زىمىراپ زۋلاعان ۋاقىت.ءاربىر قازاقتىڭ جۇرەگىنە جارا سالعان جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە - 25 جىل، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعى دا تاياپ قالدى. ەگەر جەلتوقسان كوتەرىلىسى بولماسا،تاۋەلسىزدىككە قول جەتپەس ەدى.سول تاۋەلسىزدىگىمىز جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ جەمىسى دەسەك اسىلىق ايتقاندىق بولماس. الاڭعا شىققاندار كوزى اشىق، كوڭىلى وياۋ، الپىسىنشى جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن جاستار ەدى. ول ۋاقىتتا جيىرما، جيىرما بەستەگى قىلشىلداعان قىز-جىگىتتەر ەدىك. ەندى مىنە، الدىمىز ەلۋگە دە كەلىپ قالىپپىز. ال تاريح ءۇشىن جيىرما بەس جىل دەگەن كوپ ۋاقىت ەمەس.

زىمىراپ زۋلاعان ۋاقىت.ءاربىر قازاقتىڭ جۇرەگىنە جارا سالعان جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە - 25 جىل، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعى دا تاياپ قالدى. ەگەر جەلتوقسان كوتەرىلىسى بولماسا،تاۋەلسىزدىككە قول جەتپەس ەدى.سول تاۋەلسىزدىگىمىز جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ جەمىسى دەسەك اسىلىق ايتقاندىق بولماس. الاڭعا شىققاندار كوزى اشىق، كوڭىلى وياۋ، الپىسىنشى جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن جاستار ەدى. ول ۋاقىتتا جيىرما، جيىرما بەستەگى قىلشىلداعان قىز-جىگىتتەر ەدىك. ەندى مىنە، الدىمىز ەلۋگە دە كەلىپ قالىپپىز. ال تاريح ءۇشىن جيىرما بەس جىل دەگەن كوپ ۋاقىت ەمەس.
ءبىز ول كەزدە زووۆەتەرينارلىق ينستي­تۋت­تىڭ مالدارىگەرلىك فاكۋلتەتىنىڭ ەكىنشى كۋرسىندا وقيتىنبىز. جاتاقحانامىز ساتباەۆ كوشەسىندەگى قازىرگى «قاينار» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كورپۋسى. 1986 جىلى 16 جەلتوقسان كۇنى قازاقستان كومپارتياسى وك-ءنىڭ شەشىمىن راديو جاڭالىقتارىنان ەستىپ، كەشكە ءبىزدىڭ بولمەگە جينالعان كۋرستاستار ارقايسىسى ءوز نارازىلىعىن ءبىلدىرىپ، ەرتەڭگى كۇنگە جوسپار قۇرا باستادىق. ارتىقباەۆ توقتاسىن: «جىگىتتەر، ۇران جازايىق»، - دەپ ۇسىنىس جاسادى. مەن ويلانا كەلىپ: «امەريكانىڭ بايىرعى ۇندىستەرى وزدەرىنە كوسەم سايلايدى. ءبىزدىڭ دە بۇرىن كوشپەندى سالت-ءداستۇرىمىز بويىنشا ەل بيلەگەن كوسەمدەرىمىز بولعان. الاڭعا «ءار حالىققا - ءوز كوسەمى» دەگەن ۇرانمەن شىعايىق»، - دەپ ۇسىنىس جاسادىم. كۋرستاستارىم بىردەن قۇپتادى. سول ۇراندى قىزىل گۋاششپەن توسەنىش اق ماتاعا جازعان ارتىقباەۆ بولاتىن. ۇراندى ورىس تىلىنە وماروۆ ەرلىك ءسالىمۇلى «كاجدومۋ نارودۋ - سۆوەگو ۆوجديا!» دەپ اۋداردى. كوشە ارالاعان شەرۋ كەزىندە اۋىلشارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ باس كورپۋسىنان توقتاسىن لەنيننىڭ پورترەتىن الىپ شىقتى.توقتاسىن كەيىن قۋدالاۋ كەزىندە وقۋدان شىعىپ، اۋىلىنا كەتىپ قالدى. سول كەتكەننەن مول كەتتى. ول جامبىل وبلىسى مەركە اۋدانىنان بولاتىن.
ول كەزدە ەرلىك ءسالىمۇلى جاتاق­حانا­مىز­دىڭ ستۋدەنتتەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولا­تىن. 17-ءسى كۇنى تاڭەرتەڭ ءبىرىمىز قالماي الاڭعا شىعامىز دەپ ۇگىت جۇرگىزدى.تاڭ الاكەۋىمدە ءبىز جينالىپ استىڭعى قاباتقا تۇسسەك، دەكانىمىز ەرسەيىت بەكسەيىتۇلى بەگاليەۆ باستاعان ۇستازدار توبى ستۋدەنتتەردى ەسىكتەن شىعارماي تۇر ەكەن. سول ساتتە ەرلىك ءسالىمۇلى قاسىمىزعا تاياپ كەلىپ: «پودۆالدى اشىپ قويدىق، سول جاقتان شىعىڭدار»، - دەپ سىبىرلادى. ول كورسەتكەن جەردەن مەن، ابدىقاەۆ بەگلان، مالدىباەۆ سايات ۇشەۋمىز ۇلگەرىپ شىقتىق. بىزدەن كەيىنگىلەر شىعا الماي قالدى. ينستيتۋت كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتارi قۇسايىنوۆ داۋلەت ەسىكتى جاۋىپ ۇلگەردى. سودان ۇشەۋىمىز الاڭعا بەت الدىق. بىزدەر كەلىپ تۇرعان جەر بۇل كۇندە الاڭداعى جەلتوقساننىڭ تاقتا تاسى ىلىنگەن جەر ەدى. كەشىكپەي الاڭعا ارتىقباەۆ توقتاسىن، كۇشەەۆا گۇلجان، جاڭاباەۆا ءلاززات كەلدى. توقتاسىن ۇراندى قوينىنا تىعىپ اكەلىپتى. سالدەن سوڭ بايسەيىتوۆا كوشەسى جاعىنان ون شاقتى بالانىڭ قاراسى كورىندى. بۇل ساعات 8 شاماسى بولاتىن. سودان باستاپ الاڭعا ستۋدەنتتەر اعىلىپ كەلىپ جاتتى. تري­بۋ­نا­نىڭ الدىندا قاتارىمىز كادىمگىدەي كوبەيىپ، جينالىپ قالعان ەدىك. بىزدەردى تريبۋنا جاقتان كەلگەن كۋرسانتتار قورشاپ الدى. سونىڭ اراسىندا ساتباەۆ كوشەسىمەن قولدارىنا «دەموكراتيا» دەگەن جازۋى بار ۇران ۇستاعان توپتى كورىپ رۋحتاندىق تا، كۋرسانتتارعا قارسىلىق كورسەتىپ، ولاردى ىعىستىرا باستادىق. ارامىزعا تريبۋنا جاقتان كەلگەن ورتا بويلى جۇقا ءوڭدى كىسى ءوزىن قازاق سسر-ءى جوعارعى سوۆەت پرەزيديۋمىنىڭ پرەسەداتەلى مۇقاشەۆپىن دەپ تانىستىرىپ، بىزگە كىشى الاڭعا بارۋدى ءوتىندى. سول جەردە ءبارى شەشىلەدى دەپ ۇگىتتەدى. قاسىنداعى وپەراتور تۇسىرە باستاعان كەزدە بىزدەر تەرىس اينالىپ تۇردىق. لەزدە الاڭ ادامعا تولدى.
ءبىز شەرۋلەتىپ فۋرمانوۆ كوشەسىمەن ابايعا، ودان قازىرگى دوستىق داڭعىلىنىڭ قيىلىسىنا بارىپ، العاش رەت «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانىن شىرقادىق. سول ءان ايتىلعان كەزدە ەرەكشە سەزىم كەرنەپ، كوزگە جاس ورالدى. كوشەدەگى اۆتوكولىكتەر جولدىڭ شەتىنە ىعىستى. ال كومسومول كوشەسىنىڭ بويىنداعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ تابالدىرىعىندا تۇرعان كىسى ەكى قولىن جوعارى كوتەرىپ، ءبىزدى قولداپ تۇرعانىن كوردىم. كازپي-گە بەت الدىق (ول كەزدە باس كورپۋسى سوۆەت كوشەسىندە بولاتىن). كارل ماركس كوشەسى ارقىلى گوگول كوشەسىمەن جۇرگەندە دۇكەن سورەلەرىنە تاس لاقتىرماڭدار دەپ ءبىر-بىرىمىزگە ەسكەرتۋمەن بولدىق. گوگول مەن كوسموناۆتار كوشەلەرى قيىلىسىنداعى جەنپي-ءدىڭ ۇلكەن قوس جاتاقحاناسىنا باردىق. سول جەردە تاعى دا مۇقاشەۆ كەلىپ، كىشى الاڭعا بارۋىمىزدى ءوتىندى. ايتجانوۆ قۋات پەن ساپارباەۆ بەكەجان جاتاقحانانىڭ ەسىگىندە تۇرعان ورىس ميليتسيونەرلەرىن يتەرىپ جىبەردى. ىشتەن قىزدار شىعا باستادى. كوسموناۆتار كوشەسىمەن جوعارى جىلجىپ، جول-جونەكەي ستۋدەنتتەردى ىلەستىرىپ، ساتباەۆ كوشەسىمەن الاڭعا قايتا ورالدىق. بۇل كەزدە ساعات 4-5-ءتىڭ شاماسى بولاتىن. الاڭعا جينالعاندار شامامەن بەس مىڭداي ادام. ساتباەۆ بويىنداعى زووۆەتينستيتۋتىنىڭ 7-ءشى جاتاقحاناسىنا كىرىپ، بولمەمە پال­توم­دى شەشىپ، قارا كۇرتكەمدى كيىپ شىقتىم.
الاڭدا بەيسەمباەۆ ەرلاندى كەزدەستىردىم. ەكەۋمىز تريبۋنانىڭ باتىس جاعىندا تۇردىق.سول جەردە ءبىر ءىىم قىزمەتكەرى بىزگە: «اۋىلدان كەلىپ قۇتىردىڭدار. سەندەرگە نە جەتپەيدى؟» - دەدى. تاعى ءبىر اسكەري قىزمەتكەر: «سەندەر ءۇشىن مەن اۋعانستاندا قان توگىپ كەلدىم، ال سەندەر قۇتىردىڭدار» - دەدى. سوندا مەن: «1985 جىلى مەنىڭ باۋىرىم ساۋرانباەۆ قايرات اۋعانستاندا قايتىس بولدى. ول كىمنىڭ مۇددەسىن قورعاپ، كىم ءۇشىن قان توكتى»؟ - دەپ جاۋاپ قايتاردىم. سول كەزدە ءبىر ايەل تريبۋناعا شىعىپ، جالىندى سوزدەر ايتتى. سول ايەلدى الدەبىرەۋلەر تريبۋنادان الىپ كەتتى. جاستار ايەلدى قايتارۋدى تالاپ ەتتى.
تريبۋناعا شىققان باسشىلار بىزگە باسۋ ايتىپ، تاراۋىمىزدى ءوتىندى. بىراق ءبىز قايتا قويمادىق. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن مۇزداي قارۋلانعان اسكەرلەر تۋ سىرتىمىزدان لاپ بەرىپ، رەزىڭكە دۋبينكالارىمەن قىز-جىگىت دەمەي، ۇرىپ سوعا باستادى. الاڭ لەزدە ازان-قازان بولدى دا كەتتى. بەيبىت شەرۋگە شىققان ءبىز وسىلاي اياۋسىز سوققىعا ۇشىرادىق. ءورت سوندىرەتىن ماشينالار قاتار-قاتار ءجۇرىپ، سۋ شاشا باستادى. ءبىز دە قاراپ تۇرماي، مرامور تاستاردى شاعىپ، سىنىقتارىن كابينالارىنا لاقتىردىق. ءۇستىمىز مالمانداي سۋ بولىپ، كۇنى بويى ءنار تاتپاعان بىزدەر سۇلدەرىمىزدى سۇيرەتىپ، تۇندە جاتاقحاناعا قايتتىق. ەرتەڭىنە، ياعني 18 جەلتوقسان كۇنى ساتباەۆ پەن مير كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى ۇيلەردىڭ اۋلاسىنان جاستاردى قۋالاپ كەلە جاتقان ورىس ميليتسيونەرى مەنىڭ الدىما كەلىپ ءسۇرىنىپ قۇلادى. مەن ونى ۇرماقشى بولىپ، ۇمتىلا بەرگەنىمدە، بەس-التى ميليتسيونەر كوشەنىڭ كەلەسى بەتىنە سۇيرەتىپ شىعارىپ، تەپكىنىڭ استىنا الدى. قوس قولداپ قۇلاقتان، بۇيرەكتەن ۇراتىن ادىستەرىن قولداندى. وزىممەن بىرگە قۇجات بولماعان سوڭ، اتى-ءجونىمدى جالعان ايتىپ جازدىردىم. ءبىرازدان سوڭ بىزدەردى تۇرمەنىڭ ماشيناسىنا قويشا توعىتتى. ماشينانىڭ ءىشى تاس قاراڭعى. قاسىمداعى ءبىر-ەكى جىگىتپەن سويلەسسەم ءبىزدىڭ ينستيتۋتتا سىرتتاي وقيدى ەكەن. قىسقى سەسسياعا كەلىپتى. ءبىزدى قارعالى جاققا الىپ بارا جاتىپ، ەكى-ەكىدەن جولدىڭ بويىنا ءتۇسىرىپ كەتتى. مەنىمەن بىرگە تۇسكەن ءوزىمىزدىڭ ينستيتۋتتىڭ 1-ءشى كۋرس ستۋدەنتىن تاستاپ كەتتى. وكىنىشكە قاراي، ونىڭ اتىن سۇراماپپىن. باسى جارىلعان، ءوز اياعىنان جۇرە المايدى. مەن ونى جاياۋ سۇيەمەلدەپ ءجۇرىپ، «وربيتا» مولتەك اۋدانىنا كەلىپ، №34 اۆتوبۋسقا وتىردىق. وعان جاتاقحاناڭا قايتا بەر دەپ، ءوزىم اباي مەن جاروكوۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسىندا ءتۇسىپ قالدىم. ونداعى ويىم وسى ماڭدا تۇراتىن تانىسىمدى ەرتىپ، الاڭعا قايتا بارۋ. تانىسىم ۇيىندە جوق ەكەن. ءبىر ورىس ايەلى گازەت-جۋرنال تاراتىپ جۇرگەنىن كوردىم. قاراسام گازەتتەردىڭ 1-ءشى بەتىندە كولبيننىڭ سۋرەتى تۇر. ايەل كەلەسى پودەزگە كىرىپ كەتكەندە، اشۋ-ىزامەن گازەتتىڭ ءبىرتالايىن جىرتىپ تاستادىم. ايەل مەنى بايقاپ قالسا كەرەك، انە-مىنە دەگەنشە يت جەتەكتەگەن كينولوگتار كەلىپ، سول تۇستان ءوتىپ بارا جاتقان جاستاردى يتكە تالاتتى. كەشتەتىپ جاتاقحاناعا كەلسەم، ياعني قازىرگى «قاينار» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىندا نۇرسۇلتان ءابىشۇلى تۇر ەكەن. ۇستىندە كوك جاعالى پالتو، باسىندا كوك نوركالى تۇماق. قالىڭ وي ۇستىندە تۇر. مەن سول كىسىگە بارىپ: «اعا، مۇنىڭ ارتى ەندى نە بولادى؟» دەپ سۇراعىم كەلدى. سول ساتتە 6-شى جاتاقحانا جاقتان يت جەتەكتەگەن اسكەرلەردى كورىپ قالىپ، دەرەۋ ءوزىمىزدىڭ جاتاقحاناعا كىرىپ كەتتىم. بولمەدەگى دوستارىم مەنى كورىپ، قۋانىپ كەتتى. ولار ەرلىك پەن بەگلان ەدى. سول كەزدە ەرلىك ءسالىمۇلىنىڭ مىنا ءبىر ايتقان ءسوزى ءالى ەسىمدە. «جىگىتتەر، ءۇش كۇن شىداڭدار. ءبىزدىڭ شەرۋىمىزدى «گولوس امەريكا» بىلەدى دە، بۇكىل دۇنيە جۇزىنە حابار تاراتادى. سودان كەيىن قازاق ەلى بار ەكەنىن بىلەدى».
مەن ەرلىكپەن 18 جىلدان كەيىن تا­بىس­تىم. ول قاراعاندى وبلىسىنىڭ پريوزەرسك قا­لاسىنىڭ ءماسليحات دەپۋتاتى ەكەن.
جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كەيىن «تسەلين­نىي» كينوتەاترىنان «كىشكەنتاي ۆەرا» ءفيلمىن كورسەتتى. ءبىز كينونى تالقىعا سالدىق. سوندا توقتاسىننىڭ ايتقانى: «رەسەيدىڭ جاستارى بۇزىلىپ جاتىر، ال ءبىزدىڭ قازاق جاستارىنىڭ سانا-سەزىمى الدەقايدا جوعارى. ەل بولۋدى ارماندايدى»، - دەدى.
كەيىن ويلاسام، بۇل كينو جاستاردى ساياساتتان الاستاتۋ امالى ەكەن. ويتكەنى كەڭەس وداعى كەزىندە ونداي فيلمدەردى كورسەتپەيتىن. كەرىسىنشە ميليتسيا جايلى فيلمدەردى كوپ كورسەتەتىن. توقتاسىندى 24 جىلدان كەيىن تاپتىم.
تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك جايت، سول كەزدە جاناشىرلىق تانىتقان قانشاما ۇستازدارىمىز بولدى. دالەنوۆ شىنبولات، تولەباەۆا اقان، بەگاليەۆ ەرسەيىت، وتەنوۆ الىبەك، قاراباەۆ قۋانىشبەك، ماقىشەۆ تۇرعان، ەرماحانوۆ امىربەك ت.ب. سول ءبىر دۇربەلەڭ كەزدە ەرلىك ءسالىمۇلى ەكەۋمىزدىڭ سوڭىمىزدان دەكان پولنوموچنىي (مارقۇم) جانە كۋرستاسىمىز ابدۋللاەۆ مارات شام الىپ تۇسكەن ەدى. بىزگە اراشا ءتۇسىپ، امان الىپ قالعان دەكانىمىز بەگاليەۆ ەرسەيىت بەكسەيىتۇلىنىڭ جاقسىلىعىن قا­لاي ۇمىتايىق. ەرسەيىت اعا مقك-نەن كەلگەندەرگە: «بىزدە ساباق ءجۇرىپ جاتىر»، - دەپتى. ستۋدەنتتەردى امان الىپ قالۋدىڭ امالى عوي. مۇنى قالاي ۇمىتايىق.
كەيىنىرەك اۋىلعا بارعانىمدا كورشى-قولاڭ الماتىدا بولعان وقيعانىڭ جاي-جاپسارىن مەنەن تاپتىشتەپ سۇراي باستادى. مەن ءوزىم كورگەن جاعدايدى ايتقان ەدىم. كەشكە جۇمىستان كەلگەن اكەم: «بالام، تىنىش ءجۇر، وكىمەتتىڭ قۇرىعى ۇزىن، ەگەر سەنى ۇستايتىن بولسا سوتتاپ، بىزدەردى باسقا وبلىستارعا كوشىرىپ تاستايدى. سودان كەيىن ءبىر-ءبىرىمىزدى كورمەي وتەمىز. قازىرگى ۋاقىتتا شىندىق جوق»، - دەدى.
تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت. جەلتوقسان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن زەرتتەيتىن عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، لاپ ەتكەن جەلتوقسان كوتەرىلىسى تاريح قويناۋىنا ءسىڭىپ، الىستاپ بارا جاتسا دا، زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان ءالى دە بولسا جان-جاقتى سارالانباعان. ويتكەنى سول كەزدە جازىلعان «كاجدومۋ نارودۋ - سۆوەگو ۆوجديا!» ۇرانىن ب.تولەپبەرگەن «ءبىز بىلمەيتىن جەلتوقسان» كىتابىنىڭ 33-بەتىندە «ءار ۇلتقا - ءوز كوسەمى!» ۇرانىن، مەيرامعازى قاسەنباەۆتىڭ جازعانىن كەلتىرگەن. ال م.شاحانوۆتىڭ «جەلتوقسان» ەپوپەياسىندا (142-بەت) مۇراتبەك شەكەربەكوۆ مەن جازدىم دەپتى.
ت.ايتبايۇلى قۇراستىرعان كىتاپتا مالىك قايداروۆ مەن جازدىم دەيدى. سول كىتاپتىڭ 470-بەتىندە ساعيرا ساربالاەۆا ءبىز جازدىق دەيدى. ءبارىنىڭ ايتاتىنى - ۇراندى لەنيننىڭ شىعارمالارىنان الىپ جازدىق دەيدى.
جەلتوقسان جاڭعىرىعى ءالى دە سانامىزدا. ول سول كەزدەگى قازاق جاستارىنىڭ ار-نامىس، مۇقالماس جىگەرىن ايعاقتاپ تۇرعانداي. اياز بەن سۋىقتى ەلەڭ قىلماي مۇزدى الاڭدا شىرقالعان «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانى بۇگىندە تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ءانۇرانىنا اينالدى. جەلتوقسان كوتەرىلىسى يمپەريانىڭ بۇعاۋىن جارىپ شىعىپ، تاۋەلسىزدىككە جول باستادى. بۇگىندە ەلىمىزدى الەم تانىدى. جەلتوقساننىڭ جەمىسى - تاۋەلسىزدىگىمىز. وسى جاس تاۋەلسىزدىگىمىزدى قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقتىرماي ايالاپ ساقتاۋعا ءبىز ءالى دە مۇددەلىمىز.

وماروۆ ەرلiك مۇقانۇلى،
«جەلتوقسان اقيقاتى» ۇيىمىنىڭ باسقارما مۇشەسi

سەرiك بايحونوۆ

ماكەڭمەن، ماقسۇت اۋباكىروۆپەن بىرگە قازاق تەلەديدارىنىڭ اپپاراتتىق ستۋديا كومپلەكسى عيماراتىندا قاتارلاس كابينەتتە وتىرىپ جۇمىس ىستەدىك. ەكەۋمىز كوبىنە-كوپ تەمەكى شەگەتىن ورىندا جولىعىسىپ قالاتىنبىز. مەن سەكىلدى ماكەڭ دە بۇرىن باسپادا جۇمىس ىستەگەن، اڭگىمەمىز نەگىزىنەن باسپا، ادەبيەت توڭىرەگىندە بولادى. ول كەزدە ماكەڭ ماسكەۋ ءۇشىن ارنايى حابارلار دايىندايتىن ورىس رەداكتسياسىنىڭ باس رەداكتورى ەدى. سول جىلدارى قازاقى ورتادا ءوسىپ، قازاق مەكتەبىندە وقىسا دا، شىعارماشىلىق جۇمىستا ورىس ءتىلىن، ورىس ءتىلى بولعاندا، ورىستىڭ ادەبي ءتىلىن قولداناتىن جىگىتتەر ۇشىراسىپ قالاتىن. تۇلا بويىنان تەكتىلىك پەن زەردەلىلىك تابى سەزىلىپ تۇراتىن اعامىزدىڭ قابىلەت-قارىمىنىڭ دەڭگەيىن وسىدان-اق بىلە بەرىڭىز.
«قايتا قۇرۋ» دەپ اتالعان ساياسي ناۋقاننىڭ قىزىپ تۇرعان كەزى. «تەلەراديو كوميتەتى» دەپ اتالعان ۇجىمنىڭ زاتى وزگەرمەگەنمەن، اتى مەن قۇزىرى اي سايىن بولماعانمەن، جىل ساناپ وزگەرەدى. سول سول-اق ەكەن، بيلىككە كەلگەن جاڭا قۇزىرلى ورگان جاتپاي-تۇرماي «قايتا قۇرۋعا» كىرىسەدى. ونىڭ ارتى - شەتسىز-شەكسىز شتات قىسقارتۋعا ۇلاسادى. سول كەزدەرى ءبىز سەكىلدى تەمەكى شەگەتىن ورىنعا ۇيىرسەك جىگىتتەر اراسىندا: «تەزىرەك كابينەتىڭە بار... سەن تەمەكى شەگىپ جۇرگەندە ورنىڭا بىرەۋ وتىرىپ قويماسىن...» دەيتىن ءازىل دە تاراعان. ال مەنىڭ ەكىنشى دەڭگەيدەگى باسشىلىق قىزمەتتە بەس جىل تۇراقتى جۇمىس ىستەگەنىم ءۇشىن، «سۋعا سالسا باتپايتىن، وتقا سالسا كۇيمەيتىن پىسىقاي جىگىت» اتانىپ جۇرگەن ۋاقىتىم.
سونداي كەزەكتى اۋىس-ءتۇيىستىڭ كەزىندە ديرەكتسيا وتىرىسىنا ماكەڭ دە شاقىرتىلدى. باس ديرەكتورلىق قىزمەتكە ءبىر جىلدىق ۇزىلىستەن كەيىن قايتا ورالعان رافاەل بايكەنۇلىنىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەز; سىپايى سالەمدەسىپ ەسىكتىڭ كوزىندەگى ورىندىققا وتىرا بەرگەن اعامىزعا:
- سىزگە ارىزىڭىزدى بەرىڭىز دەمەپ پە ەدىم... كابينەتتى... كابينەتتى بوساتىڭىز... - دەپ شۇيىلە كەتتى.
ۇلكەن كىسىنىڭ اشەيىندە الاقانداي كوزاينەگىنىڭ استىنان كىسىنىڭ بەتىنە مەيىرىم توگە قارايتىن ايالى كوزدەرى اقشاڭ ەتتى.
- كىمدى كىمنىڭ بوساتاتىنىن كورەرمىز... - دەدى دە، ورنىنان سۇيرەتىلە تۇرىپ شىعىپ جۇرە بەردى.
قانشاما جىل قىزمەتتەس بولىپ ءجۇرىپ ماكەڭنىڭ اشۋلانعانىن تۇڭعىش كورۋىمىز، «قايتا قۇرۋ» ءىسى سەنىپ تاپسىرىلعان ءبىر توپ بەلسەندى ءتىل-جاقتان ايرىلعانداي ماڭگىرىپ وتىرىپ قالىپپىز.
ءتۇس اۋا كوميتەت توراعاسى شۇعىل شاقىرتتى. توراعا شاقىرتسا، تاعى ءبىر وزگەرىستىڭ شەتى شىعاتىنىن ىشتەي سەزىپ، تىم-تىرىس تومسىرايىپ وتىرمىز.
- جاڭا باسشىلىقتى تانىستىرۋ ءۇشىن شاقىردىم. - دەدى ساكەڭ. - ساسپاي-اق قويىڭدار، جاڭا باسشى - وزدەرىڭنىڭ ادامدارىڭ...
سول سول-اق ەكەن... تاڭەرتەڭ عانا قىسقارتۋعا ۇشىراعان... ماقسۇت اعامىز ورنىنان تۇرىپ، بارىمىزگە ىزەت بەلگىسىن ءبىلدىردى. دەمەك ءبىزدىڭ ماكەڭ كوميتەت توراعاسىنىڭ ورىنباسارى. ورىنباسار بولعاندا، كوپ ورىنباساردىڭ ءبىرى ەمەس، ءبىرىنشى ورىنباساردىڭ ءوزى... باسشىلىق اۋىسقان سايىن كىرجيەتىن قاباقتار بۇل جولى كۇلمەڭ قاقتى...
كەشكىلىك الماتى-ماسكەۋ جۇردەك پوەزىنا بيلەت الىپ قويعان رافاەل بايكەنۇلىن شىعارىپ سالۋ ءۇشىن ۆوكزالعا باردىم. اشەيىندە ءوزىن بابىندا ۇستايتىن سپورتشى اعامىز شالا ماس. «ىڭعايسىز بولدى-اۋ، ءا؟.. ءبىزدىڭ ساعات تا قىزىق... وسىلاي بولارىن ەرتەرەك ەسكەرتىپ قويسا بولماي ما...» دەدى راحاڭ قوشتاساردا.
ماكەڭمەن دە، مەن راحاڭمەن دە ا­را­سى جاقسى ءبىرىنشى باسشى ىڭعايسىز جاعدايدا قالدى-اۋ دەپ قاۋىپتەنگەنىم بەكەر بولدى. مىنەزى قىزىق ساعاتتىڭ بويىندا ديپلوماتتىق قاسيەت تە جەتىپ-ارتىلاتىن ەدى عوي، كوپ ۇزاماي ەكى باسشىمىزدىڭ اراسى جاراسىپ كەتكەنىن كورىپ قۋاندىق.
...«جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ» اتاۋلى كۇنى جاقىنداپ قالعان. «اتاۋلى كۇن» دەگەندە «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ» تۇڭعىش رەت اتالىپ وتەتىن كۇنىن ايتقىم كەلىپ ەدى. وسىناۋ ماسەلەگە وراي رافاەل بايكەنۇلى ەكەۋمىزدى ءبىرىنشى ورىنباسار شاقىرتىپ الدى. «جەلتوقسان وقيعالارىن» ەفيردەن كورسەتۋ كەرەك ەكەن. ەڭ جوعارىدان كەلگەن جاۋاپتى تاپسىرما مەن باسقاراتىن «مۇراگەر» شىعارماشىلىق بىرلەستىگىنە تاپسىرىلادى.
- تۇسىنەسىڭ عوي... كۇرمەۋى قيىن ماسەلە بولىپ تۇر... ونىڭ ۇستىنە حابار ەكى تىلدە ءوتۋى ءتيىس... - دەدى ماكەڭ ۋايىمىن جاسىرماي. - ءومىر كورگەن، ونىڭ ۇستىنە پارتيا مەكتەبىن بىتىرگەن جىگىت دەپ سەنىم ارتىپ وتىرمىز، ۇياتقا قالدىرمايتىن شىعارسىڭ...
سول كۇنى ۇيىقتاي السام-شى. ەرتەڭىنە جاس­تار رەداكتسياسىنىڭ قازاق-ورىس ۇجىمىن تۇگەل شاقىرىپ، جينالىس وتكىزدىم. حاباردىڭ قازاقشا ستسەناريىن ورىنباسارىم سەرىك جانبولات ەكەۋمىز، ورىسشاسىن گۇلجان ەرعاليەۆا جازاتىن بولدى. ستسەناري ماسەلەسى وڭاي ەدى، ماسەلە ەفيردەن بەرەتىن دەرەكتى قۇجاتتارعا كەلىپ تىرەلە بەرگەن. جاستار رەداكتسياسىندا جۇمىس ىستەيتىن ءلاززات ساپاقوۆانىڭ قولىنداعى كاسسەتانى قوسپاعاندا، قولىمىزدا ءىلىپ الار دەرەك جوق. سالىپ-ۇرىپ «قازاقتەلەفيلمگە» بارايىن. «جەلتوقسان جەلى» اتتى ولەڭنەن باسقا ماتەريال جوق» دەپ، اۋىزدارىن قۋ شوپپەن سۇرتەدى. ەندىگى ءۇمىت - ساكەڭدە. «جەلتوقسان وقيعاسى» كەزىندە ءبىزدىڭ جاستار رەداكتسياسى تۇسىرگەن كاسسەتانى كوميتەت توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەگەن باسشىمىزدىڭ سارىمايداي ساقتاپ جۇرگەنىنەن حابارىم بار. «ماتەريالداردى بەرىڭىز... «ساعات اشىمباەۆتىڭ جەكە جادىگەرى» دەپ، سۋبتيتر بەرەمىز» دەيمىن عوي باياعى.
اتاۋلى كۇنگە ساناۋلى عانا ۋاقىت قالعان. مونتاجداۋ جۇمىستارىنا سول كۇنى-اق كىرىسىپ كەتتىك. بىرلەستىكتىڭ قولىنان ءىس كەلەدى-اۋ دەگەن رەجيسسەرلەرىن مونتاجداۋ بولمەسىنە جيناعانبىز. ءاربىر مونتاجدالعان ماتەريالدىڭ حرونومەتراجى بەلگىلى بولىسىمەن سەرىك ەكەۋمىز كەزەك-كەزەك جازۋعا وتىرامىز. ول كەزدە ورىمدەي جاس جىگىت بولات ءابدىلمانوۆتىڭ اشىنعان اششى داۋسىنا قۇلاقتى ءتۇرىپ قويىپ... «... سول ءبىر ايازدى كۇنى... جەلتوقسان جەلى... توڭدىردى مەنى... توڭدىردى سەنى ىزعارى...» ءبىر قىزىعى، حابار جازىلىپ بىتكەندە بايقاسام، جاڭا عانا جازىلىپ بىتكەن ستسەناري ءماتىنى جادىمدا جاتتالىپ قالىپتى. «... سول ءبىر ايازدى كۇنى... اق نيەتىن ارقالاپ، الاڭعا كەلگەن ىنىشەك... سول ءبىر ايازدى كۇنى... تابانىنان سىز ءوتىپ، قالتىراپ توڭعان قارىنداس... «جالعاسىن سەن ايت، بۇل اسقاق ءاننىڭ، جابىلىپ كەتسەم، ەگەر مەن... عۇلاما جىلدار سۋدىرلاتقاندا پاراعىن...»
- تولەگەننىڭ ولەڭى عوي... جابىلىپ كەتسەم دەپ جاماندىق شاقىرعانىڭىز نە، اعا؟ - دەيدى سەرىگىم.
- مەن ءوزىمدى ەمەس، تولەگەننىڭ اۋزىمەن الاڭداعى وقيعادان كەيىن جابىلىپ كەتكەن جىگىتتەردى ايتىپ وتىرمىن... ال مىنا حاباردان كەيىن ايدالىپ كەتسەم، وزدەرىڭ بارسىڭدار عوي...
ەفيرگە ايدالىپ كەتەتىندەي ماتەريا­ل دايىنداي الماعانىمىز وزىمە ايان. ءتۇن ورتاسى اۋا بىتىرگەن ماتەريالدى تاڭ اتپاي ماكەڭە اپاردىم. ادەتتە ماڭىزدى ماتەريالدى كوركەمدىك كەڭەس مۇشەلەرى بىرىگىپ كورەتىن ءداستۇر بار-تىن. بۇل جولى ماكەڭنىڭ كاسسەتانى ءۇن-ءتۇنسىز الىپ قالعانىنا قاراپ، جوعارى جاققا كورسەتكىسى كەلگەنىن سەزىپ تۇرمىن. ءتۇس اۋا قايتا شاقىرتتى. وڭىنەن الدەنەگە ىڭعايسىزدانىپ، قىسىلىپ-قيپاقتاپ وتىرعانى بىلىنەدى. باسىن كوتەرمەگەن كۇيى ەسكەرتپەلەرىن ايتا باستادى.
- انا جوعارىداعى سوت، پروكۋرور اعالارىڭا تيىسپەي-اق قويىڭدار... جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، ارامىزدا ءجۇر عوي... - دەدى ءسوزىنىڭ سوڭىندا.
دەمەك دايىن ماتەريالدى قايتا مونتاجداۋىمىز كەرەك. جۇمىسقا كەلدىم دە، مونتاجداۋ بولمەسىن بوساتۋعا شۇعىل تاپسىرما بەردىم. كەشكە قاراي ويلاعان ءىسىمدى ەندى باستاعالى جاتقانىمدا، بولمەگە ءلاززات باستاعان بىرنەشە قىزدىڭ كىرىپ كەلگەنى.
- ەگەر انا ۇلكەن كىسىلەردىڭ اتى-ءجونىن قىسقارتاتىن بولساڭىز، مەنىڭ ماتەريالىمدى دا ءبىرجولا الىپ تاستاڭىز... - دەدى قارىنداسىمىز ءۇزىلدى-كەسىلدى تۇردە.
- كوكەم-اۋ، سەنىڭ ماتەريالىڭدى الىپ تاستاسام، ءوزى ازعانتاي دۇنيەنىڭ ارت جاعى شۇنتيىپ قالماي ما؟..
- بيىل وتپەسە، كەلەسى جىلى وتەدى، سەكە... جەلتوقساندى تاريحتان ەشكىم دە سىزىپ تاس­تاي المايتىنىن بىلەسىز عوي...
اڭ-تاڭ اڭتارىلىپ قالىپپىن. الىپ تاس­تا­سام، تۇنىمەن ۇيىقتاماي حابار دايىنداعان قىز-جىگىتتەردەن ۇيات... بالكىم بولاشاق ۇرپاقتىڭ الدىندا... الىپ تاستاماسام... ماكەڭ... ماكەڭنىڭ الدىندا كىنالى بولام... ستسەنارلىق پاپكانى الىپ، تاۋەكەل دەپ قولدى قويدىم دا جىبەردىم.
حابار ەفيردەن وتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە ماكەڭنىڭ الدىندا وتىردىم. اعامىزدىڭ قاتتى قينالىس ۇستىندە ەكەنىن سەزىپ، بەتىنە قاراي الماي تومەنشىكتەي بەرەم. ءسۇت ءپىسىرىم ۇنسىزدىكتەن سوڭ، اعامىزعا ءتىل ءبىتتى.
- بولارى بولدى، بوياۋى ءسىڭدى... تاڭەرتەڭنەن بەرى بەس-التاۋى بوقتادى... ال ورتالىق كوميتەتتىڭ نە دەيتىنىن كىم ءبىلسىن...
- كەشىرىڭىز... قىسقارتۋعا ءداتىم بارمادى... - دەيمىن وتىرىك باتىلدانىپ. قىز-جىگىتتەردىڭ قاھارىنان قورىققانىمدى ايتپاي جاسىرىپ قالدىم، ارينە.
- «كەلەشەك ۇرپاقتان قورىقتىم» دەگىڭ كەلەدى عوي... مەن سەنى تۇسىنەم... ال مەنى تۇسىنەتىن كىم بار؟.. - دەدى ماكەڭ كوكىرەك جارا كۇرسىنىپ - ەگەر سەنى ۇستاپ بەرسەم، «قاراماعىنداعى قىزمەتكەرىنە ءسوزى وتپەدى» دەگەن اتى وزىمە جامان... ودان دا ءوز موينىممەن كوتەرگەنىم جەڭىل بولار...
مەن ماكەڭدى ءتۇسىندىم، ارينە. ونىڭ ۇستىنە اعامىزدىڭ ارتىندا ەفيردىڭ نەگىزگى يەسى، موينى جۋان ساعات اشىمباەۆتىڭ ءوزى تۇر ەدى.
ەفير يەسى... سەكسەن التىداعى «جەل­توق­سان» سۇراعى... سەكسەن توعىزداعى «توتەنشە جاعدايلار جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتتىڭ» ىلاڭى... توقسان بىردەگى - تاۋەلسىزدىك ۇرانى. ول كەزدە قازىرگىدەي الپىس ەكى كانالدا كورسەتەتىن شاراينا، بولسا - بولماسا، جوق. تۇتاس ۇرپاقتىڭ «ءۇمىت دۇنيەسى» بولعان سوتسياليستىك يدەولوگيانىڭ جانازاسىن شىعارعان دا ءبىز، ءبىزدىڭ قازاق تەلەديدارى. كوپشىلىك «ساياسي ساتقىن» ەكەنىنە سەنىپ كەلگەن مۇستافا شوقايعا ساياسي باعا بەرىلەر تۇستا ساكەڭ مەن ماكەڭنىڭ قانشالىق اۋىر كۇيدە بولعانىن كوزبەن كوردىك. مۇنىڭ ءبارى قازاق حالقى كاپيتاليزم اتتى بەيمالىم دۇنيەنىڭ ەسىگىن قاققان كەزدە ەل تۇتقاسىن ۇستاعان اتپال ازاماتتاردىڭ جۇرەگىنە تۇسكەن ءزىلماۋىر سالماق ەدى.
انا ءبىر جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعى الماتىداعى رەسپۋبليكا سارايىندا «تاعزىم» اتتى كەش وتكىزدى. وسى كەشتە قالىڭ جۇرتشىلىق جازۋشىلاردىڭ ەكى قۇرىلتايى ارالىعىندا ومىردەن وزعان ارىستارىن ەسكە ءتۇسىرىپ، جوقتاۋ ايتتى. نەبارى بەس جىل ىشىندە جۇزگە جۋىق قالامگەردەن كوز جازعان ەكەنبىز. كوپشىلىگى اشارشىلىقتى، وتىز جەتىنىڭ «ناۋبەتىن»، قىرىق ءبىردىڭ «قىرعىنىن» كور­گەن كوكەلەرىمىز ەمەس، قىرىق پەن ەلۋدىڭ ارا­لى­عىنداعى كوكورىم جاستار. كەڭەس ءداۋىرى كە­زىندە ەلىنىڭ ەركەسى مەن سەركەسى بولعان ارىستار «وتپەلى كەزەڭنىڭ» اۋىرتپالىعىن كوتەرە الماعان بولدى. جاعالاپ كەلىپ جاردان جىعىلعان جاسى ۇلكەننىڭ ارتىن وتكىزسەم دەپ، اعالاپ كەلىپ باۋىرعا تىعىلعان جاسى كىشىنىڭ الدىن جەتكىزسەم دەپ الدى-ارتىنا جالتاقتاۋمەن وتكەن جاۋتاڭكوز ۇرپاق. قىرىق پەن ەلۋ... الدىڭعى تولقىنعا دەگەن قارىزىن، كەيىنگى تولقىنعا دەگەن پارىزىن وتەۋگە مۇرشاسى جەتپەي، ۋاقىت شىڭىراۋىنا شىم باتىپ جوعالعان ۇرپاق...
... بۇگىندە ماقسۇت اعا دا، مەنىڭ رافاەل جەزدەم دە، تىپتەن ءوزىمىز ءىزىن باسىپ جۇرگەن ساعات تا ورتامىزدا جوق. شىعىستاعى كورشىلەر ءوز دۇشپانىن: «قايتا قۇرۋ كەزەڭىندە ءومىر ءسۇر» دەپ قارعايدى دەپ ەستىگەنىم بار. اڭگىمەگە تيەك ەتكەن ءۇش ارىستىڭ قانداي كەزەڭدە، قالاي ءومىر سۇرگەنىن ءبىر ءسات وي تارازىسىنا سالىپ كورسەك قايتەدى؟..

17.11.2011
كولباي ادىربەكۇلى

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=35&id=6864