- ارمان تولەگەنۇلى، ءسىز باس­شى­لىققا كەلگەلى بەرى «كتك» ار­نا­سىنىڭ ازۋى مۇجىلگەندەي مە، قالاي؟
- مەنىڭ بۇل ارناعا باسشى بو­لىپ كەلگەنىمە ەكى جىلدىڭ ءجۇزى بول­دى. وزىمە باعا بەرۋدەن اۋلاقپىن. دە­گەنمەن سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بە­رەيىن. ءبىز قايتا وسى جىلدار ىشىندە ءبىر­شاما يگى ىستەر اتقارعان سياق­تىمىز. جالپى، كوممەرتسيالىق تە­لە­ارنا مەملەكەت تاراپىنان، بيۋد­جەتتەن بىردە-ءبىر تيىن الىپ وتىر­عان جوق. ءوز تىرشىلىگىمىزدى ءوزىمىز كۇيت­تەپ، جارنامانىڭ ارقاسىندا جان باعۋدامىز. جارناما بەرۋ­شى­لەر ءوز ءونىمىن تەلەحابارعا ورنالاس­تىر­عاندا ەڭ الدىمەن ءاربىر حابار­دىڭ رەيتينگىن، ياعني تارتىم­دى­لى­عىن ەسكەرەدى. بۇل ءۇردىس بىزگە عانا ءتان ەمەس.
ايتسە دە، مەن ءسىزدىڭ «ارنانىڭ ازۋى ءمۇجىلدى» دەگەنىڭىزبەن مۇلدەم كە­لىسە المايمىن. ەگەر كۇن سايىن قا­داعالاپ وتىرساڭىز، ءبىز جاڭا­لىق­تاردا كەلەڭسىز جايتتاردى دا، وڭ ءىس­تەردى جان-جاقتى قامتىپ، سان­ قي­لى وقيعالارعا ءۇن قاتۋعا تىرى­سا­مىز. ەشقاشان ناقتى دەرەك پەن ءدا­يەكسىز بىرەۋدى سىرتىنان قارالاپ، عاي­باتتاۋعا جول بەرمەيمىز. كەيدە سى­ني دۇنيەلەر ەفيرگە شىقسا، «ءسىز­دەرگە كىم اقشا تولەدى؟» دەپ سۇ­رايتىندار دا بار. تاپسىرىس ار­قىلى بىرەۋدى «سوققىعا جىعۋ» مەنىڭ ءتا­جىريبەمدە بولعان ەمەس. حا­لىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوق­تايتىن تاقىرىپتىڭ ءبارىن قوز­عايمىز. جۋرناليستەرگە قويى­لا­تىن تالاپ بىرەۋ - بۇلتارتپاس دەرەگى مەن دايەگى بولسىن.
مەن تەلەارنا ديرەكتورى بول­سام دا، ءالى كۇنگە دەيىن ءوزىمدى جۋر­ناليستەر ساپىنان شىعارعان ەمەس­پىن. سوندىقتان كورسەتىلىپ جات­قان ءاربىر حاباردى الدىمەن جۋر­ناليستىك سۇزگىمنەن وتكىزۋگە تى­رى­سامىن.
- ءسىز بۇعان دەيىن جۋرناليستيكا سا­لاسىندا تاباندى تەر توگىپ، كە­يىن­نەن «حابار» ارناسىندا باسشىلىق قىز­مەتتە بولدىڭىز. قازاقستان پرە­زيدەنتى اكىمشىلىگىنىڭ الەۋ­مەت­تىك ساياسي ءبولىمىنىڭ باس ينسپەكتورى، 2005 جىلى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا نۇر­­سۇلتان نازارباەۆتى قولداۋ ءجو­­نىندەگى قوعامدىق شتابتىڭ باس­پا­سوز قىزمەتىن باسقاردىڭىز. وسى قىز­­مەتكە قالاي كەلگەنىڭىزگە دە ءبىر اۋىز توقتالىپ وتسەك...
- ماعان كومەك قولىن ۇسىنىپ، جە­تەلەپ جۇرگەن ەشقانداي اعام دا، كو­كەم دە جوق. قانداي دا ءبىر جەتىس­تىك­كە جەتسەم، بۇل ءوز ەڭبەگىمنىڭ ار­قاسى، ماڭداي تەرىمنىڭ جەمىسى. «كتك» تەلەارناسىن باسقارۋدى ۇسىن­عاندا، ءبىر اپتاداي كەلىسىم بەر­مەي ءجۇردىم. بۇعان مەن عانا ەمەس، ما­عان ۇسىنىس جاساعان جاندار دا كۋا. مەنىڭ جۋرناليستيكانى كاسىپ ەتىپ كەلە جاتقانىما بيىل ون توعىز جىل. وسى جىلدار ارالىعىنداعى ەڭ­بەگىمدى ەلەپ-ەسكەرىپ، وسى قىز­مەت­تى ۇسىنعان بولار.
- العاشقىدا نە ءۇشىن كەلىسىم بەرمەدىڭىز؟
- جاڭا ايتىپ وتكەنىمدەي، ەسە­يىپ، ەس جيناعان تۇستاعى ءومىرىمنىڭ با­سىم بولىگى جۋرناليستيكاعا ار­نالىپتى. «ەندىگى جولىمدى باسقا سا­لادان ىزدەپ كورەيىن» دەپ وي­لانىپ جۇرگەن كەز ەدى. بىراق مەنىڭ بۇل تاڭداۋىمدى ءوز كاسىبىمە دەگەن شەك­سىز سۇيىسپەنشىلىگىم باسىپ كەت­تى.
- ايتسە دە، ءسىز «وگىزدى دە ءول­تىر­مەي، اربانى دا سىندىرماي» جۇمىس ءىس­تەپ وتىرعان سياقتى اسەر قالدى­را­سىز. وسى جىلدار ارالىعىندا ار­نانىڭ كەسكىن-كەلبەتىندە، بولمى­سىن­دا، «مىنەز-قۇلقىندا» ايتار­لىق­تاي وزگەرىستەردى بايقاي قويعان جوق­پىن...
- ءسىزدىڭ ماقالىڭىزعا ماقال­داپ جاۋاپ بەرەيىن. مەن «اسىق­پا­عان اربامەن قويان الادى» دەگەن قا­عي­دانى ۇستاناتىن اداممىن. ەسى­ڭىز­دە بولسىن، ەكى جىل ىشىندە ءبىر ار­نانى تولىعىمەن وزگەرتۋ ەشكىمنىڭ قو­لىنان كەلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە، «كتك-نىڭ» ون جەتى جىلدىق تاريحى بار ەمەس پە؟ مەن باسشى بولدىم دەپ، وسى تاريحتى ءبىر كۇندە قالاي سى­زىپ تاستايمىن؟ جالپى، وزگەرىس جا­ساۋ ءۇشىن الدىمەن مول قاراجات قا­جەت. ءبىر شوۋ-باعدارلامانىڭ وزىنە قىرۋار قارجى جۇمسا­لا­تى­نىن بىلەسىز بە؟ وكىنىشكە قاراي، ءبىز­دە ونداي اقشا جوق.
تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، ءبىز­دىڭ قازىرگى باسەكەلەستەرىمىز - وتان­دىق تەلەارنالار ەمەس، رەسەي تەلە­ار­نالارى بولىپ وتىر. بۇلاي دەۋىمە تو­لىق نەگىز بار. ويتكەنى وسى كۇنى كەز كەلگەن كورەرمەننىڭ ۇيىندە كا­بەلدى تەلەديدار بار. اۋىلدا دا سو­لاي. وسى كابەل ارقىلى جۇرت رەسەي ار­نالارىن جاپپاي تاماشا­لاي­تىنى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. ءبىزدىڭ ماق­سات - ءوز كورەرمەنىمىزدى ءوز اۋ­دي­توريامىزعا قاراي تارتۋ. ال بۇل ءما­سەلەنى جونگە قويۋ ءۇشىن تاعى دا قار­جى كەرەك.
الگى سۇراعىڭىزعا قايتا ورال­ساق، مەن ءسىزدىڭ بۇل ايتقانىڭىزبەن دە كەلىسە المايمىن. مەن قىزمەتكە كەل­مەس بۇرىن تەلەارنادا قازاق جا­ڭالىقتارى ەشقاشان پرايم-تايمعا شىققان ەمەس.
- قازىرگى ۋاقىتتا دا قازاق جا­ڭا­لىقتارى، جالپى قازاق باعدار­لا­ما­لارى پرايم-تايم ەمەس، وفف-تايم­دا ورىن الىپ تۇرعان سياقتى عوي؟
- بۇرىندارى «كۇندەرەك» اق­پا­راتتىق باعدارلاماسى كەشكى سا­عات بەستەردە ەفيرگە شىعاتىن. مەن ونى وزگەرتىپ، 19.30-عا اۋىستىردىم. ال «پورترەت نەدەلي» سياقتى قازاق ءتى­لىندەگى ساراپتامالىق «شاراينا» باع­دارلاماسى تۇسكى ەكىدە جارىق كو­رەتىن. ءبىز بۇل تەندەنتسيانى، ياعني قا­زاقشا باعدارلامالارعا دەگەن كوز­قاراستى دا وزگەرتتىك. سونىڭ اي­عا­عىنداي، ناۋرىز ايىندا «ءماس­سا­عان» اتتى ءازىل-سىقاق جوباسىن ءجۇ­زەگە اسىردىق بۇل - داعدارىسقا قار­­سى شوۋ-باعدارلاما. رەس­پۋب­ليكا سا­رايىندا ساتيرا ساڭلاق­تا­رى­نىڭ قا­تىسۋىمەن وتكەن ءازىل-سى­قاق كە­شىنە حالىق كوپ جينالدى، ينە شان­شىر ورىن بولمادى. جو­بانىڭ تەلە­نۇس­قاسى دا جوعارى رەي­تين­گكە يە بول­دى. شىلدە ايىنىڭ ايا­عىندا وسى جو­بانىڭ جالعاسى ءىس­پەت­تەس «كوك­تە­بە - 2009» اتتى جاڭا فەس­تيۆالدى ۇيىمداستىرىپ جاتىر­مىز. ءسىز «ءماس­ساعاندى» كوردىڭىز بە؟
- كوردىم...
- كورسەڭىز، ايتايىن. مىنە، وسى ءتورت ساعاتتىق جوبانى ءبىز پرايمعا قوي­دىق. ال كوپتەگەن قازاقتىلدى باع­دارلامالاردىڭ وفف-تايمنان ورىن الۋىنا ورالساق، ويتكەنى ول باع­دارلامالاردىڭ ساپاسى وتە تومەن.
- وتكەندە ءبىزدىڭ باسىلىمدا «كتك» ارناسىنداعى قازاقتىلدى باع­دارل­امالار جابىلىپ جاتىر» دەگەن سى­ني ماقالا جارىق كورىپ ەدى. وسى تۋ­راسىندا نە ايتاسىز؟
- تەلەۆيزيا الەمىندە باع­دار­لا­مالاردىڭ جابىلۋى دا، اشىلۋى دا قا­لىپتى قۇبىلىس. ونىڭ استا­رى­نان قانداي ءبىر كىلتيپان ىزدەۋدىڭ قا­جەتى جوق. ءوز كورەرمەنىن تابا ال­ما­عان باعدارلاما، ارينە، جابىلا­دى. كەيدە ۋاقىتى جەتكەندە رەي­تين­گى جوعارى جوبالاردىڭ ءوزى دە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتادى ەمەس پە؟ جال­پى، بىزدە قازاقتىلدى ەكى، سونداي-اق، ورىس­تىلدى التى باعدارلاما جابىل­دى. وسىعان قاراماستان، «قازاقتىلدى باع­دارلامالار جاپپاي جابىلىپ جا­تىر ەكەن» دەپ، دابىل قاقتى­ڭىز­دار. بۇلاردى جاپساق تا، جۇرتتى ەرتەڭ باسقا دا تارتىمدى دۇنيەلەر­مەن قۋانتامىز با دەگەن ويىمىز بار.
- كەلەسى ماۋسىمنان قانداي «بازارلىق» كۇتەمىز؟
- 1 قىركۇيەكتەن باستاپ، «كتك» بۇكىل وتباسى اسىعا كۇتەتىن ار­ناعا اينالسا دەگەن جوسپارىمىز بار ەكەنىن ايتا كەتەيىن. بۇل ءۇشىن ناق­تى جۇمىستار ىسكە اسىرىلۋدا. وسى ماقساتپەن اقپاراتتىق-ساراپ­تا­مالىق باعدارلامانى جاڭا فور­مات­پەن شىعارۋدى قولعا الماقپىز. ەن­دى «الاڭ جۇرت» باعدارلاماسى اي­تارلىقتاي وزگەرىسكە ۇشىرايدى. تە­لەارنا وتباسىلىق سيپات الا­تىن­دىقتان، جاڭا باعدارلامالار ەفير­گە شىعادى. كورەرمەندەرگە «رە­پور­تەر» باعدارلاماسى ارقىلى جاقسى تا­نىس گۇلميرا ابىقاي قاراپايىم ادام­داردىڭ تاعدىرىن اشىپ كور­سەتەتىن دۇنيەسىن ۇسىنادى. مۇندا جۋر­ناليستىك زەرتتەۋ دە، ساراپتاما دا بار. باستى ەرەكشەلىگى - كەيىپ­كەر­لەر قاراپايىم ادامدار. باع­دار­لامانىڭ اتاۋىن ازىرگە شارتتى ءتۇر­دە «كەيىپكەر» دەپ وتىرمىز. سون­داي-اق ادام تاعدىرىنا قا­تىستى «جۇرەكجاردى» اتتى جاڭا جو­با دايىندالىپ جاتىر. مۇندا تا­نىمال تۇلعالاردىڭ ومىرىندەگى اي­تۋلى ساتتەر باياندالادى. العاشقى حا­بار مەرۋەرت وتەكەشوۆا مەن قۇ­مان تاستامبەكوۆكە ارنالعان.
جالپى، تەك قازاقستان عانا ەمەس، بۇكىل الەمدە تەلەۆيزيا كوبىنە جە­ڭىل-جەلپى دۇنيەلەرمەن اۋەس­تە­نۋگە كوشتى. كورەرمەننىڭ قازىرگى سۇ­رانىسى دا وسى. ماسەلەن، ءساۋىر ايىن­دا رەسەيلىك ارنادان د.پار­فە­نوۆ­تىڭ «گوگولدىڭ قۇسى» («پتيتسا گو­گوليا») اتتى تاماشا دەرەكتى تۋىن­دى­سى كورسەتىلدى. بۇل جوباعا اۆ­توردىڭ ايانباي تەر توككەنى كورىنىپ تۇر. دەگەنمەن وسى باعدارلامانىڭ رەي­تينگىن كورگەندە سەنەرىڭدى دە، سەن­بەسىڭدى دە بىلمەيسىڭ. ەڭ تومەنگى ورىن­داردىڭ بىرىندە.
- بۇل جەردە رەسەي كورەرمەنى مەن قازاقستان كورەرمەنىن سا­لىس­تىرۋعا بولمايتىن شىعار...
- كورەرمەننىڭ ءبىر-بىرىنەن ەش ايىر­ماشىلىعى جوق. مەن ارنانىڭ ءبىتىم-بولمىسىن ادەيىلەپ جە­ڭىل­دەتىپ جاتقانىمىز جوق دەگەندى مەڭ­زەپ وتىرمىن. كورەرمەننىڭ تالعامى مەن سۇرانىسىنا قاراي امالسىز ارە­كەتكە باراتىن كەزدەر دە بولادى.
- سوندا سىزدەر سۇرانىس وسىلاي بول­دى دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، كورەر­مەن­دى «باتپاقتان» شىعارۋدىڭ ور­نىنا، قايتا سول «باتپاققا» ءوز­دە­رى­ڭىز يتەرىپ جاتقان جوقسىزدار ما؟
- «باتپاق» دەپ نەنى مەڭزەپ وتىر­عانىڭىزدى تۇسىنەمىن. بىزدە كەي­بىر ماسەلەلەرمەن اينالىساتىن ءبىر­نەشە مەملەكەتتىك تەلەارنا بار ەمەس پە؟ ولار سول ءۇشىن بيۋدجەتتەن اق­شا الىپ وتىر عوي.
- اۋ، سوندا ءسىزدىڭ ازاماتتىق پو­زي­تسياڭىز قايدا؟
- ءبىزدىڭ ازاماتتىق ۇستانى­مى­مىز - جاڭالىقتاردا. ماسەلەن، «كتك» ارناسىنىڭ جاڭالىقتارىن ءوز­­گە باسقالارمەن سالىستىرىپ كو­رىڭىز. سوندا عانا مەنىڭ پىكى­رى­منىڭ ورىندى ەكەندىگىنە كوز جەت­كىزەسىز. شىنداپ قالاسام، سىندى ءسىز­دەرگە قا­راتىپ ايتۋعا دا بولادى. «ايقىن» مەن «تاسجارعان» گازەت­تە­­­رىن ءوزارا سالىستىرا المايسىز عوي.
جالپى، تەلەۆيزياعا قارا­عان­دا، باسپاسوزگە الدەقايدا جەڭىلدەۋ. ءويت­كەنى سىزدەردە وتاندىق باسى­لىم­داردان وزگە باسەكەلەس جوق. ال ءبىز­گە قازاقستاندى بىلاي قوي­عان­دا، رەسەيدىڭ الپاۋىت ارنالارى نە­گىزگى باسەكەلەستەر. حالىق سولاردى كو­رۋگە ىنتىعادى. سوندىقتان، ءدال قا­زىر بىزگە اقپارات ايدىنىنداعى قا­ۋىپسىزدىكتى قولعا الىپ، وتاندىق ار­نالاردىڭ قارىشتاپ دامۋى ءۇشىن مەم­لەكەت تاراپىنان قارجى ءبولى­نە­تىن ۋاقىت جەتكەن سەكىلدى.
ءسىز جاڭا «باتپاقتان» شىعا­رۋ­دى ايتىپ وتىرسىز. بۇل تەك ءبىزدىڭ عا­نا مىندەتىمىز ەمەس. قالىڭ بۇقا­را­نىڭ دەڭگەيىن جالپى قوعام بو­لىپ كوتەرۋگە ءتيىسپىز. «جالعىزدىڭ ءۇنى، جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس» دە­گەن­دەي، «كتك» جالعىز ءوزى «الىسىپ» ەش­تەڭە تىندىرا المايدى. «ەلۋ جىل­دا ەل جاڭا» دەگەن. كەشە عانا ءتا­ۋەلسىزدىك العان ەلمىز عوي، ءبىر­تىندەپ ءوز جولىمىزدى تاۋىپ، «ەڭ­بەك­تەگەن بالادان ەڭكەيگەن قارتقا» دە­يىن تاماشالايتىن ارنا دا ومىرگە كە­لەر. ازىرشە قولدان كەلگەنى وسى بو­لىپ تۇر.
- بۇل سۇراقتىڭ بۇرىنعى «كتك» باس­شى­لارىنا دا قاتىسى بار سياق­تى. نەگە سىزدەر مەملەكەتتىك مەرە­كە­لەرگە نەمقۇرايلىلىق تانىتا­سىز­دار؟ ويتكەنى ءدال مەرەكە كۇندەرى «كتك -نى» قوسساق، وزگە ەلدىڭ ارناسى سياق­تى اسەر قالدىرىپ، كوبىنە گول­ليۆۋد فيلمدەرىن ۇسىنۋمەن عانا شەكت­ەلەدى. بۇل ءۇردىس ءسىز كەلگەندە ءوز­گەرەتىن شىعار دەپ كۇتكەنبىز، ءبى­راق ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ كە­لەدى...
- مەن بۇل سىنىڭىزدى دا قا­بىلداي المايمىن. ءسىز مەرەكە كۇن­دەرى مەملەكەتتىك ەمەس وزگە دە ار­نالاردى قوسىپ كوردىڭىز بە؟ ولار مەم­لەكەتتىك تىلدە تاتىمدى دۇنيە­لەر ۇسىنىپ جاتىر ما ەكەن؟ بۇ­رىنعى باسشىلار ءۇشىن جاۋاپ بەر­مەي­مىن. بىراق ەگەر بايقاساڭىز، ءبىز بيىل ناۋرىز مەرەكەسىنە ارناپ «ءماس­ساعان» فەستيۆالىن كورەرمەن­دەر­گە ۇسىندىق. ال 1 مامىر كۇنى ءوزى­مىز تۇسىرگەن «باقىت ەسىگىن اش­قاندا» اتتى جاڭا سەريال ەفيرگە جول تارتتى. ماسەلەن، بىلتىر 16 جەل­توقسان كۇنى «كوكسەرەك» فيل­مى­نىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسى حا­لىق نازارىنا ۇسىنىلدى. ايتا بەر­سە، مۇنداي مىسالدار كوپ.
- ارمان تولەگەنۇلى، تەك «كتك» ەمەس، جالپى بۇكىل تەلە­ۆي­دەنيە سالاسىندا توقىراۋ ءجۇرىپ جات­قان سياقتى اسەر الامىن. ءسىز بۇل ويىم­مەن كەلىسەسىز بە؟
- مۇنىمەن كەلىسۋگە دە، كە­لىس­پەۋگە دە بولادى.. دەگەنمەن داع­دا­رىستىڭ سالقىنى تەك ەكونوميكا ەمەس، بارلىق سالاعا، ونىڭ ىشىندە تەلەۆيزياعا دا اسەر ەتەتىنى انىق. ءما­سەلەن، بۇرىنعىداي اعىلىپ جات­قان جارناما جوق. اقشا جوق بول­عان سوڭ، تاتىمدى، تۇششىمدى دۇنيە دە تۇسىرە المايسىڭ. ايتەۋىر قولدا بار قاراجاتتى ءىلدامالاپ ەلدىڭ كو­ڭى­لىنەن شىعاتىن جوبالار جاساساق دەي­مىز. ءسوزىمنىڭ ايعاعى رەتىندە بيىل جارىق كورگەن «باقىت ەسىگىن اش­قاندا» سەريالىن ايتۋعا بولادى. ءوزىمىزدىڭ قازاق اكتەرلەرى وينادى. اۋىل مەن قالا ءومىرىن قاتار قام­تۋعا تىرىستىق. كۇندەلىكتى كۇيبەڭ ومىردە كەزدەسىپ جاتاتىن جايت­تاردى ءازىل-قالجىڭ قوسىپ، جەڭىل جەت­كىزگىمىز كەلدى.
- ءسىز «الاڭ جۇرت» اتتى انا­لي­تيكالىق باعدارلامانىڭ جابىلىپ، جا­ڭا فورماتتا ۇسىنىلاتىنىن ايت­تىڭىز. ال وسى جوبانىڭ ورىس ءتىلىن­دەگى نۇسقاسى ىسپەتتەس «پورترەت نە­دە­ل­يدىڭ» تاعدىرى نە بولماق؟ ونى دا جاباسىزدار ما؟ جالپى، مەن «پور­ترەت نەدەلي» باعدارلاماسىن كو­رىپ وتىرعاندا، «ۆرەميا» گازەتىن وقىپ وتىرعانداي اسەر الامىن. سىزگە بۇ­لاي سەزىلمەي مە؟
- مەن مۇنداي اسەر المايمىن. ار­تۋردىڭ (ارتۋر پلاتونوۆ، «پور­ترەت نەدەلي» باعدارلاماسىنىڭ ءجۇر­گىزۋشىسى، ءارى اۆتورى) بۇل دۇنيەسى جال­پى حالىققا كەرەك دەگەن ءپى­كىر­دەمىن. شىنىمدى ايتسام، كەيدە ار­تۋردىڭ ايتىپ وتىرعانى مەنىڭ دە وزىمە ۇنامايدى. بىراق مەن الەۋ­مە­تتىڭ ۇستانىمىن وزىمدىكىنەن جو­عارى قويامىن. حالىق جاپپاي كو­رەدى، وزىنە كەرەك اقپاراتتى الىپ وتىر­دى. بۇدان ارتىق نە كەرەك؟ قا­زاق­ستانداعى رەيتينگى ەڭ جوعارى باع­دارلاما - «پورترەت نەدەلي» دەپ تو­لىق سەنىممەن ايتا الامىن. «موس­كوۆسكي كومسومولەتس» گا­زە­تىنىڭ «ۆسە رۋگايۋت، نو ۆسە چيتايۋت» دە­گەن ۇرانى بار ەدى. ءدال سولاي...

<!--pagebreak-->

- وندا «ناشا كازاشا» جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟ بۇل جوبانى سىناپ-ءمى­نەپ جاتقاندار كوپ...
- «ناشا كازاشاعا» ارنالعان سىن-ەسكەرتپەلەردى دە ەستىگەنمىن. جو­بانى دۇنيەگە اكەلەر تۇستا-اق، وسىن­داي سىندار بولاتىنىن ءبىل­گەنمىن. گولليۆۋد فيلمدەرىنىڭ ءبى­رى­نەن «نيگەروم موجەت نازىۆات تول­كو نيگەر» دەگەن ءسوزدى ەستىپ ەدىم. قات­تى ەسىمدە قالىپتى. سول سياقتى شا­لا قازاقتاردىڭ كوزىن تەك شالا قا­زاقتارمەن عانا شۇقي الاسىڭ.
- جارايدى، بۇل ويىڭىزبەن كە­لەسىمىن. دەگەنمەن وزگەنىڭ قاڭ­سى­عىنا نەگە تاڭسىق بولدىڭىزدار؟
- «ۋدى ۋ عانا قايتارا الادى» دە­گەن تۇسىنىك بار ەمەس پە؟ قازىر «نا­شا راشا» «نتك» ارناسىندا كور­سەتىلىپ جاتىر. ال ءبىز «ناشا كا­زاشانى» ومىرگە اكەلدىك. نەگە؟ مەن سىزگ­ە ءتۇسىندىرىپ بەرەيىن. جالپى، بۇل جو­با رەسەيدىڭ مەنشىگى ەمەس. كە­زىندە وسى تەكتەس دۇنيە كوپتەگەن ەل­دەردە جارىق كورگەن. ال ءبىز ءوز ۇل­تىمىزعا ارنالعان وزىمىزگە جاقىن ءدۇ­نيە جاساعىمىز كەلدى. مەنىڭشە، ءبىز ءوز كەمشىلىگىمىزدى كۇلكىگە اينال­دى­رۋعا ەشقاشان قورىقپاۋعا ءتيىس­پىز. ءوز «سىرقاتىمىزدى» كۇلدىرىپ وتى­رىپ جازعانعا نە جەتسىن؟ بۇگىنگى كۇ­نى بۇل جوبانىڭ رەيتينگى «ناشا را­شادان» ەكى-ءۇش ەسە جوعارى. ياعني ءبىز­دىڭ كورەرمەن ءوزىنىڭ بولمىسىنا جا­قىن دۇنيەنى كورگىسى كەلەدى.
ميكروفوندى قولىما الىپ، جۇگىرىپ كەتكىم كەلەدى
- ارمان تولەگەنۇلى، ءسىزدىڭ نە­گىز­گى ماماندىعىڭىز - ورىس ءتىلى ءپا­نىنىڭ مۇعالىمى. جۋرناليستيكاعا قا­لاي تاپ بولدىڭىز؟ بالا كۇنىڭىزدەن وسى كاسىپتى ارماندادىڭىز با؟
- مەن كەڭەس ەلىندەگى ءاربىر ەكىن­شى بالا سياقتى بالا كۇنىمدە ۇش­قىش بولۋدى ارمانداعانمىن. وسى ار­مان جەتەلەپ، مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ، كيەۆ­تەگى اسكەري ۋچيليششەگە قۇجا­تىم­دى تاپسىردىم. وسى وقۋ وردا­سىنا بىردەن قابىلداندىم دا. نە­بارى ون جەتى جاستاعى بوزبالامىن. ەكى­نىڭ ءبىرى ۇشقىش بولا المايتىنى انىق. تاڭەرتەڭنەن قارا كەشكە دەيىن جاتتىعاسىڭ. وسىنىڭ اسەرى بولۋى كەرەك، ءبىر كۇنى جۇرەگىم سىر بەردى. سوسىن مەديتسينالىق كو­ميس­سياعا شاقىرىپ الىپ، «ارمان، سەن ۋچي­ليششەنى بىتىرسەڭ دە، ءبارىبىر ۇشا ال­مايسىڭ» - دەدى. امالسىز، ءومىر اعى­سىن وزگەرتۋگە تۋرا كەلدى. قول­دان نە كەلەدى؟ كەزىندە ورىس ءتىلى مەن ادە­بيەتىن ۇزدىك وقىعان ەدىم. وي­لانا كەلە سۆەردلوۆسكىدەگى ورال ۋني­ۆەرسيتەتىنە ءتۇستىم. جالپى، مەن بالا كۇنىمنەن وبلىستىق، رەسپۋب­لي­كالىق باسىلىمدارعا ماقالالار جا­زىپ تۇراتىنمىن. ءبىر كۇنى كوك­شە­تاۋداعى وبلىستىق راديوعا بار­دىم. باستاپقىدا قىزىعۋشىلىق جە­تەلەپ بارعان ەدى. كەيىننەن شتات­قا الىنىپ، سول جەردە ەڭبەك جولىم باس­تالدى. ول كەزدە كوكشەتاۋدا تە­لە­ۆيزيا ءالى قاناتىن جايا قوي­ما­عان. راديومەن تانىستىعىم وسىلاي باس­تالدى. كەيدە دۇكەنگە بارسام، حا­لىق داۋىسىمنان تانىپ جاتا­تىن. ول دا ءبىر داۋرەن ەكەن عوي. را­ديو­نىڭ ارقاسىندا ەلدى مەكەندەردى ارا­لاپ، حالىقتىڭ ومىرىمەن كەڭىنەن تا­نىستىم. جالپى، جۋرناليستيكا قى­زىعى مەن شىجىعى كوپ مامان­دىق قوي. وسى كۇنگە دەيىن ميكرو­فون­دى قولىما الىپ، جۇگىرىپ كەت­كىم كەلەدى.
- «گەنەرال بولۋدى ارمان­دا­مايتىن سولدات جوق»، وسىدان 12 جىل بۇ­رىن «كتك» ارناسىندا قاراپايىم جۋر­ناليست رەتىندە جۇمىس ىستەپ ءجۇر­گەنىڭىزدە، وسى ۇجىمدى باسقار­سام دەگەن وي تۋدى ما؟
- ونداي وي ءۇش ۇيىقتاسام ءتۇ­سىمە كىردى دەيسىز بە؟ راس، بالا كەزدە مەن دە جوعارى جەتىستىككە جەتسەم دەپ قيالدادىم. «جامان سىرىن اي­تامىن دەپ، شىنىن ايتىپتى» دە­گەندەي، 19 جاسىمدا كوكشەتاۋ را­ديو­سىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىمدە «ءشىر­كىن-اي، ەلۋ جاسقا تولعانىمدا وسى وبلىستىق تەلەراديو كەشەنىن باس­قارسام» دەپ ويلاعان ەدىم. بۇل ار­مانىما 29 جاسىمدا جەتىپ، اتال­عان ۇجىمدى باسقارۋ قۇرمەتىنە يە بولدىم.
- باسقارۋ ىسىنە جاستاي ارا­لاس­قان ەكەنسىز عوي... جۋرناليستەر ەر­كىن شىعارماشىلىقتىڭ ادامى. ولاردى باسقارۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قو­لىنان كەلە بەرمەيتىنى انىق. ءارىپ­تەستەرىڭىزبەن جۇمىس ىستەۋدە قانداي ءتاسىلدى پايدالاناسىز؟
- ءوز-وزىمە قالاي باعا بەر­مەكپىن؟ مۇنى ۇجىمنان سۇراپ كو­رۋ كەرەك شىعار؟ جالپى، ءوزىڭىز ايت­قانداي، راسىمەن دە شىعار­ما­شىلىق ادامدارىن باسقارۋ وڭاي ەمەس. سوندىقتان كەي كەزدە جۇم­ساق­تىق تانىتسام، كەيدە قاتاڭ دا بو­لامىن. اسكەردە جۇرگەنىمدە ءبىر روت­انىڭ ستارشيناسى بولدىم. باس­قارۋدى سول تۇستا ۇيرەندىك عوي. زا­مان جىلجىعانمەن، باسقارۋ ءتاسىلى ءالى وزگەرگەن جوق. ايتپەسە، جۇ­مىس­قا قالاعان ۋاقىتىندا كەلىپ، قا­لاعان ۋاقىتىندا كەتەتىن تالاي سال­قام سەرىلەر بار عوي. ولاردىڭ دا كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرمەي، دەگەنمەن تا­لابىڭدى ورىنداتۋعا تۋرا كەلەدى. جا­رىقتىق، مۇقاعالي اعامىز ەر­كىن ادام بولعان عوي. كەزىندە «ارا» جۋرنالىندا جۇمىس ىستەپ ءجۇر­گە­نىندە جۇمىسقا اپتالاپ كەلمەيتىن كو­رىنەدى. ءبىر جولى باسشىلار قاتتى اشۋلانىپ، «تۇسىنىكتەمە جاز» دەيدى. سوندا مۇقاڭ «جۇمىسقا كەلمەگەن سە­بەبىم - كەلە المادىم» دەپ جازعان كو­رىنەدى. سول سياقتى، وسى كۇ­نى مە­نىڭ قولىمدا ءبىراز جۇل­دىز­دار­دىڭ ءتۇ­سىنىكتەمەلەرى بار. كەيدە ولارعا قال­جىڭداپ «كەيىن مەمۋار جاز­­عاندا، مىندەتتى تۇردە سەندەردىڭ ءتۇ­سى­نىك­تەمەلەرىڭدى قوسامىن» دەپ اي­تا­تى­نىم بار. جالپى، جۇمىس ءىست­ەۋ­دەگى ەڭ ءبىرىنشى قاعيدام - قا­را­م­اعىم­دا­عى­لارمەن ارازداسپاي، ىنت­ىماق، ءبىر­لىكتە بولۋ.
- ءسىز كوكشەتاۋ ءوڭىرىنىڭ تۋ­ما­سىسىز عوي؟ بالالىق شاعىڭىز قالاي ءور­بىدى؟
- مەن كوكشەتاۋدىڭ ايىر­تا­ۋىندا دۇنيەگە كەلدىم. اكەم مارقۇم مەنىڭ جاسىم سەگىزگە كەل­گەندە قايتىس بولدى. ءۇيدىڭ تۇڭ­عى­شىمىن، مەنەن كەيىن ەكى قارىن­دا­سىم بار.وسىدان ەكى جىل بۇرىن انا­مىزدان دا ايىرىلىپ قالدىق. ءۇي­دىڭ باس كوتەرەرى ءوزىم بولعان­دىق­تان، ەڭبەككە ەرتە ارالاستىم. انام مەن ەكى قارىنداسىما قامقور بو­لۋعا تىرىستىم. اكەم اتام مەن اجەم­نىڭ جالعىز بالاسى ەدى. اۋىل­داعى كەمپىر مەن شال دا جەتىم با­لا­نىڭ كۇيىن كەشتى. مەن ەشقاشان پيو­نەر لاگەرىنە بارىپ كورگەن ەمەس­پىن. جازعىتۇرى بولسىن، قىستا بول­سىن اۋىلداعى اتام مەن اجەمە اسى­عاتىنمىن. ءبىز اۋدان ورتالى­عىن­دا تۇراتىنبىز. اجەمنىڭ قولى اۋى­راتىن. الا جازداي ەكى سيىردى ءوزىم ساۋامىن. سوسىن قايماعىنان ايى­رىپ، ايران ۇيىتامىن. جينال­عان قايماقتى قولىممەن بىلعاپ مايعا اينالدىرامىن. مايدى قا­رىنعا سالامىز. وسىلاي تىنىمسىز ەڭ­بەكتىڭ ارقاسىندا ءبىر جازدا جەتى قا­رىن ماي جيناعانىم بار. ارا­سىندا ءۇيدىڭ قىستىق وتىنىن دا­يىن­دايمىن. ۇلكەن اعاشتاردى الىپ كەلىپ، ەسىك الدىندا قول ارا­مەن وتىنعا اينالدىرامىن. مەنىڭ با­لالىق شاعىم وسىلاي ءوتتى. ەڭ­بەك­كە ەرتە ارالاسقاننان ەش زيان­دىق كورگەنىم جوق، ەرتە ىسىلدىم، ەر­تە ەس جينادىم. بۇل ومىردە قول قۋ­سىرىپ وتىرا بەرۋگە بولمايت­ى­نىن ءتۇسىندىم.
ەڭبەك ەتە ءجۇرىپ، تەز شيرادىم. ما­عان ەندى ەشقانداي سپورت سەك­تسيا­سىنىڭ قاجەتى جوق ەدى. ال­تىن­شى سىنىپ وقىپ جۇرگەنىمدە كوك­شە­تاۋ قالاسىنا كوشىپ كەلدىك. بو­يىمداعى قارا كۇش وسى كەزدە كوپ كو­مەگىن تيگىزدى. كىلەڭ ورىستاردىڭ اراسىنا تاپ بولدىم. اۋىلدان كەل­گەن قارادومالاقتى ولار العاش­قى­دا قابىلداماي ءجۇردى. كەشكە تا­مان ءبىر توپ بالا جينالىپ، ساباپ، كە­تەدى. ەرتەسىنە اڭدىپ ءجۇرىپ، ءار­قاي­سىنىڭ جەكە-جەكە «سىباعاسىن» بەرىپ شىعامىن. ويتكەنى قورعاي­تىن اعام، جانىما دەمەۋ بولار ءىنىم بول­عان جوق. ون سەگىز جىل ءبىر ءبول­مەلى پاتەردى پانالادىق. سون­دىق­تان وسى كۇنى مەن ەشقانداي قيىن­دىقتان قورىقپايمىن دەسەم بولا­دى. «باس امان بولسىن» دەگەن قاعي­دانى ۇستاناتىن اداممىن.
- وتباسىڭىز جايىندا ايتىپ بەر­سەڭىز...
- كەلىنشەگىم - قارجىگەر. ءۇش ۇلىم، ءبىر قىزىم بار. ۇلىمنىڭ ءۇل­كەنى داۋرەن قىتايدا ءبىلىم الىپ جا­تىر. ايتپاقشى، وسى داۋرەنىم وقۋ­عا تۇسەردىڭ الدىندا «بالام، ەگەر وقۋعا ءتۇسىپ كەتسەڭ، مەن ساعان ءبىر كولىك اپەرەمىن» دەپ، ۋادە ەتكەن بو­لاتىنمىن. بيىل قىسقى دەما­لىس­قا كەلگەنىندە بالام «اكە، ما­عان كولىك اپەرمەي-اق قوي. مەن كو­لىكتى كەيىن ءوزىم ەڭبەك ەتكەندە الا­مىن» دەدى. وسىنى ەستىپ، ۇلىمنىڭ ەس­تيار بولعانىن سەزىپ، ءىشىم جىلىپ قال­دى. ەكىنشى ۇلىم اسقار، ەركە­تايىم ءىنجۋ، كىشكەنتايىم ءامىر.
- ءىنجۋ دەگەن ەسىمدى كىم تاڭ­دادى؟
- ءوزىم. قازاق ىرىمشىل حالىق قوي. اجەمنىڭ ەسىمى ءىنجۋ ەدى. اجەم سياق­تى كەڭپەيىل، ەرەكشە جان بول­سىن دەگەن نيەتپەن وسى ەسىمدى تاڭ­دادىم. اجەم جارىقتىق راسىندا دا ەشكىمگە ۇقسامايتىن، اۋىلعا قو­ناقجايلىلىعىمەن اتى شىققان جان ەدى. ول ۇيگە قوناقتار كەل­گەنىندە تۇندە ولاردىڭ اياق كيىمىن تا­زالاپ قوياتىن. تاڭەرتەڭ قو­ناقتار وزدەرىنىڭ اياق كيىمدەرىن تا­نىماي، تالاي شاتاستىرعانى بار.
كوپسىنبەيمىن دە، ازسىن­باي­مىن دا، وسىلاي قۇلدىرىڭداپ قۇ­لىنشاقتارىم ءوسىپ كەلەدى. قار­تايىپ وتىرعان جوقپىن، تاعى دا با­لا سۇيسەم دەگەن ارمانىم بار. جال­پى، ازاماتتىڭ بەلگىلى ءبىر ءدا­رەجەگە جەتۋى جان جارىنا باي­لانىستى دەپ بىلەمىن. مەنىڭ «ار­قام» مىقتى. ەشقاشان وتباسىمدى وي­لاپ، جانىم اۋىرعان ەمەس. ايە­لىم شاڭىراعىمدى ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ، بالالارعا باس-كوز بولىپ وتىر. سوندىقتان وسى جەتىستىكتەرگە ايە­لىمنىڭ ارقاسىندا جەتىپ كەلە جات­قانىمدى دا ەشقاشان ۇمىت­پايمىن.
- تاعى دا ايتارىڭىز بار ما؟
- بارلىق ارىپتەستەرىمدى مە­رە­كەلەرىمەن قۇتتىقتاعىم كەلەدى. قا­لام­دارى ەشقاشان مۇقالماي، قا­زاق جۋرناليستيكاسى قارىشتاپ دا­مي بەرسىن!
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

ماقپال قاراتايقىزى

«ايقىن» گازەتى 25 ماۋسىم 2009 جىل