەولوگيا كەرەك پە؟» دەپ قالدى. «ءبىز كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ اق دەگەنىن العىس، قارا دەگەنىن قارعىس دەدىك»، - دەدى. «قازاق ماڭگۇرتتەنگەن، ءداستۇر، دىنىنەن ايرىلعان حالىق. رۋحى، سالت-ءداستۇرى تاپتالىپ تۇرعان حالقىمىزعا ۇلتتىق يدەولوگيا ارقىلى دەم بەرىپ، قازاقى قالپىنا كەلتىرۋىمىز كەرەك»، - دەگەن پىكىرىمدى ول كىسى تەرىستەمەدى دە، ماقۇلدامادى دا، سونىمەن تاراستىق. قوعامعا ۇلتتىق يدەولوگيا اسا قاجەت. مىسالى، مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ شەشۋشى يدەولوگياسى - ءدىن. مەملەكەتتىك، ساياسي، ۇلتتىق، ميسسيونەرلىك يدەولوگيا جانە جارناما، سىرتتان قىسىم جاسايتىن يدەولوگيا - وسى التى يدەولوگيانىڭ قايسىسىن قازاقستان شەشۋشى قىلادى؟ زايىرلى مەملەكەت رەتىندە ۇلتتىق يدەولوگيانى العا قويادى. مەن پرەزيدەنتكە: «مۇحيت ايدىنىنا شىققان قازاقستان دەگەن ۇلكەن كەمە كوزدەگەن جەرىنە بارۋى كەرەك، ءسىز سول كەمەنىڭ كاپيتانىسىز. كاپيتانعا اداسپاۋ ءۇشىن كومپاس، ياعني ۇلتتىق يدەيا كەرەك. ال داۋىل سوققاندا ءبىزدى باعىتىمىزدان اينىتىپ جىبەرۋى مۇمكىن. سوندا يدەولوگيالار - جەلكەندەر جەلدى قاعىپ، سوعان جاردەم بەرىپ، كەمەنى ماقساتتى جەرىنە جەتكىزەدى. مىنە، شەشۋشى يدەولوگيا وسىندايدا كەرەك»، - دەگەنمىن. ۇلتتىق يدەولوگيانى قوزعاعاندى «ۇلتشىلدىق» دەپ ايىپتايتىن اعايىندار قاتەلەسەدى. احمەت بايتۇرسىنۇلى: «بىزدىكى - ۇلتىمىزدىڭ تاريحى، ءداستۇرى، ءتىلى جويىلىپ كەتپەسە ەكەن دەگەن تىلەنشى ۇلتشىلدىق»، - دەگەن بولاتىن. قازاق ۇلتشىل ەمەس. ءتىل، ءدىل، دىنىنەن ايرىلىپ بارا جاتقاسىن ايقايلاماعاندا نە ىستەيدى؟ وسى جاعدايدى، رەاكتسيانى ءتۇيسىنىپ، دۇرىس باعىتتاۋ كەرەك. قازىر ۇكىمەتتىڭ اراسىنان يدەولوگتى كورمەدىم. كەڭەس وداعى تۇسىندا سۋسلوۆ دەگەن كوممۋنيستىك يدەولوگيامەن قوعامدى ۋىسىندا ۇستادى. سوندىقتان يدەولوگيامەن ويناۋعا بولمايدى. يدەولوگيا - دۇنيەتانىم، وي-سانامىز. وي-سانامىز ءتۇزۋ بولسا، ءتۇزۋ جولمەن، تەرىس بولسا، تەرىس جولمەن جۇرەمىز. امەريكا ادامىنىڭ دۇنيەتانىمى - دۇنيەنى، دوللاردى مول تاباتىندار قۇدايدىڭ سۇيگەن قۇلى دەپ قارايدى. ءبىزدىڭ ۇستانىم قانداي؟ قازاق ۇلتى ۇستانىمىنىڭ دەڭگەيىنە وركەنيەتتى دەگەن ەۋروپانىڭ بىردە-ءبىر ەلى كوتەرىلە المايدى. «مالىم - جانىمنىڭ ساداقاسى، جانىم - ارىمنىڭ ساداقاسى» دەيتىن حالىق ەدىك. «وزبەك بالاسى تەڭگە-تاڭگە، قازاق بالاسى ىڭگا-ىڭگا دەپ تۋىلادى» دەگەن ءازىل-شىنى ارالاس ءسوز بار ەدى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ بالالار «دوللار-دوللار» دەيتىن بولدى. زامان تالابى دەسە دە، ەشۋاقىت ادامگەرشىلىكتى جويماۋ كەرەك. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۇعىرىن، حالقىمىزدىڭ بىرلىگىن مىقتى قىلاتىن ۇستانىم، يدەولوگيا كەرەك. تۇراقتى، وزەكتى ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ جوقتىعىنان قازىرگى كەزدە نەبىر پروبلەمانىڭ باسى قىلتيىپ شىعىپ جاتىر. سوندىقتان دا وي-سانامىزدى مەملەكەتتىك يدەياعا باعىتتاي وتىرىپ، ءوز يدەولوگيامىزدى قالىپتاستىرۋ كەرەك.

- جيىرما جىلدا ەلدەگى رەسمي ءدىن قايراتكەرلەرى نەگە قازاقتىڭ ءداستۇرلى يسلام جولىن تاپسىرلەپ، ءتۇسىندىرىپ بەرە المادى نەمەسە قازاق دالاسىندا وتكەن ءدىني قايراتكەرلەردىڭ ءسوزىنىڭ سىرىن اشىپ، ناسيحاتتايتىن ەڭ قۇرىعاندا جيىرما مولدا ءوسىپ شىقپادى.؟ نە سەبەپتى ءبىز ءماشھۇردى، شاكارىمدى، قاشاعاندى، باسقا دا قازاق جىراۋلارىن تىلىنە تيەك ەتكەن يمام كورمەيمىز؟

- بۇل زاڭدى. شىعىستىكى ءپالساپا، باتىستىكى فيلوسوفيا ەكەنىن شاتىستىرماۋ كەرەك. ماركستىك-لەنيندىك ماتەرياليستىك فيلوسوفيانىڭ بارىپ تىرەلەتىن جەرى - زاتشىلدىق. سوندىقتان ونى فيلوسوفيا دەيمىز. رۋحاني نەگىزدەن باستاۋ السا، ءپالساپا دەپ اتالادى. كەڭەس ۇكىمەتى ءبىزدى اتەيست، ماتەرياليست ەتىپ تاربيەلەدى. ال ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىمىزدى جالعاستىرۋشى ازشىلىق توپ - يشان، مولدا، ءدىني قايراتكەرلەر 37-شى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان سوڭ رۋحاني ساباقتاستىق السىرەدى. «قۇدايسىزدار» ۇيىمى قۇرىلىپ، وعان قانشاما قازاق مۇشە بولدى. وسى ۇيىمنىڭ بيلەتىن العان اعالارىمنىڭ ۇيگە كەلىپ، تۇندە جاسىرىن نامازىن وقىعانى ەسىمدە. ءسويتىپ، دىنىمىزدەن، اتا سالتىمىزدان اجىراعاننان كەيىن قايدان مولدا شىعادى؟!

كەڭەستىك يدەولوگيا اباي مۇراسىن ماتەرياليستىك، اتەيستىك دۇنيەتانىم تۇرعىسىنان اشقانى شىندىققا سايكەس كەلمەيدى. ءتىپتى، ءبىزدىڭ فيلوسوف عالىمدار ابايدىڭ دۇنيەتانىمىنا بويلاي المادى. سەبەبى، كەڭەستىك كەزەڭدە وزدەرى دە زاتشىلدىق قالىپپەن قالىپتاستى. فيلوسوفتىڭ ورەسى جەتپەي تۇر، ال مولدا بايعۇستىڭ جەتكەن شىڭى - جانازا شىعارۋ، ساداقا جيناۋ. سىرتتان وقىپ كەلگەن جاستاردىڭ ءبىرشاماسى ابايعا، قاشاعانعا، شاكارىمگە، بارشا قازاققا جاۋ - ۆاححابيتتىك كوزعاراستا. سىني كوزبەن قاۋىپتەنىپ قاراماساڭ، مەشىت-مەدرەسەلەردە نە وقىتىپ جاتقانىن بىلمەيمىز.

بوداندىق قامىتىن كيگەن تۇركى جۇرتى دىتتەگەن ماقساتىنا جەتە الماي وتىر. ولاردىڭ جەندەتى رەسەيدىڭ ءوزى دە باقىتتى ەمەس. سەبەبى، ۇلتارالىق تەڭدىكتى ۇستاي المادى، شوۆينيزمگە شەشۋشى ورىن بەردى دە، شالقاسىنان ءتۇسىپ، يمپەرياسىنان ايرىلدى. ءسويتىپ، تۇركى حالىقتارى ودان تۇرا قاشتى. رەسەي بۇل ساياساتىنان باس تارتپاسا، 38 ۇلت وكىلدەرىنەن دە ايرىلىپ قالاتىن جاعداي تۋىپ كەتۋى كادىك ەمەس.

ءدىن اتاۋلىنى ونىڭ پايدا بولۋ، دامۋ تاريحىن عىلىمي جانە تەولوگيالىق تانىم تۇرعىسىنان تانۋعا ۇمتىلامىن. قازىر ناماز وقىپ، قاجىلىق بارساڭ مۇسىلمان دەپ قارايدى. اباي باسقاشا ايتادى:

باستاپقى ءۇشتى بەكىتپەي، سوڭعى ءتورتتى

قىلعانمەنەن تاتىمدى بەرمەس جەمىس.

ويتكەنى، «ابايدىڭ باستاپقى ءۇشتى» دەپ كورسەتىپ وتىرعانى يمانيگۇل، ياعني ءۇش ءسۇيۋ - اللانى ءسۇيۋ، ادامزاتتى ءسۇيۋ جانە ادىلەت، ال «سوڭعى ءتورتى» دەپ اتاپ وتىرعانى - ورازا، ناماز، زەكەت، حاج. وسى سەبەپتى دە اباي:

يماننىڭ تازالىعىن جاقسى ۇقتىرماي،

سىرتىن قانشا جۋسا دا ءىشى وڭباعان، - دەگەن. سوڭعى تورتەۋدى اتقارعانىمەن ىشىڭدە نە جاتقانىن قايدان بىلەمىز؟ ابايدىڭ تولىق ادام ءىلىمى - الەم قول بەرەتىن ءىلىم. قولىمىزداعى باعالى دۇنيەمىزدىڭ قادىرىنە جەتە بىلسەك، ءدىن ماسەلەسى جۇيەگە، رەتكە كەلەر ەدى.

ءدىنسىز قوعام دا، مەملەكەت تە ءومىر سۇرە المايتىنىن تاريحي تاجىريبە دالەلدەدى. ءبىز دە ءوز ءدىنىمىزدى، رۋحاني جولىمىزدى ۇستانۋىمىز كەرەك. ول - اللانىڭ بۇيىرعان ءدىنى يسلام، يمام اعزام جولى، ءياساۋيدىڭ ءحال ءىلىمى. اتا-بابالارىمىز مىڭ جىل بويى ۇستانعان وسى رۋحاني، ءدىني ءداستۇردى ۇستانساق، ءبىزدىڭ شەشۋشى يدەولوگيامىز بولادى. ول بولماسا اداسامىز، قازىردىڭ وزىندە اداسقانداي كۇيدەمىز.

- جىل باسىنان بەرى ەلىمىزدە ءدىني سيپاتتاعى قاقتىعىس سالدارىنان قىرىقتان اسا ادام قازا بولىپتى. تەك سودان كەيىن عانا بۇل وقيعالاردىڭ ءدىني استارى اشىلا باستادى. قازىر جۇرت سالافيلەردىڭ نەشە ءتۇرلى سۇمدىقتارى تۋرالى وقىپ-ءبىلىپ جاتىر. كەش قالعان جوقپىز با؟

- الدە دە كەش ەمەس، جولىن كەسۋگە بولادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى ەكونوميكالىق جاعداي قيىنداپ، بالاپان باسىمەن، تۇرىمتاي تۇسىمەن كەتكەن تۇستا بالالارىمىزدى مىسىر، ارابيا، سيريا ەلدەرىندە تەگىن وقىتاتىن «قامقورشىلار» تابىلدى. سول جاقتان وقىپ كەلگەن جاستارىمىز شولتيعان بالاق، قىرما مۇرت ۆاححابقا اينالىپ شىعا كەلدى. ەلگە ورالعان سوڭ دا ولارعا «قامقورشىلارى» قارجى جىبەرىپ وتىردى. كوبەيىپ، كۇشەيىپ ۇدەگەنى سونشا اشىق قارسىلىق كورسەتۋگە، لاڭكەستىك جاساۋعا كوشتى. الايدا، بۇل ماسەلەگە ۇكىمەتىمىزدىڭ، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ نەمقۇرايلى كوزعاراسىن تۇسىنە الماي جاتىرمىز. قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جۇرتشىلىق ءۆاححابيزمنىڭ قاتەرىن شۋلاپ ايتىپ، جان داۋىسى شىعۋدا. ەندى نەگە تەزىرەك قولعا المايدى؟ ءتىپتى ول سودىرلاردىڭ كىم ەكەنىن اشىق ايتپاي، «ءدىن جامىلعان تەرروريستەر» دەپ ولاردى قالقالاۋى - نەنى كورسەتەتىنى بەلگىلى عوي. ۇندەمەي وتىرعانىن سىرتتان جەم الىپ قويعان دەپ تۇسىنەمىز. قازبا بايلىعى دا، رۋحاني بايلىعى دا مول قازاقستان دەرجاۆاعا اينالىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان ونى قالامايتىن الپاۋىت كۇشتەر مەملەكەتىمىزدىڭ اياعىن تۇساپ، ىشتەي ءىرىتىپ، بىتىراتقىسى كەلەدى. توپ-توپقا ءبولىنىپ، ءبىر-بىرىمىزبەن ايتىسىپ-تارتىسىپ جاتقاندا تاعدىرىمىزدى باسقالار شەشەدى. بەتىڭە كۇلىپ، ارقاڭنان تىلەتىن جات اعىمداردان قاشىپ، مەملەكەت، ۇلت مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋىمىز كەرەك. ءدىني باسقارمانىڭ «ءسالافيزمدى اداسقان اعىم» دەگەن ءپاتۋاسى شىقسا دا، جالپاق جۇرتقا ايلا-شارعىسىمەن ۇلت جاناشىرى، پاتريوت رەتىندە كورىنگەن ساياساتتاعى، عىلىمداعى، ونەردەگى ساتىلعان قايراتكەرلەرىمىزدى بىلەمىز. قازىر ءبىز، قازاق زيالىلارى كوپ نارسەنى كورىپ، تانىپ قويامىز. سوندىقتان دا جازعانىمىزدى، ايتقانىمىزدى تىڭداۋ كەرەك.

تەرروريزممەن بايگە الىپ تۇرعان ۆاححابيتتەردى كىم جاسىرىپ وتىر؟ ءبىزدىڭ دە، حالىقتىڭ دا كوزى سوقىر، تۇيسىگى بىتەۋ ەمەس. «وسى بالەنى سايراتپاي، جايراتا سالايىق» دەپ ىزىڭە تۇسەتىن قيىن زاماندا شىندىقتى ايتۋ دا وڭاي ەمەس. جەر-جەردە ءداستۇرلى قازاقى ورتامىزعا ۆاححابيتتەر ءوز زاڭىن تىقپالاپ، سوڭى توبەلەس، ايقاي-ۇيعايعا ۇلاسىپ جاتىر. ۆاححابيتتەر «شىرىك قوسۋ» دەگەنگە جابىسىپ العان. ومەر بەگتىڭ «ۋاھھابيلىكتىڭ باستالۋى جانە تارالۋى» (الماتى، 2002 ج.) دەگەن كىتابىندا: «ابدۋلۋاھھاب... ءوزىنىڭ جالعان يدەيالارىنا مۇسىلمانداردى سەندىرۋ ءۇشىن قۇران كارىمنىڭ «احقاپ» سۇرەسىنىڭ 5-, «ءجۇنىس» سۇرەسىنىڭ 106- جانە «راعد» سۇرەسىنىڭ 14-اياتتارىن دالەل رەتىندە قولدانادى جانە بۇلارعا ۇقساس باسقا دا اياتتاردى كەلتىرەدى. بىراق بۇل اياتتاردىڭ بارلىعى بۇتقا تابىنۋشى مۇشرىكتەر مەن كاپىرلەرگە عانا قاتىستى تۇسكەندىگىن ءتافسىر عالىمدارى ءبىراۋىزدان دالەلدەگەن»، - دەپ جازادى (سوندا، 4-ب). ماسەلەنىڭ نەگىزى، ياعني ابدۋل ۆاححابتىڭ جۇرتشىلىقتى اداستىرىپ جۇرگەن لاڭى قۇراندا اللاعا سەرىك قوسۋ تۋرالى تۇسكەن اياتتاردىڭ مۇسىلماندارعا ەمەس، بۇتقا تابىنۋشىلارعا ارنالعاندىعىن ادەيى شاتاستىرۋىندا جاتىر. قازاق ۆاححابيتتەردىڭ اۋليە-انبيەلەرگە، ارۋاققا، قازاقى ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ۇلتتىق داستۇرلەرگە ولەردەي قارسى بولىپ، «ولاردى ايتساڭ، اللاعا سەرىك قوساسىڭ» دەپ جۇرتتى ۇركىتىپ ءجۇرۋىنىڭ ءتۇپ تامىرى وسىنداي جالعان تانىمنان شىعىپ جۇرگەنىن ءبىلۋ كەرەك. «شىرىك قوسۋدى» اسىرەسە قازاققا تىراشتانىپ ايتىپ كەرەگى جوق. تۇرىك حالىقتارى ءارى ولاردىڭ قاراشاڭىراق يەسى قازاقتاردىڭ اتا-بابالارى مونوتەيستىك ءاھلي كىتاپتى ۇستانعان يۋدايزم، حريستيان، مۇسىلمان دىندەرىنەن ونداعان عاسىر بۇرىن مونوتەيستىك تاڭىرلىك ءدىندى ۇستانعان حالىق ەكەنىمەن ساناسپاي بولا ما ەكەن؟ «تاريحتىڭ اتاسى» اتالعان گەرودوت: «ساقتار تاڭىرگە، ءبىر قۇدايعا تابىنادى»، - دەپ جازىپ كەتتى ەمەس پە؟ بۇنىڭ ءوزى قازاققا ءدىن يسلام كەلمەي تۇرعاندا بولعان جاعداي. وسى سەبەپتى ءبىز ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاپ، ولاردىڭ ءاربىر ارەكەتىنە عىلىمي، تەولوگيالىق تانىم تۇرعىسىنان تالداۋ ارقىلى جاۋاپ بەرۋگە مىندەتتىمىز.

قازاقستان، ءتىپتى الەم ۆاححابيزمگە تىيىم سالۋ كەرەك. بۇكىل دۇنيەنى ءبۇلدىرىپ، بىلعاپ جاتىر. اۋعانستاننان تىنىشتىق كەتتى. رەسمي ۇكىمەتىنە تالىبتەر - ۆاححابيتتەر قارسى شىعۋدا. مۇزداي قارۋلانعان ولار ءبىزدىڭ ەلىمىزگە دە باس سالۋدان تايىنبايدى. قازىر «رەاكتسياسى قالاي بولار ەكەن» دەپ ءار جەردەن «پروبا» جاساپ كورىپ جاتىر. بۇل مەملەكەتتىڭ ساياساتىنان ەمەس، جەمگە قۇمار شەنەۋنىكتەردىڭ كىناسىنەن بولىپ وتىر.

- قازىر ءبىز جەر-جەردەن زيالىلاردىڭ تەرىس ءدىني اعىمدار تاراپىنان قازاق مادەنيەتىنە تونگەن قاتەردى دابىل ەتكەن اشىق حاتتار لەگىن كورىپ وتىرمىز. ودان بولەك قوعامدا ناعىز «شايتاني» ءدىني اعىمدار تاسادا قالىپ، بەيبىت، ۇلتتىق داستۇرىمىزبەن استاسقان توپتاردىڭ جازا كەشىپ جاتقانىنا قاپالى حاتتار دا جوعارىعا جونەلتىلۋدە. جاقىندا عانا «Masa.kz» سايتىندا ماڭعىستاۋلىق اقساقال ەلباسىدان ياساۋي جولى تۋرالى ارنايى زاڭ شىعارۋىن وتىنگەن حاتى جاريا بولدى. بۇل ۇدەرىستى ءاردايىم ەل تاعدىرىنا سەرگەك زيالى قاۋىمنىڭ ۇلت دىڭگەگىنە، رۋحانياتىنا تونگەن شىنايى قاتەرگە قارسى شىققان تابيعي رەاكتسياسى دەپ باعالاۋعا بولا ما؟

- البەتتە. ويتكەنى، بابالارىمىز، تۇران حالقى يسلام ءدىنىن سۋفيزم ارقىلى قابىلدادى. سوپىلىق ءىلىمدى دامىتىپ، گۇلدەندىرگەن قوجا احمەت ياساۋي جانە ونىڭ شاكىرتتەرى. سوندىقتان بابالارىمىز وسى رۋحاني جولدى ۇستانعان. الىشەر ناۋاي: «تۇركىستاننىڭ ءپىرى - ياساۋي»، - دەيدى. 5,5 ملن. شاقىرىم جەردى جايلاعان تۇركى حالقىنىڭ ءپىرى - ياساۋي. ال قازىر ياساۋيعا كىمدەر قارسى؟ ۆاححابيتتەر! «قانە، اۋليەلىگىڭ، كورسەتشى»، - دەپ ياساۋي كەسەنەسىنىڭ ءتۇبىن تەپكىلەگەن تانىمال كىسىلەر بولىپتى. ۆاححابيتتەر: «ياساۋي كەسەنەسى قۇرىماي، ءبىزدىڭ جولىمىز بولمايدى»، - دەپ قارايدى. تۇركىستاندا وسىنداي اڭگىمە ءجۇرىپ جاتىر. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىن جارۋدى كوزدەۋدە، وتە ساق بولۋ كەرەك. «اسىرە دىنشىلدەر» بۇلىكتەن باسقا ەشتەڭە اكەلمەيدى. قازاقستانداعى جات ءدىني اعىمداردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاۋىپتىسى - ۆاححابيزم. ەگەر مەملەكەت بۇلاردىڭ اياعىن تۇسامايتىن بولسا، ولار مەملەكەتتىڭ اياعىن تۇسايدى. بۇگىنگى كوز الدىمىزدا بولىپ جاتقان وقيعالار سونى دالەلدەيدى. ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا اقتوبەدە ۆاححابيتتەر بۇلىك سالعاندا رەسمي ورگاننىڭ قىزمەتكەرلەرى «ءدىن جامىلعان تەررورشىلار» دەپ اتادى. قانداي ءدىندى جامىلعاندار؟ «ۆاححابيتتەردىڭ تىرلىگى» دەپ نەگە ايتپايدى؟ سەبەبى، بيلىكتەگى لاۋازىمدى، قۇزىرەتتى كۇشتىڭ تاپسىرماسىنان، تەگەۋرىنەن تايسالادى جانە بەرگەن جەمىن مولىنان اساعان. ايتپەسە، ماسەلەنى توتەسىنەن قويىپ، اشىق اتپاي ما؟! بولات پىشاقتى قاپقا كورسەتپەي سالىپ قويساڭ، ءبارىبىر جارىپ شىعادى. قاتەرلى اعىمنىڭ پيعىلىن قانشا جاسىرعانىمەن، ءبارىبىر كورىنىپ قالاتىنىن ۇمىتپاسىن. بىزگە دە، ەلگە دە، مەملەكەتكە تە كىمنىڭ قولىمەن ىستەلىپ جاتقانى ءمالىم. قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ الدىنا بارىپ ءوز-ءوزىن جارۋ نە دەگەن سۇمدىق؟! «سەندەرگە ءالى كورسەتەرمىن» دەگەن ءسوز عوي. قازىرگى تاڭدا قوعامدى دۇرلىكتىرىپ، جاستاردى شىرماۋىقتاي شىرماپ جاتقان ەڭ قاۋىپتى اعىم - ۆاححابيزم. مەن ونى دىندەگى «جولبيكە» اعىم دەپ اتايمىن. ءۆاححابيزمنىڭ وتانى - ساۋد ارابياسى. 1923 جىلى ساۋد ارابياسىنا اعىلشىندار ءۆاححابيزمنىڭ ۇرپاعىن الىپ كەلگەن. ماقساتى - مۇسىلمان الەمىن ءىرىتۋ، ءبۇلدىرۋ. اۋعانستان، پاكىستاننىڭ جايىن كورىپ وتىرسىڭ، وسىنىڭ ءبارى شەتەلدەن تاپسىرمامەن جاسالعان يدەولوگيا. وسىلايشا، ۆاححابيزم اراب ەلدەرىنىڭ دە، وسمان يمپەرياسىنىڭ دا تۇبىنە جەتتى. الدىن الماسا، قازاقتىڭ دا تۇبىنە جەتۋى عاجاپ ەمەس.

تاسقارا اقساقالدىڭ ەلباسىعا جازعان ۇسىنىسى وتە ورىندى دەپ ەسەپتەيمىن. قازاق ياساۋي ىلىمىمەن تاربيەلەنگەن. ياساۋي جولىنىڭ نەگىزگى يدەياسى - ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ، رۋحاني تازارۋ. ال رۋحاني تازارۋ ءۇشىن ءۇشىن زىكىر پراكتيكاسى، امالى ورىندالادى. كەڭەستىك ساياساتتىڭ سالقىنىنان تاريحي جادىمىزدان شىعىپ كەتكەسىن «زىكىر» دەسە، بۇگىنگى جۇرتتىڭ توبە شاشى تىك تۇراتىن جاعدايعا جەتتى. مىڭ جىل بويى اتا-بابامىز ۇستانىپ كەلگەن داستۇردەن «ولار» ايتتى ەكەن دەپ باس تارتا المايمىز. مەن ءوزىم زىكىر سالعانىم جوق، بىراق مەنىڭ اكەم تۇركىستانعا بارىپ زىكىر سالىپ، رۋحاني تازارىپ كەلىپ جۇرگەن. كەڭەس وداعى ءبىزدىڭ سانامىزدان زىكىردى ماقساتتى تۇردە وشىرگەن. ودان قورقاتىن ەشتەڭە جوق، سەبەبى ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ بارلىعى زىكىر سالعان. قازاقتىڭ تۇڭعىش تاريحشىسى مۇحاممەد حايدار دۋلات «تاريحي-راشيدي» كىتابىندا زىكىردىڭ شالىقتى، قالىپتى، قانىقتى دەگەن ءۇش ءتۇرى بارىن اتاپ كورسەتەدى. بابامىز سالعان زىكىردى ۇمىتىپ كەتىپ، ەندى كورىپ جامان دەپ لاقتىرامىز با؟! كەرىسىنشە، تۇسىنۋگە ۇمتىلۋمىز كەرەك. بىزگە رۋحاني تازارۋ اسا قاجەت. «اسىرە دىنشىلدەر» جابىلا ءسۋفيزمدى، زىكىردى تەرىستەگەندە ج.بالاساعۇنيدەگى جاۋانمارتلىك ءىلىمى مەن ياساۋي بابامىزدىڭ ءحال ءىلىمى (كەمەل ادام) جانە ابايدىڭ تولىق ادام ءىلىمىن قوسا تەرىستەپ وتىرعانىن سەزە مە ەكەن؟ 1069 جىلى ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇداتعۋ بىلىك» كىتابى شىعىپ، شۋ بويىندا جاۋانمارتلىك ءىلىمى پايدا بولدى. ونى 12-13 عاسىردا ءياساۋيدىڭ ءحال ءىلىمى ء(حال - جۇرەك ءىلىمى) دامىتتى. ابايدىڭ تولىق ادام مەن شاكارىمنىڭ ار ءىلىمىنىڭ قاينار باستاۋى جاۋانمارتلىك، ءحال ىلىمىنە تىرەلەدى. ال ەۋروپانىڭ مۇنداي تەمىرقازىق ءىلىمى بار ما؟! مىنەز-قۇلقى بۇزىلىپ، شاكارىمشە ايتساق، «ايۋاندىقتان شىعا الماي» وتىرعان جوق پا؟! تىعىرىقتان شىعار جول تابا الماي ءجۇر. ءحال ءىلىمى ەۋروپا جۇرتىنىڭ قولىنا تيەر بولسا، جابىسىپ ايرىلماس ەدى. ءبىز بايلىقتىڭ ۇستىندە وتىرساق تا، ۇيقىدا قالعاندايمىز.

تاسقارا كونەنىڭ كوزى بولسا كەرەك، ياساۋي تۋرالى زاڭ شىعارۋ تۋرالى ۇسىنىسى بەكەر ەمەس. ءبىر وتباسىعا يە بولاتىندى شال، اعايىننىڭ باسىن قوساتىندى قاريا دەيمىز، اقساقال ءبىر ايماققا ۇكىمىن جۇرگىزەدى. تاسقارا - اقساقال، بىلىكتى كىسى. جانى شىداماعاننان كەيىن پرەزيدەنتكە زاڭ شىعار دەپ وتىر. ال پرەزيدەنتىمىز بۇل زاڭدى شىعاردى دەپ ەسەپتەيمىن. تۇركىستاندا زيالىلارمەن كەزدەسكەندە: «رۋحاني جولىمىز، ءدىني تانىمىمىز - ياساۋي جولى»، - دەدى. سوندىقتان پرەزيدەنت دۇرىس باعىت بەرىپ، اقساقال ماسەلەنى دۇرىس قويىپ وتىر. ءبىز - پرەزيدەنتتى جاقتايتىندار وسى ۇستانىمنان تاس بولىپ ۇستاپ، دامىتۋىمىز قاجەت. ارينە، ۆاححابيتتەر پرەزيدەنتتىڭ بەتىنە جىلتىراپ قاراسا دا، اياعىنان شالادى دەپ بىلەمىز. سول سەبەپتەن پرەزيدەنتتى جاقتاي وتىرىپ، ءوزىمىزدىڭ ياساۋي جولىمىزدى اشىپ الۋىمىز كەرەك.

- ىشىندە ءوزىڭىز دە بار يسماتۋللا ماقسىم مەن سايات ىبىرايعا اراشا سۇراعان زيالىلار داتىنا جاۋاپ بار ما؟

- ءازىر جاۋاپ جوق. سوت ءجۇرىپ جاتقانىنا ءۇش ايداي بولدى. حالىققا شىنىن ايتايىقشى، «سەنىم.ءبىلىم.ءومىر» بىرلەستىگىنىڭ ازاماتتارىنىڭ قامالۋى ىقپالدى، لاۋازىمدى ادامنىڭ «زاكازىمەن» جاسالدى دەپ ويلايمىن. بايقاپ قاراسام، تاققان ايىپتارى جالعان جانە ول تەرىستەلىپ جاتىر. «اقيقات» دەگەن «نەكەسىز» فيلمىندە مەنى بىرلەستىكتى، زىكىردى جاقتايدى دەپ ايىپتاپتى. ارينە، مەن جاقتايمىن! يسماتۋللانىڭ «جاريا زىكىردىڭ دالەلى» كىتابىنا العىسوز دە جازدىم. ەڭبەكتە پەندەنىڭ كوكىرەك كوزىن اشۋدىڭ كىلتى - زىكىرگە ايىرىقشا ءمان بەرگەن. مەن سول سوزىمدە تۇرامىن ءالى. سەبەبى، زىكىر - ءبىزدىڭ رۋحاني تازارۋ جولىمىزداعى ءادىسىمىز. ونى تەرىستەۋ - ناداندىق.

ءيا، پرەزيدەنتكە وسى ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىن ايتىپ، تولىق كارتيناسىن اشىپ بەرەيىك، ءبىزدى قابىلداڭىز دەپ حات جولدادىق. حاتىمىز جەتپەي مە، الدە ول كىسىنىڭ قولى تيمەي مە، بىلمەيمىز، جاۋاپ كەلمەي جاتىر. بىراق تا ەلدەگى ءدىني احۋال، وزگەرىستەر ءبىزدىڭ باعىتىمىزدىڭ دۇرىس ەكەنىن كورسەتە باستادى. ال وسى ءىستى جۇرگىزىپ جاتقان سوت وتتىڭ ورتاسىندا تۇر. مۇنى سول سوت ەستىسىن! ەگەر ەرتەڭ بۇل ازاماتتار جازىقسىز سوتتالسا، كەسكەن جازاسىن تەكسەرەمىز، زاڭعا سايكەستەندىرەمىز. ادىلەتتى ۇكىم شىعارسا، سوتتى توبەمىزگە كوتەرەمىز، بولماسا قوعامدىق پىكىر قازانىن قايناتاتىن بولامىز. بۇل قورقىتۋ ەمەس، ادىلەتىن ايتىپ وتىرمىن. سايات ىبىرايدى «ءدىني الاۋىزدىق تۋدىردى» دەيدى. مەن ونى جاقسى بىلەمىن. سايات - قازاقتىڭ ەڭ ماڭدايالدى عالىمدارىنىڭ ءبىرى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ناعىز پاتريوت. ءبىزدىڭ تەحنيكا، مەديتسينادا جۇرگەن ازاماتتارىمىز ءوز سالاسىن بىلگەننەن باسقا قوعامدىق عىلىمنان ماقۇرىم. سايات - اباي، شاكارىم الەمىنە تەرەڭ ەنگەن عالىم. «ياساۋي» ۆوكالدى توبىمەن بىرگە ەل ارالاپ ءجۇرىپ، ءداستۇرلى جولىمىزدى، حيكمەتتى ناسيحاتتادى. وسىلاي ەل ءۇشىن قىزمەت ەتىپ جۇرگەن ازامات نەگە قامالدى؟ قازاقى دۇنيەتانىمنان تۋىنداعان سالماقتى وي-پىكىرلەرىمەن ۆاححابيتتەردىڭ جولىن بوگەدى. بوگەگەن جولدى الىپ تاستاۋ ءۇشىن قارجىسىن قۇيىپ، قارۋىن، بەدەلىن سالىپ «زاكاز» بەرگەن جاعدايدان تۋعان نارسە عوي دەپ ويلايمىن.

العاشقىدا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى «بىرلەستىك مۇشەلەرى ادام ءولتىردى» دەگەندى شىعاردى. كەيىن مارقۇم بولعان جىگىتتىڭ ايەلى ءباسپاسوز بەتىندە سويلەدى: «كۇيەۋىمنىڭ سۇيەگىن مەنىڭ رۇقساتىمسىز قازىپ الىپ، تەكسەرىپ، ورنىنا قايتا كومبەگەن»، - دەپ، جۇبايىنىڭ ءوز اجالىمەن ولگەنىن، بۇل ازاماتتاردىڭ جازىقسىز ەكەنىن ايتتى. ادام قۇقىعىن قورعايتىنداردىڭ ىستەپ وتىرعان تىرلىگى - وسىنداي. ايتەۋىر، جانىن سالىپ ايىپتاۋعا ۇمتىلىپ وتىر. نەگە؟ «ايىپ تاۋىپ، «زاكاز» بەرگەن قوجايىننىڭ ريزالىعىن السام، پاگونىم دا، اقشام دا وسەدى» دەپ بىرەۋدىڭ كوز جاسىنا، وبالىنا قالىپ، قارق بولامىن دەگەنى ەدى. بۇل مىرزالار زامان وزگەرگەنىن سەزىنسىن! قازىر ادامدار وڭايلىقپەن جان بەرمەيدى. ءبىزدى ەشتەڭە بىلمەيدى دەپ ويلاي ما؟ كىمنىڭ كىم ەكەنى بىزگە بەلگىلى. بىلگەسىن ايتىپ وتىرمىز. ءبىلىپ تۇرىپ، ىشكە ساقتاپ قالساڭ، شايتاني جولدا قالاسىڭ. ماقساتىمىز - مەملەكەتىمىزدىڭ مىقتى، ەلدىگىمىزدىڭ بەرىك بولۋى. وسى ورىندالسا بولدى. دۇنيە ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەنىمىز جوق. بىزگە اتاق تا، داڭق تا، ەشتەڭە دە كەرەگى جوق.

- ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز قازاق رۋحانياتىنداعى وزەكتى تۇلعالار اباي مەن مومىشۇلى مۇرالارىمەن قوسا اتالادى. وسىدان شىعاتىن سۇراق وسى ەكى الىبىمىزدىڭ رۋحاني ساباقتاستىعىنىڭ نەگىزىندە نە جاتىر؟

- اباي - ويشىل، حاكىم. حاكىم دەپ اريستوتەل، سوكرات، ءال-فارابي دەڭگەيىندە ويلايتىن ادامدى ايتادى. زامانىندا كوكباي، ماعجان، شاكارىم ابايدى حاكىم دەگەن. قازاقتىڭ قوعامدىق ويىنىڭ ارعى-بەرگىسىنىڭ سينتەزدەلگەن، تۇيىندەلگەن تۇسى - ابايدا. سوندىقتان ابايعا جۇگىنەمىز. ال باۋىرجان مومىشۇلى - ۇلتىن سۇيگەن ناعىز پاتريوت، اتاق تا، دۇنيە دە ىزدەگەمەن، حالقىنىڭ ارىن ويلاعان باتىر. 1943 جىلى قان مايداندا سوعىسىپ ءجۇرىپ باۋكەڭ قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلە كوتەردى. سول كەزدە جازۋشى، ادەبيەتشى، اكادەميكتەر بۇل ماسەلەنى كوتەرسە، قايدا قالدى؟ باۋكەڭنىڭ ايتقانىنا ورتالىق پارتيا كوميتەتى كونىپ، قاۋلى قابىلداماقشى بولعان كەزدە ساق قارعانىڭ ءبىرى حابار جەتكىزگەن بە، ايتەۋىر اياقسىز قالدىردى، ورىنداماي تاستادى.

ابايتانۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ، ناتيجەلى جاڭا قىرىن اشۋ جولىندامىز. ءالى دە دامىتىپ تەرەڭدەتۋ كەرەك. باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ مۇراسىنان حالىققا قولىنا تيگەنى - سابەتتىك تسەنزۋرانىڭ سۇزگىسىنەن وتكەن ساناۋلى-اق جارىق كورگەن كىتاپتارى عانا. باۋكەڭنىڭ 90 جىلدىق تويى وتكەسىن جامبىل وبلىسىنىڭ سول كەزدەگى اكىمى سەرىك ۇمبەتوۆكە باتىردىڭ مۇرالارىن تولىعىمەن شىعارىپ، اۋەلى 30 تومدىعىن شىعارىپ 100 جىلدىق مەرەيتويىندا حالىققا قولىنا بەرەيىك دەپ ۇسىنىس تاستادىم. ول كىسى قولداپ، بەس جىلعا 25 ملن تەڭگە ءبولدى. ناتيجەسىندە باۋكەڭنىڭ 30 تومدىق ەڭبەگىن دايارلادىق. اكىم اۋىسىپ، ەنتسيكلوپەديا شىعارۋ ويىمىز ىسكە اسپاي قالدى، اقشا اۋدارىلمادى. ءتىپتى، توي وتىسىمەن باۋىرجانتانۋ ورتالىعىن جاۋىپ تاستادى. بولماعاسىن تاراز پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى اسقار ءابدۋالي باۋىرجانتانۋ ورتالىعىن اشۋ تۋرالى ۇسىنىسىمدى جۇزەگە اسىردى. قازىر وندا ءۇش-ءتورت ادام بولىپ جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. باۋكەڭنىڭ ءوز مۇراسى 40 تومدى قۇرادى، ال باتىر تۋرالى زەرتتەۋ ماقالا، كوركەم شىعارما جانە باسقاسىن قوسقاندا 60 توم شىعادى. بارلىعى - ءجۇز توم بولاتىن ەڭبەك جاس ۇرپاقتىڭ يگىلىگىنە بەرىلەدى. ماسەلە سونى جۇزەگە اسىرۋدا جاتىر.

اباي مۇراسىنىڭ - ادامزاتتىڭ مورالدىق كودەكسىنە نەگىز بولار سىرىن اشۋ، جاريالاۋ جۇمىسى ءجۇرىپ جاتىر. ابايتانۋ وقۋلىعى جازىلىپ، ءپان رەتىندە وقىتىلۋدا. قاراعاندى، استانا، سەمەي، وسكەمەن، وڭتۇستىك قازاقستانداعى جوعارۋ وقۋ ورىندارى بۇل باستامانى قولداپ، ىسكە اسىرماقشى. ءال-فارابي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى دا كوڭىل ءبولىپ وتىر. ءبىز ابايدى مەڭگەرىپ، باۋكەڭنىڭ قايراعىنا قايرالساق، الەمدەگى ەڭ مىقتى جاستار بىزدەن شىعادى.

- وسى سۇراقتان شىعاتىن سۇراق. باۋىرجان جانە يسلام تاقىرىبى وزەكتى مە، وسى؟ باتىردىڭ ءدىني كوزقاراستارىن سيپاتتايتىن جەتكىلىكتى دەرەك بار ما؟

- بار. اجەسى باۋكەڭدى قازاقتىڭ ءدىني، ۇلتتىق داستۇرىمەن مىقتى تاربيەلەگەن. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، ەسەيە كەلە باۋكەڭ ماعجان جۇماباەۆ، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ اسىل مۇراسىمەن سۋسىنداپ، وقىپ جەتىلگەن. اكەسى مولدا بولعان. جانە دە اكەسىنىڭ جازعان شەجىرەسىن ءوزى دامىتقان، تولىقتىرعان. قۇراندى دا وقيتىن. اسكەري تارتىپتە جۇرسە دە، حالقىمىزدىڭ ءدىني سالتىنا باس يەتىن. بىردە باۋكەڭ ماعان: «ادامنىڭ باراتىن جەرى بەلگىلى. ەرتە مە، كەش پە ءبارىبىر وعان بارامىز. مەن قايتىس بولعاندا دەنەمدى تابىتقا جاۋىپ كومبەڭدەر، بەتىمدى اشىپ جۇرتقا كورسەتىپ قويماڭدار. مۇسىلمان دىنىندە ادامنىڭ جانى شىققاننان كەيىن بەتىن جاۋىپ قويادى. اعايىن-جاقىن مەنى ومىردە كوردى، سوندىقتان ولاردا مەن تۋرالى جاقسى اسەر قالعانى دۇرىس. ەڭ سوڭىندا مەنىڭ «بەزوبرازيا» ءتۇرىمدى كورسە، سول اسەر ەستەرىندە قالىپ كەتەدى. بىزدە بەتىن اشىپ قويىپ، قاراپ، ءسۇيىپ قوشتاسىپ جاتادى. ول حريستاين دىنىنەن كەلگەن. بۇل دۇرىس ەمەس»، - دەدى.

باتىردىڭ ءدىن تۋرالى پىكىرى، ويى ەركىن، سىني بولاتىن. «حريستيان دىنىندەگى قاسيەتتى كىتاپ ءىنجىل اللانىڭ سوزىمەن بىرگە، تام ەست سلوۆا پراۆيتەليا ميرا»، - دەدى. «نەگە؟» دەپ سۇرادىم. «ولار جەر-جەردى جاۋلاپ، بيلەۋشىلەرى وزدەرىنىڭ ويىن سالىپ جىبەرگەن تۇستارى بار. سوندىقتان بۇل كىتاپتاردا قايشىلىق كوپ. ال قۇراندا ءبىر گرامم قايشىلىق جوق. ءوزىڭ سالىستىرىپ قارا»، - دەدى. مۇسىلمان دىنىنە تاق تۇراتىن. اكەسى مولدا بولسا، باۋكەڭ قايدا بارادى؟ سونداي دەرەك بارشىلىق. ەڭبەكتەرىنەن سول ۇشقىن ويلاردى الا ءبىلۋ كەرەك. زەرتتەۋشى بولسا، وسى تاقىرىپتا مونوگرافيا جازىپ شىعۋعا دا بولادى.

- قازىر قانداي باعىتتا ەڭبەكتەنىپ جاتىرسىز؟

- مەن كوپسالالى بولىپ كەتتىم. ءوز زامانداستارىمنىڭ ىشىندە قونىس اۋدارىپ، ەڭ كوپ كوشكەن مەن ەكەم. دۇنيە ىزدەپ كوشپەدىم. سول تۇرعان ورتامدا سيا المادىم. بۇزىقتىعىم جوق، بىراق پىكىرىمدى بەت-ءجۇزى دەمەي تىكە ايتامىن. سوسىن مەنەن قۇتىلۋعا اسىعادى. بۇرىنعى باستىقتارىم ەستىسە، ەستي بەرسىن. ولار مەنى ۇندەمەي، ىڭ-شىڭسىز قۋالاپ، شىعارىپ جىبەرگەن. اۋەلىدە الماتىدا بولدىم، ودان تۇركىستان، سوسىن تارازعا، قايتىپ تۇركىستان باردىم، قايتادان تارازعا ورالىپ، اقىرىندا وسىندا الماتىعا كەلىپ وتىرمىن. مەن كەز كەلگەن جەردە داۋ تۋدىرىپ جۇرمەيمىن، جان شىعاتىن جەردە عانا كوزعاراسىمدى ءبىلدىرىپ، پوزيتسيامدا تۇرامىن.

- سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!

سۇحباتتاسقان

داۋرەن سەيىتجانۇلى

«ادىرنا.كز» سايتى