الاپات پاندەميا ادام اتا ءۇرىم-بۇتاعىن تەگىس بايلاپ-ماتاپ تاستادى. بۇلقىنۋعا دارمەن جوق ءتىپتى. نەگە بۇلاي؟ سەبەبى، قۇدايعا سەنىم-نانىم تاياز. «تەك ماعان قۇيىلسىن!» دەيتىن ەگويزم مەن «مەنەن كەيىن، مەيلى، كۇيىپ كەت!» دەيتىن تۇتىنۋشىلىق پسيحولوگيا ءورشىپ كەتتى. اسىرەسە، ەكولوگيادا دەرتتى ءحال. ءوزى وتىرعان بۇتاقتى كەسكەن قوجاناسىر ەسكە تۇسەدى. سونىمەن، جامان اتاۋلى قۇدايسىزدىق سالدارى. اياعى نە؟ ارينە، قۇردىم. تابيعاتپەن ۇيلەسىم تاپپاي – ادامزات ءتىرى قالماس. ادامدىققا بۇرۋ، قۇدايعا قاراۋ دەگەننىڭ تەرەڭگى ءمانى دە وسى. جاڭالىق ەمەس، «تىرشىلىكتىڭ نەسى ءسان، تەرەڭگە بەت قويماسا!»، «ولەيىن دەپ ولمەيدى ولەرلىك جان، ...ءومىر قايدا، سەن قايدا، سونى دا ويلان!» دەپ اباي باياعىدا-اق ەسكەرتكەن. بۇگىنگى جويقىن ىندەت دە مەيىرىمدى اللا تاعالانىڭ «توعىشار بولماي، رۋحاني وزگەر!» دەگەن قاھارى ءھام حابارى. 

قۇداي جولى، ياعني تۋرا جول دەگەن، تۇسىنگەن كىسىگە، ناپسىگە ەرمەۋ، جانعا ەرۋ. نەگە؟ سەبەبى، جان – قوزعالىس، ءتاننىڭ بارشاسىن سونىڭ قۋاتى ءوسىرىپ تۇر. «ءتان جان جاراتتى دەمە!» (شاكارىم). ادامشىلىق سالتانات قۇرۋعا سانا تۇرمىستى بيلەگەنى ءجون. وزگە جول جوق. اباي فيلوسوفياسىنىڭ كىلتى دە وسى!

ويشىلدىڭ «تاسديق» تراكتاتىنا (قازىرگىشە 38-ءشى قارا ءسوز) اۋىسايىق. وندا قويىلعان باستى ماقسات – جاڭا ايتقان ادامنىڭ ءوزىمشىل مىنەزىن وزگەرتۋ، حاقتىققا جول سىلتەۋ. دالەلگە تەك قورىتىندى تەزيستى الساق تا جەتكىلىكتى.

اباي قورىتىندى ءسوزىن: «قۇداي جولىنا ءجۇرۋدى وزىنە شارت قىلىپ، كىم قادام باستى، ول تازا مۇسىلمان، تولىق ادام دەلىنەدى»، – دەپ باستاعان. ءارى قاراي «قۇداي جولى» ۇعىمىنا كلاسسيكالىق انىقتاما بەرەدى: «دۇنيەدە تۇپكى ماقساتىڭ ءوز پايداڭ بولسا – ءوزىڭ نيھاياتلىسىڭ، ول جول – قۇدايدىڭ جولى ەمەس. عالامنان جيىلسىن، ماعان قۇيىلسىن، وتىرعان ورنىما اعىپ كەلە بەرسىن دەگەن ول نە دەگەن ىنساپ؟! نە ءتۇرلى بولسا دا، يا دۇنيەڭنەن، يا اقىلىڭنان، يا مالىڭنان عادالات، شاپاعات سەكىلدى بىرەۋلەرگە جاقسىلىق تيگىزبەك ماقساتىڭ بولسا، ول جول – قۇدايدىڭ جولى». 

كورىپ وتىرمىز، قورىتىندى تەزيستە «تولىق ادام كىم؟» دەگەن سۇراقتىڭ ناقتىلى جاۋابى بار، «قۇداي جولى» ۇعىمىنا دا انىق انىقتاما بەرىلگەن. ابايدىڭ سوڭعى اماناتى دەۋگە لايىقتى ءتۇيىن. ونى ادامزات دامۋىنىڭ جاڭا مودەلى دەسەك تە ورىندى!

ولاي بولسا، ابايدىڭ بۇل قورىتىندىعا قالاي كەلگەنىن بايىپتايىق. 

قۇدايعا قۇلشىلىق قىلۋدىڭ، ونىڭ سالعان  جولىنا ءتۇسۋدىڭ ءمانىسىن تۇسىندىرۋدەن بۇرىن اباي اۋليەلىك پەن حاكىمدىكتىڭ تابيعاتىن زەردەلەپ، سالىستىرا قاراستىرعان. ءبىرىنشى كەزەكتە: «اۋليەلەر ... اقيرەتتىك پايداسىن عانا كۇزەتتى. عاشىقتارى سول حالگە جەتتى: دۇنيەنى، دۇنيەدەگى تيەرلىك پايداسىن ۇمىتتى. بالكي، حيساپقا المادى»، – دەپ اۋليەلىكتى سيپاتتاعان. 

ءسوز جوق، اۋليەلىك – عاشىقتىق سيمۆولى. اۋليە – شىن يماندى (يمان ياكيني) تاپقان، قۇداي ءۇشىن ءومىرىن قيۋعا دايار جان. سوپىلىقتىڭ سىرتقى ءتارتىبىن (اسكەتتىك ءمىناجات، تاقۋالىق تاعات) ۇستانبادى دەمەسەڭىز، ىشكى دۇنيەسى بويىنشا اباي دا ۋنيكۋم، ياعني كامىل يمان يەسى بولعان (بۇل تۋرالى وتكەندە ايتتىق). اۋليەلەر قاسيەتىن ويشىلدىڭ سەزگەنى، جاقسى بىلگەنى سودان.

بىراق ادامزاتتىڭ ابايى ىزدەگەنى – تەك ءبىرلى-جارىمنىڭ عانا ەمەس، اللا تاعالانىڭ بارشا پەندەسىنە سالعان داڭعىلىن تانىپ-ءبىلۋ.  

بىلە بىلسەك، الىمساقتان ءدىن جولى مەن قۇداي جولى ءبىر سانالعان. ال، اۋليەلىك (تاريقات) – قۇداي رازىلىعىن الۋدىڭ توتە امالى، قۇلشىلىقتىڭ تازا ۇلگىسى رەتىندە ۋاعىزدالعان. باسقاشا ويلاۋ كۇپىرلىك دەسەك تە، ابايدا كۇمان كوپ. «اباي اقىندىعىنىڭ اينالاسى» اتتى ماقالاسىندا مۇحتار اۋەزوۆ بىلاي دەپ جازادى: «سونىمەن، ءوز تۇسىندا، ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا، شىعىس ىلىمىندە مايدانعا شىعا باستاعان جاڭاشىل، راتسيونالشىل ءدىن رەفورماشىلارىنىڭ شەنىنە ارالاسادى. اباي تاتاردان شىققان حايىم ناسيري الدىنداعى شيھابيدين ءمارجانيدى قوستايدى». 

سول جاڭاشىلدىقتىڭ ءبىرى – اباي    عاسىرلار توزاڭى باسقان قۇداي جولى ۇعىمىن قايتا ارشىپ، جاڭعىرتقان. ءدىن الاڭىندا مىڭمەن جالعىز الىسۋعا باتىلى بارعان ابايدان وزگە دانىشپانىڭ قايسى؟    

«تاسديقتىڭ» ورتا تۇسىندا اباي: «پەندەلىكتىڭ كامالاتى اۋليەلىكپەن بولاتۇعىن بولسا...»، – دەپ باستاپ، دالەل-ۋاجدەرى تىزبەگىن: «ەگەردە بۇل جول جارىم-جارتىلارىنا عانا ايتىلعان بولسا، جارىم-جارتى راست دۇنيەدە بولا ما؟ راست بولسا، ھامماعا بىردەي راست بولسىن، الالاعان راست بولا ما؟» دەپ قورىتادى. مۇنى جاڭاعى سحولوستيك دىنشىلەرمەن تالاسى دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.

بىراق، «الالاعان راست بولا ما؟» دەگەننەن ءدىن جولىن (تاريقات) تەرىستەدى، يا بولماسا اۋليەلىكتى قابىلدامادى دەگەن وي تۋماۋى كەرەك. قايتالاپ ايتايىق، ابايدىڭ ماقساتى –  كەڭ اۋقىمداعى قۇداي جولىن انىقتاۋ. ال، تاريقات دەگەن – تار سوقپاق، ءناپسىنى جەڭۋ امالى. تەك اۋليەنىڭ عانا ەنشىسى. اباي: «بۇل جولداعىلار قور بولىپ، دۇنيەدە جوق بولىپ كەتۋ قاۋپى بار» دەمەكشى، بارشا ادامزاتقا «دۇنيەنى حيساپقا الماي» ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس. ەگەر دۇنيە پايداسىن ويلاماسا نە بولماق؟ وندا: «ول جۇرتتا عۇمىر جوق بولسا كەرەك. عۇمىر – ءوزى حاقيقات. قاي جەردە عۇمىر جوق بولسا، وندا كامالات جوق» دەيدى اباي. كەرەمەت ءۋاج!   

ويشىل دالەلى ورايىنا: «اۋليەلەردىڭ دە ءبارى بىردەي تاركى دۇنيە ەمەس ەدى» دەپ، مىسالعا ءۇش ساحابانى اتاعان. مىسالدى اباي ءوزى مەدەت سۇراعان ۇلى سوپى – اقىندار، ياسساۋيدەن شاكارىمگە دەيىنگى ويشىل عۇلامالار تىزىمىمەن جالعاستىرا تۇسۋگە بولادى. ءاربىر ۇلى تۇلعا جۇرتقا ماحاببات قىلدى، تەك «جاقسىلىق تيگىزبەك» ماقساتىن كوزدەدى. اباي ۇسىنعان وسى كريتەري تۇرعىسىنان ەل ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن باتىر بابالار، كەشەگى تاريح ساحناسىنا شىققان الاش ارىستارى دا «تولىق ادام» اتىنا ساي كەلمەك.  

ءسويتىپ، اباي كوپتەگەن دالەلدەر كەلتىرىپ، جاماعاتتى «پەندەلىكتىڭ كامالاتى اۋليەلىكپەن» دەپ اداسپاۋعا شاقىرعان. بۇل ۇندەۋدىڭ ماڭىزى قازىرگى تاڭدا ارتا تۇسپەسە، كەمىگەن جوق. ويتكەنى، ءدىن ءىسىن قۇداي ىسىنەن، دىنشىلىكتى رۋحانيلىقتان ايىرا الماي اداسقان جاستار ارامىزدا بارشىلىق.

كەمەڭگەر جاڭا ايتقانداي جولدى اشىپ الىپ، ەندى حاكىمدىك تۋرالى وي-تولعامدارعا اۋىسادى. اباي اۋليە مەن حاكىم «ەكەۋى دە بىرىنەن ءبىرى كوپ جىراق كەتپەيدى» دەسە، بۇل ولاردىڭ دۇنيە قىزىعىن قۇربان قىلۋىن ايتقانى. بىراق  ءپرينتسيپتى ايىرماشىلىق تا بار. ونى اباي: «حاكىمدەر دۇنيەدە تيەتىن پايداسىن سويلەدى» دەپ اجىراتىپ، انىقتاپ بەرەدى. 

وسى ايتىلعان ايىرماشىلىق بويىنشا قۇداي جولى تۋرالى اباي ىزدەنىسىنىڭ لوگيكاسىن تۇسىنە الامىز.  كەمەڭگەردىڭ حاكىمنىڭ ويلاۋ جۇيەسىنە، ونىڭ جاساعان، تاراتقان ىستەرىنە بايىپپەن توقتالۋى وسى ويعا جەتەلەيدى. 

«ءاربىر ءىستىڭ سەبەبىن ىزدەۋشىلەرگە حاكىم ات قويدى. بۇلار ...ھامماسى ادام بالاسىنىڭ پايداسى ءۇشىن، ...ءبىر عانا حاقتى تاپپاق، ءاربىر نارسەنىڭ سەبەبىن تاپپاقپەنەن ءلاززاتتانادى»، – دەي كەلە، اباي حاكىمدەرگە قاتىستى ايتقان پىكىرلەرىن بىلاي دەپ تۇيەدى: «اداسپاي تۋرا ىزدەگەن حاكىمدەر بولماسا، دۇنيە ويران بولار ەدى. فيعىل پاندەنىڭ قازىعى – وسى جاقسى حاكىمدەر. ...ءدىن عالىمداردىڭ ناقلياسىمەن مۇسىلمان يمان تاقليدي كاسىپ قىلادى. حاكىمدەردىڭ عاقلياتىمەن جەتسە، يمان ياكيني بولادى».  

تەزيستىڭ استارى تەرەڭ. بىرىنشىدەن، اباي قۇدايدى حاكىمدەر سياقتى رازى قىلۋدى  قۇپتاعان.  قۇداي جولى – ادىلەتتىڭ، ياعني ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇيۋ مەن شاماڭا قاراي  بىرەۋلەرگە جاقسىلىق تيگىزبەكتىڭ جولى ەكەنىن اڭداتقان.     «مەن سۇيگەندى ءسۇيدى دەپ يەڭ ءسۇيسىن» دەپ ءوزى ايتقانداي، ۇلى ۇستاز حاكىمدىك ىستەردى  قۇدايعا دا، حالىققا دا ماحاببات قىلۋدىڭ ۇلگىسى رەتىندە ۇسىنعان.  

ەكىنشىدەن، «تولىق ادام» تانىمىنا ساۋلە تۇسەدى. ياعني تولىق ادام – ابايداي رۋحاني ۇستازدىڭ، كامىل ادام –  ءال-عازاليدەي ءدىن عالىمىنىڭ اقىل-ويىنىڭ جەمىسى. تولىق ادام تۇجىرىمى ءدىني تانىم شەڭبەرىندە قالىپتاعان «كامىل ادام» تەورياسىنىڭ جاڭا زامان تالابىنا بەيىمدەلگەن ءتۇرى ەكەنى انىقتالماق. «تولىق ادام» تانىمىنىڭ اۆتورى – اباي دەۋگە عىلىمي نەگىز وسى ارادا.   

تەگىندە، ابايدىڭ اۋليەلەر ءھام حاكىمدەر تۋرالى عيبراتتى ويلارى ابستراكتىلى تەوريا ەمەس. «جىلى مەنەن سۋىقتىڭ ءبارىن كورىپ، قايران كوڭىل قايىسپاي قايرات ەتتى» دەپ ءوزى ايتقانداي، ويشىلدىڭ جەكە باسىنان  وتكەرگەن تاجىريبەسى. وسىنى ەسكەرگەنىمىز ءجون. ۇلى اقىننىڭ ءار شىعارماسى «جۇرتقا قىلعان ارتىق ماحابباتتان حيساپ» بولۋى ءسوزىمىزدىڭ ايعاعى.

قورىتا ايتقاندا، «بىرەۋلەرگە جاقسىلىق تيگىزبەك ماقساتىڭ بولسا، ول جول – قۇدايدىڭ جولى» دەگەن تەزيس – اباي جاڭالىعى. مۇنى راستاپ، بەكىتۋگە جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەك-دايەكتەر جەتكىلىكتى سياقتى.

*   *   * 

«قۇداي جولى» ۇعىمىن اباي كەڭ ماعىنادا جاڭارتقان دەگەن ءسوزىمىز تۇگەل بولۋى ءۇشىن ەندى ايگىلى «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» ولەڭىندەگى «حاق جولى» تىركەسىنە دە كوز سالايىق.  

ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،
سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.
ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،
جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى.

وسى ايتىلعان «ءۇش ءسۇيۋ» – ادامگەرشىلىك تۇتقاسى، تولىق ادام بولۋدىڭ شارتى دەپ ايتۋدان كەندە ەمەسپىز. باسقاشا ايتقاندا، جالپى ادامزاتتىق  قارىم-قاتىناستىڭ كەرەمەت ۇلگى-ونەگەسى، ءومىردى ادامدار ءبىرىن ءبىرى باۋىرىم دەپ ءسۇرۋىنىڭ ماڭگى فورمۋلاسى. بىراق، بۇلاي دەۋىمىز دە جەتكىلىكسىز ەكەن.

پاندەميا – اللا ءىسىن ويلانۋعا شاقىرىپ وتىر دەپ ءسوز باسىندا ايتتىق، ياعني اللا مەن ادامنىڭ قارىم-قاتىناسىن ەلەپ-ەسكەرۋ وزەكتى نارسە. ايتپاعىم، العاشقى، «ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى» دەگەن جولدىڭ ءمانىسى – اللانىڭ ادامدى ءسۇيۋى. ءبىرىنشى ءسۇيۋ سول بولماق! وعان دالەل قايسى؟ 

«تاسديق» تراكتاتى مەن ايگىلى ولەڭ توننىڭ ىشكى باۋىنداي بايلانعان ءارى مەرزىمدەس تۋىندى ەكەنى اقيقات. مىناعان قاراڭىز: تراكتاتتىڭ باستاپقى بولىگى اللانىڭ ادام بالاسىن ماحابباتپەن جاراتقانىن دايەكتەۋگە ارنالعان. بۇل بولىمدە ابايدىڭ «كىم سەنى سۇيسە، ونى سۇيمەكتىك قارىز» دەگەنى اللادان تۇسكەن ءتورت كىتاپتى دا كوكتەي وتەتىن التىن قاعيدا. ويتكەنى، اللانىڭ ماحابباتى – بارشا سۇيىسپەنشىلىك باستاۋى. ونسىز – دۇنيە بوس. مىنە، ءبىرىنشى ءسۇيۋ العاشقى ولەڭ جولىندا دەگەنگە بۇدان ارتىق دالەل بولا ما؟

سولاقاي ساياسات سالدارىنان ءبىرىنشى ولەڭ جولىن اتتاپ وتتىك، ءۇش ءسۇيۋ ەكىنشى جولدان باستاپ سانالدى. ءوستىپ، ءۇشىنشى ءسۇيۋ – ادىلەتتى ءسۇيۋ دەيتىن ادەت قالىپتاستى. اپىراي، ۇلى اقىن «ادىلەتتى ءسۇي» دەمەكشى بولسا، ءسوزسىز، سوڭعى جولدى «جانە ءسۇي حاق جولى دەپ ادىلەتتى» دەپ ورەر ەدى عوي. جوق، «ادىلەت» كاتەگورياسىن دارالاۋ ارتىق ءىس. بۇل جەردە ابايعا اللانىڭ ادامعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن تانىتۋ الدەقايدا ماڭىزدى بولعان. 

ەندى  سوڭعى ولەڭ جولىنا ۇڭىلەيىك. قازىرگى قالپىندا «ادامزاتتى ءسۇيۋ – ادىلەتتىلىك، ول حاق جولىندا بولۋدىڭ تالابى» دەگەن انىق ماعىنا بار. الدىڭعى ادامزاتتىڭ ءبارىن «باۋىرىم» دەپ ءسۇي دەگەن ءۇشىنشى جولمەن لوگيكالىق ۇيلەسىم تاپقان. سول ويدى بەكىتە تۇسكەن. بۇلاي بولۋى كۇتۋلى ءجايت. ءار كىسىنىڭ كوكەي تۇكپىرىندە «سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى» دەگەن ءجون-اق، ال «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇيۋ نە ءۇشىن قاجەت؟» دەگەن ءدۇدامال وي بۇگىپ جاتارى انىق. مىنە، سوڭعى جولدا اباي وسى كۇمان-كۇدىكتى سەيىلتە تۇسكەن.

ءسويتىپ، سوڭعى ەكى جول ءبىر ساعاعا قۇيادى، ياكي ءبىر سۇيۋدە توعىسادى.

ەلىمىزدىڭ ءبىلىم جۇيەسى عىلىمدى العا تارتىپ، بىرجاقتى زاتشىلىقتى وقىتىپ كەلەدى، وقىتا دا بەرمەك. قۇدايسىزدىق. وعان توسقاۋىل قويۋدىڭ ءبىر امالى – ابايدىڭ «تاسديق» كىتابىن تاربيە ىسىنە، عىلىمي اينالىمعا كەڭىنەن ەنگىزۋ. ول – قات-قابات استارلى، قىسقا تەزيس تۇرىندە جازىلعان، قازاق فيلوسوفياسىنىڭ سالتاناتتى سارايىن كوتەرەر الەۋەتكە يە عىلىمي ەڭبەك. 

سوندىقتان دا دەربەس شىعارما دەپ مويىندالىپ، ءتول اتاۋىمەن جارىق كورۋى شارت. ۇلى ابايدىڭ بيىلعى مەرەيتويىنا تولىق جيناعىن باسپاعا دايىنداۋشى ورتادان وسىنى تالاپ ەتەمىز!      

ايتپاقشى، تۋىندى اتاۋىن قاتە جازۋ بەلەڭ الۋدا قازىر. كەزىندە كوشىرۋشى مولدالار «تاسديق» دەگەن ءتول اتاۋىن قولجازبا  داپتەرگە «كيتاب تاسديق» دەپ ءتۇسىرۋدى ماشىق ەتكەن عوي. تۇراعۇل ەستەلىگىندە «تاسديق» دەلىنسە، كوكبايدا اتاۋ تولىق قالپىندا «عاقليات تاسديقات» دەپ كورسەتىلگەن. دۇرىسى وسى. ياعني «كيتاب تاسديق» دەپ قاتە جازۋدى دوعارعان ءجون.  

قورىتىندى: ەل باسىنا كۇن تۋدى. ەستە جوق ەسكى مەزگىلدەن قازاق مەدەتتى جاراتۋشىدان، قالا بەردى، رۋح الەمى مەن رۋحاني كۇشتەردەن سۇراعان. ءتاندى ءدارى-دارمەكپەن ەمدەسە، جان داۋاسىن – قۇدايشىلىقتان ىزدەگەن.  مەيىرىمدى جاساعان يەمىز بۇل جولى دا حالقىمىزدى اياسىنا، قامقورىنا الىپ، اۋىرعاندارعا شيپاسىن بەرگەي، اۋىرتپالىق مامىراجاي شۋاققا اۋىساتىن كۇندەرگە تەزىرەك جەتۋگە جازسىن! ءاۋمين. 

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى

Abai.kz