ەل ومىرىندەگى ايتۋلى وقيعالار مەن ەلەۋلى ءىس-شارالاردىڭ قالىڭ كوپشىلىك جادىندا ۇزاق ساقتالىپ، ماڭگىلىك سيپاتتارىمەن كوڭىل ءتو­رىندە بەرىك ۇيالاپ قالاتىندارى بولادى. وسى رەتتە، ۇلت رۋحانياتى­نىڭ بەل-بەلەستەرىنە ءجىتى دەن قوي­ساق، قكپ وك "قازاق حالقىنىڭ ادەبي-پوەزيالىق جانە مۋزىكا مۇ­را­سىن  زەرتتەۋدىڭ، سىن تۇرعىسىنان قاراپ پايدالانۋدىڭ جايى جانە ونى جاقسارتۋ شارالارى تۋرالى" قاۋلىسىنىڭ (1957 جىل) ادەبي-ءما­دەني ومىردە ايرىقشا ءمان-ماڭىزى بولعانىن ايتۋ ابزال. ونى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا قازاق سسر عى­لىم اكادەمياسى ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى قازاق ادەبيەتى تاريحى­نىڭ اۋەلگى باستاۋلارى مەن كەيىنگى كەزەڭدەرىن قاراستىرىپ، عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا وتكىزگەن. كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى - "ادە­بي مۇرا جانە ونى زەرتتەۋ" اتتى كىتاپقا ەندى (الماتى: قازاق سسر عا باسپاسى، 1961.

ەل ومىرىندەگى ايتۋلى وقيعالار مەن ەلەۋلى ءىس-شارالاردىڭ قالىڭ كوپشىلىك جادىندا ۇزاق ساقتالىپ، ماڭگىلىك سيپاتتارىمەن كوڭىل ءتو­رىندە بەرىك ۇيالاپ قالاتىندارى بولادى. وسى رەتتە، ۇلت رۋحانياتى­نىڭ بەل-بەلەستەرىنە ءجىتى دەن قوي­ساق، قكپ وك "قازاق حالقىنىڭ ادەبي-پوەزيالىق جانە مۋزىكا مۇ­را­سىن  زەرتتەۋدىڭ، سىن تۇرعىسىنان قاراپ پايدالانۋدىڭ جايى جانە ونى جاقسارتۋ شارالارى تۋرالى" قاۋلىسىنىڭ (1957 جىل) ادەبي-ءما­دەني ومىردە ايرىقشا ءمان-ماڭىزى بولعانىن ايتۋ ابزال. ونى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا قازاق سسر عى­لىم اكادەمياسى ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى قازاق ادەبيەتى تاريحى­نىڭ اۋەلگى باستاۋلارى مەن كەيىنگى كەزەڭدەرىن قاراستىرىپ، عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا وتكىزگەن. كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى - "ادە­بي مۇرا جانە ونى زەرتتەۋ" اتتى كىتاپقا ەندى (الماتى: قازاق سسر عا باسپاسى، 1961.

كىتاپ اڭداتپاسىنان اڭعارىلا­تى­نىن­داي، وندا: "...كونفەرەن­تسيا­نىڭ قازاق ادەبيەتىن زەرتتەۋدىڭ كە­لەلى پروب­لەمالارىنا، ءXVىىى عاسىر­دىڭ اياق كەزى مەن ءXىX عاسىردىڭ باس كەزىن­دەگى قازاق ادەبيەتى، ءXىX عا­سىر­دىڭ 80-90 جىلدارىنداعى قازاق ادە­بيە­تىنىڭ نەگىزگى دامۋ تەندەنتسيا­سى مەن باعىتى، XX عاسىردىڭ باس كەزىندەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى جايىن­داعى جانە باسقا دا ماسە­لە­لەرگە ارنالعان ماتەريالدارى ەنگىزىلدى", - دەپ كورسەتىلگەن. "ادەبي مۇرا جانە ونى زەرتتەۋ" اتتى عى­لىمي-تەوريا­لىق كونفەرەنتسيانىڭ وتكەنىنە جارتى عاسىر تولعانىمەن، ونداعى كوتەرىلگەن كەلەلى ماسەلە­لەر­دىڭ، ءXVىىى-XX ع.ع. ۇلتتىق ءسوز ونە­رىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋ با­عىت­تارى، قازىرگى كەزەڭدە دە وزەكتى بولىپ تا­بىلادى.

س.بايىشەۆ "حالقىمىزدىڭ ادە­بي مۇرالارىن زەرتتەۋ مەن پايدا­لانۋ جايىندا" اتتى باستاپقى ءسو­زىن­دە ادەبيەت الەمى تۋرالى كەڭ كو­لەمدە باياندايدى. ول جايلى: "ادە­بيەتتىڭ تەوريالىق ماسەلەلەرىن قا­راستىرۋ - قازىرگى كەزدەگى ەڭ باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى. وزدەرىڭىزگە ءما­لىم، تەوريا - ءاربىر عىلىمنىڭ نە­گىزى، ىرگەتاسى، دامۋ شارتى. مۇنسىز ەشبىر عىلىم دامي المايدى. بۇل قاعيدا ادەبيەت عىلىمىنا دا تۇگەل­دەي جاتادى...تەوريالىق ماسەلەلەر­مەن شۇعىلداناتىن ادەبيەتشى­لەردىڭ ازدىعىنان قازىرگى قازاق سو­ۆەت ادەبيەتىنىڭ ءبىرسىپىرا پروبلە­مالارى ءالى كۇنگە دەيىن ويداعىداي شەشىلمەي كەلەدى.

...حالقىمىز تاريحىندا، ءومىرىن­دە بولعان جاقسى، پايدالى، كەرەكتى نارسەنىڭ ءبارىن زەرتتەۋ، سىن كوزى­مەن پايدالانۋ، حالىقتىڭ كەرەگىنە جۇمساۋ جونىندە ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگىدەي جۇمىس ەشبىر ەلدە ىستەلگەن ەمەس", - دەپ اقيقاتىن ايتادى وي ءتۇيى­نىندە: "...حالقىمىز تاريحىندا، ءومى­رىندە بولعان جاقسى، پايدالى، كەرەكتى نارسەنىڭ ءبارىن زەرتتەۋ، سىن كوزىمەن پايدالانۋ، حالىقتىڭ كەرە­گىنە جۇمساۋ جونىندە ءبىزدىڭ ەلىمىز­دەگىدەي جۇمىس ەشبىر ەلدە ىستەلگەن ەمەس", - دەگەندى دە نازارعا سالادى.

ە.ىسمايىلوۆتىڭ "كپسس ءXXى سەزى قارارلارىنا بايلانىستى قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى" اتتى باياندا­ماسىندا - كوركەم ادەبيەتكە، اڭىز-ەرتەگى، ەپوستىق جىرلارعا ءجىتى نازار اۋدارىلادى. ءXىX-XX ع.ب. ادەبيەت پەن قوعامدىق ومىرگە، جامبىل جانە حالىق پوەزياسىنا، اباي جانە جازبا ادەبيەت ەرەكشە­لىكتەرىنە ماڭىز بەرىلەدى. حالىق ادە­بيەتى مەن جازبا ادەبيەتتىڭ ور­تاق تۇستارىن:  "...قازاقتىڭ ەرتەدەگى ەپوسىن، تاريحي جىر، ايتىس ولەڭ­دەرىن، اڭىز-اڭگىمەلەرىن، ليريكا­لىق  داستانداردى سوۆەت  زامانىندا ءومىر سۇرگەن جامبىل، شاشۋباي، نۇرپەيىس، مۇرىن، قازانعاپ، قۋات، نارتاي، كەنەن سياقتى اقىن-جىر­شىلاردىڭ پوەزياسىمەن تىعىز باي­لانىستىرا تەكسەرگەندە عانا دۇ­رىس عىلىمدىق قورىتىندىلار جا­ساي الامىز", -  دەيدى. ۇلت ادە­بيەت­تەرىنىڭ ءوزارا بايلانىسىنا، كوركەمدىك-شىعارماشىلىق اسەر-ىقپال  جاساۋعا قاتىستى كوزقا­راسىن: "قازاق ادەبيەتتانۋ عىلى­مىنىڭ تاريحىنا كوز جىبەرسەك، ونىڭ نەگىزىنەن ەكى كەزەڭدى باسىنان كە­شىرگەنىن بايقاۋعا بولادى. ءبىرىن­شى - ۇيرەنۋ، يدەيالىق-تۆورچە­ستۆو­لىق  پرينتسيپتەردى يگەرۋ كەزەڭى. بۇل رەۆوليۋتسيانىڭ العاشقى كەزە­ڭىنەن سوعىسقا دەيىنگى ءداۋىردى قام­تيدى. ەكىنشىسى - سوعىستان كەيىنگى ءداۋىر، ياعني قالىپتاسىپ، دامۋ ءداۋى­رى", - دەپ ءتۇيىن جاسايدى.

بۇدان باسقا بازارباەۆتىڭ "قا­زاق پوەزياسىنداعى ءداستۇر مەن جا­ڭا­شىلدىق جايىندا" اتتى بايان­داماسىندا كوركەمونەر تابيعاتى، قازاق ولەڭىنىڭ ارعى-بەرگى كەزەڭدەرى كەڭ كولەمدە ءسوز ەتىلەدى. سونداي-اق، اباي الەمى مەن ساكەننىڭ اقىن­دىعى - ءومىر، ۋاقىت تىنىسىمەن ساباقتاستىقتا كورىنىس تابادى.

ق.جۇماليەۆ "ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋ، ونىڭ جەلىسىن تارتىپ، بەل­گى­لى ءبىر جۇيەگە سالۋ ماسەلەسى" ءتوڭى­رەگىندە وي قوزعايدى. ادەبيەت تاري­حىن قاي ءداۋىر، كىمنەن باستايمىز؟ دەگەن ساۋالدى دا العا تارتادى. ءXVىىى-ءXىX ع.ع. اقىنداردان كىمدەردى ادەبيەت تاريحىنا ەندىرۋ كەرەك، - دەگەن باعىتتا دا ويلار قوزعالادى. جىرلاردىڭ، سالت ولەڭدەردىڭ ءبىر­نەشە نۇسقالارى بولسا، بۇقاردان بەرگى اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن كىم ايتسىن، قازاقستاننىڭ قاي ولكە­سىندە ايتىلسىن ءوز اتىنان ايتادى. ەكىنشى ۆاريانتى جوق. ۇرپاقتان ۇرپاققا ءبىر-اق ۆاريانت، ءبىر الۋان ءسوز تۇرىندە ساقتالدى", - دەپ جازا­دى. ءتيىستى تۇستا: "قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى بۇقار جىراۋدان باستالادى دەۋ، ونى ماقتاۋ، دارىپتەۋ ەمەس - تا­ريحي شىندىق. ول ءوزىنىڭ زامان­داس­تارى ۇمبەتەي، شال، جانكىسى، دۋلات، تاعى باسقالاردان ادەبيەتكە بۇرىن كەلدى. اتى دا، ءسوزى دە حالىققا بۇ­رىن تارادى...

ماحامبەت، شەرنياز ولەڭدەرى­نىڭ يدەيالىق مازمۇنى - حاننىڭ، سۇلتانداردىڭ، بي-فەودالداردىڭ حالىقتى ەزىپ وتىرعاندىعىن اشكە­رەلەۋگە، جالپى سوزدىكتەرىنىڭ حالىق كوپشىلىگىنە تۇسىنىكتىلىگىن كەرەك ەتتى. ولار سوزدەرىنىڭ ماعىناسى تۇجى­رىمدى، ءدال، انىق جانە وبراز­دارى­نىڭ ءومىر شىندىعىنان الىنۋىنا، جۇرتشىلىققا مەيلىنشە تۇسىنىكتى بولۋىنا الدىمەن كوڭىل بولەدى". "قانداي اقىن، جازۋشى بولسىن ادەبيەت تاريحىنا ەنگىزگەندە جانە ءبىر كەرەكتى شارت - ونىڭ قالدىرعان مۇرالارىنىڭ كوركەمدىك دارەجەسى، ايتايىن دەگەن ويىن تەرەڭ ماعى­نالى، وبرازدى تۇردە ايتىپ بەرە ءبىلۋى".

"جىراۋ - ءارى اقىن، ءارى ءوز كەزى­نىڭ ەلگە اقىل ايتارلىق، كەيىنگى­لەرگە ونەگە بولارلىق، ناقىل ءسوز يە­لەرى. وسى ەكى ۇعىمنىڭ جيىن­تىعى اقىنعا جىراۋ اتاعىن بەرەدى. بۇل ءتارىزدى سوزدەردىڭ دە ۇلگىلەرى بۇقاردان، دۋلاتتان باستالادى" وي ءتۇيىنىن: "...بۇقار، دۋلات، جانكىسى، ماحامبەت، شەرنياز، الماجان ءXVىىى عاسىردىڭ اياعى مەن ءXىX عا­سىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى ادە­بيەت تاريحىنا ەنگىزىلۋى، زەرت­تەلۋى كەرەك دەپ بىلەمىز. سول كەزدەگى الەۋمەتتىك ءومىرىن تانۋىمىز ءۇشىن دە، ەكى ءتۇرلى ادەبي باعىتتىڭ تاپتىق تابيعاتى قانداي بولاتىندىعىن جانە ونىڭ الەۋمەتتىك سەبەپتەرىن ايقىنداۋ ءۇشىن دە قازاق ولەڭ قۇرىلىسى جانە ادەبي ءتىلىمىزدىڭ دامۋ جولدارىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ ءۇشىن دە بۇل اقىنداردىڭ ادەبيەت تاريحىنا ەنۋلەرى قاجەت", - دەپ قورىتىندىلايدى.

ال ى.دۇيسەنباەۆتىڭ ء"XىX عاسىردىڭ 50-70 جىلدارىنداعى قازاق ادەبيەتىن زەرتتەۋ ماسەلەلەرى" دەگەن بايانداماسىندا الدىمەن وسى كەزەڭنىڭ قوعامدىق جاعدايى، قازاق-رەسەي قارىم-قاتىناسى، ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ مادەني-رۋحاني بايلانىستارىنا كوڭىل بولىنەدى.

ب.كەنجەباەۆتىڭ "XX عاسىر باسىنداعى قازاق ادەبيەتى تۋرالى" اتتى بايانداماسىنىڭ باستاپقى تۇستارىندا ءXىX عاسىردىڭ سوڭى مەن XX ع.باسىندا قوعامدىق-الەۋ­مەتتىك جاعدايعا، حالىق-اعارتۋ جۇ­مىس­تارىنا كەڭ ورىن بەرىلەدى. ال­دىمەن، باق جۇيەسى، اقىن-جازۋ­شىلار مەن ولاردىڭ ەڭبەك-مۇرا­لارى تۋرالى دەرەكتەرگە دەن قويادى. ول جايلى: ء"XىX عاسىردا قازاق تىلىندە تەك ءبىر عانا "دالا ۋالاياتى" گازەتى شىعىپ تۇرعان ەدى; XX عاسىر­دىڭ العاشقى جارتىسىندا قازاق تىلىندە 6 گازەت، جۋرنال شىقتى. ول تۋرالى: "...قازاقتىڭ XX عاسىر باسىنداعى ادەبيەتى ءوزىنىڭ كادرى جاعىنان دا، جانر جاعىنان دا ەداۋىر ءوستى، پروفەسسيونالدىق ادە­بيەتكە اينالدى",- دەپ قورىتىندى جاسايدى.

پروفەسسور ن.كەلىمبەتوۆ: "قا­زاق ادەبيەتى تاريحىن ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ قۇرامداس ءبولىمى رە­تىندە كوركەم ءسوز ونەرىنىڭ تاريحىن حالقىمىزدىڭ ءتول تاريحىنان ءبو­لىپ-جارماي، تۇتاس كۇيىندە زەرتتەسە، ۇستاز-عالىم م. جولداسبەكوۆ ءوز ويىن بىلايشا تۇيەدى: "1970 جىل­دارعا دەيىن جوعارعى وقۋ ورىندا­رىندا، ورتا مەكتەپتەردە قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى ءحVىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن بۇقار جىراۋدان باستا­لىپ، تومەندەگىشە جۇيەلەنىپ كەلدى: ا\ اۋىز ادەبيەتى; ءا\حVىىى-ءحىح عاسىرلارداعى قازاق  ادەبيەتى ; ب\حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ادەبيەتى; ۆ\قازاق سوۆەت ادەبيەتى.

قازاق حالقى ءوزىنىڭ ۇزاق تاري­حىندا سان ءتۇرلى جازۋدى، الىپپەنى قولدانىپ كەلەدى. سولاردىڭ ىشىنەن بەلگىلىلەرى مىنالار: ءVىى-ءىح عاسىر­لار اراسىندا تۇركى جازۋىن (نەمەسە رۋنالىق جازۋلار دەپ اتالادى), سودان ۇيعىر، ارامەي جازۋلارىن پايدالانعان. ال ح عاسىردان باستاپ اراب الىپپەسىنە كوشكەن. بەرتىندە لاتىن الىپپەسىنە، ودان سوڭ قازىر ءوزىمىز قولدانىپ جۇرگەن ورىس ال­فاۆيتىنە كوشكەن. مىنە، وسى جازۋ­لاردىڭ قاي-قايسىسىندا دا ساق­تالعان ادەبي شىعارمالاردىڭ ەلەۋلى دەلىنەتىندەرى تۇگەل ادەبيە­تىمىزدىڭ تاريحىنا ەنۋگە ءتيىس.

جازۋشى-عالىم م. ماعاۋين: "الدەنەشە عاسىرلىق تاريحى بار كونە قازاق ادەبيەتىنىڭ تولىققاندى شەجىرەسىن جاساپ شىعۋ-بولاشاق­تىڭ ءىسى. بىراق، ءبىز وسى شاعىن ەڭبە­گىمىزدە جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىن­عان، ازىرگە قولدا بار ازدى-كوپتى دەرەكتەردىڭ وزىنەن-اق حالقىمىز­دىڭ اقىندىق ونەرىنىڭ تامىرى تە­رەڭدە جاتقاندىعى، قازاق ادەبيە­تىنىڭ تاريحى ءحVىىى عاسىردان عانا باستالادى-مىس دەگەن پىكىردىڭ جاڭ­ساقتىعى ايقىن اڭعارىلسا كەرەك".

"ادەبي مۇرا جانە ونى زەرتتەۋ" اتتى عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەن­تسيانىڭ رۋحانيات الەمىندە تاعى­لىمدى تۇستارى مول. باستى جەتىستىگى مەن جاسامپازدىق قىرلارى - كور­كەمونەردىڭ ماقسات-مۇراتتارىن اي­قىنداپ، ءسوز ونەرى تاريحىن زەر­دەلەۋگە باتىل بەتبۇرىس جاسادى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى - قازاق  رۋحانياتىنا كەڭ ءورىس بەرگەن - "ادەبي مۇرا جانە ونى زەرتتەۋ"  اتتى عىلىمي جيىننىڭ وتكەنىنە جارتى عاسىر تولسا دا، زەرتتەۋ ءىسى بۇگىنگى تاڭدا دا ومىرشەڭدىگىن جو­عالتقان جوق. رۋحانيات الەمىندەگى بەتبۇرىستى كەزەڭنىڭ باستى تاعى­لىمى دا وسى.

راقىمجان تۇرىسبەك، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى 26 ماۋسىم 2009 جىل