ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى
(اعارتۋشىنىڭ پەداگوگيكالىق ەڭبەكتەرى حاقىندا)

ادام بالاسى باۋىرىن جەردەن كوتەرگەلى ۋاقىتتىڭ قۇرساۋىندا، قاشاندا تاعدىر-تالايى بەيمالىم ءبىر مەزەتتىك سوڭعى ساتكە كىندىگىمەن بايلانعان. زىمىراعان ۋاقىت-ساعاتتىڭ، دوڭگەلەنگەن الەم-دۇنيەنىڭ عاسىردان عاسىرعا، جىلدان جىلعا ۇرشىقشا ءۇيىرىلىپ، قاۋىرت زىرىلداپ كەلە جاتقانىن بۇرىنعىلار ايتقان. قازىرگى جالپىلاسۋ، جاپپاي اقپاراتتانۋ زامانىندا قايران ۋاقىتتىڭ ادىمى تىپتەن قىسقارىپ، سىعىمدالىپ، تىرشىلىك تە جىلدامدىعىن ۇدەتە تۇسكەندەي.

بۇگىن الاش كوسەمى، رەفورماتور-عالىم، ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۋعان كۇنى. قۇداي قالاسا، ەكى جىلدان كەيىن ورتالارىڭا كەلەم دەپ، ءبىرتۋار احاڭنىڭ 150 جىلدىق مەرەيلى تويى دا ەسىك قاعىپ تۇر. وسى ايتۋلى داتاعا ەل-جۇرت بولىپ ەرتەرەك قام جاساعانىمىز بەك ابزال.

اۋىلداعى مولدانىڭ الدىن كورگەن، تورعايداعى ەكىكلاستىق (التى جىلدىق) ورىس-قازاق ۋچيليششەسىن بىتىرگەن احمەت بايتۇرسىنۇلى 1891 جىلى، 19 جاسىندا ورىنبورداعى ورىس-قازاق مۇعالىمدەر سەمينارياسىنا كىرىپ، ونى 1895 جىلى ءبىتىرىپ شىعادى. ءبىز بىلگەندەگى احاڭنىڭ ءتارتىپتى وقۋ ورنىنان العان بار ءبىلىمى وسى عانا. بۇل بۇگىنگىنىڭ تىلىمەن ايتساق، پەدۋچيليششەدەن جوعارى، بىراق پەدينستيتۋتتان تومەنىرەك ورتالاۋ وقۋ ورنىن ءتامامدادى دەگەندى ايقىندايدى. ال اعارتۋشى قالىڭ قازاعىنا جايعان قالعان ءىلىم-ءبىلىمدى ءوز بەتىمەن ىزدەنىپ، ءوزىن-ءوزى قامشىلاپ، جەتىلگەنىن، جەتىسكەنىن كورەمىز. ونىڭ قاراپايىم مەكتەپ مۇعالىمەن ۇلت ۇستازىنا اينالۋ جولى، دامۋ ساتى-باسپالداقتارى قانداي ەدى؟

بىردەن باسىن اشىپ الار اقيقات – كوشپەلى قازاق قوعامىندا ءداستۇرلى ۇلتتىق مەكتەپ، وقۋ-اعارتۋ جۇيەسى بولعان ەمەس. مۇسىلمانشا وقۋدى وتىرىقشى تاتار اعايىنداردان سىڭىرسەك، زاماناۋي (وركەنيەتتى) ءبىلىمدى ورىس وتارشىلدارىنىڭ بۇراتانا حالىقتارعا (ونىڭ ىشىندە قازاق تا بار) وسى قاجەت-اۋ دەگەن وزىنە پايدالى دوزاسى دارەجەسىندە عانا تۇتىندىق. سول سەبەپتى دە ءبىزدىڭ وقۋ-اعارتۋ جۇيەمىز وتكەن عاسىرلاردا دا، جاپپاي ءبارىمىز ساۋاتتانعان كەڭەس زامانىندا دا، تىپتەن بۇگىنگى تاڭدا دا قالىپقا تۇسە المادى; ءبىلىم جۇيەسىنىڭ جاڭا مودەلىن جاساي الماي، شارق ۇرۋدامىز. «رەفورمادان كوز اشپاعان ءبىلىم مينيسترلىگى» دەگەن جاقاۋراتقان، جاۋىر بولعان وكىنىشتىڭ استارىندا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا دەگەن تالپىنىسىمىزدىڭ ساتسىزدىگى جاتقانىن، ال ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىلماسا،  ۇلتتىق وقۋ-اعارتۋ جۇيەسى دە قالىپتاسپايتىندىعىنا ەندى-ەندى كوزىمىز جەتە باستاعانداي.

وتكەن عاسىر باسىندا الاششىل احمەتتەر زار قىلادى: «حۇكىمەتكە جاعىمدىسى – قول استىنداعى جۇرتتىڭ جازۋ-سىزۋى، ءتىلى، ءدىنى ءبىر بولۋ. روسسيا قول استىندا ءتۇرلى ءتىلدى، ءتۇرلى ءدىندى، ءتۇرلى جازۋ-سىزۋدى تۇتىنىپ وتىرعان جۇرتتار بار. سولاردىڭ ءبارى ءتىلىن، ءدىنىن، جازۋ-سىزۋىن ورىسقا اۋدارسا، حۇكىمەتكە ۇنامدى ءىس بولماق» («قازاق» گازەتى، 9.05.1914 ج.). قولى ۇزىن، موينى وزىق روسسياعا بۇلاي بولماسىن دەپ داۋ ايتار كىم بار؟!. تىپتەن نەگە وكپەلەسىپ، تونىمىزدى ورتەۋىمىز كەرەك، ول يمپەريانىڭ وزىندىك ىشكى ءىسى، بيلىكتىڭ ۇلىق ماقسات-مۇددەسى ەمەس پە؟ قايتا ءبىز راحمەت ايتۋىمىز كەرەك: قازاقتىڭ كوزى اشىلدى، اق پاتشاعا زامانىنا ساي ءتىلماش، ستارشىن-بولىستار دايىندالدى. بيلىكتىڭ ون ويلانىپ، ءجۇز تولعانىپ تاپقان «عاسىر جاڭالىعى» – «رۋسسكايا-كيرگيزسكايا تۋزەمنايا شكولا»-عا شەكسىز ماداق ايتقانىمىز ءجون-اق. ويتكەنى، قوس ءتىلدى، قوس ءدىندى (شاكىرتتەر ەكىگە جارىلىپ، ءبىرى قۇراندى جاتتاسا، ءبىرى «بوجە، وتچە ناش»-تى ايتاتىن) بۇل جۇيە عاسىرلىق سىناقتان ءوتتى، ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن، قازاق ءۇشىن ابدەن دىلگىرلىگىن دالەلدەدى. ايتپەسە بۇگىنگى سامساعان ارالاس-قۇرالاس مەكتەپتەر باياعىدا جويىلىپ-اق كەتپەس پە ەدى!؟.

تابيعات-تىرشىلىك ماڭگىلىك بولعانىمەن ادامزات قوعامى ۇنەمى قوزعالىسقا ءتۇسىپ، جاڭارىپ، تۇلەپ وتىرماق. عاسىرلار بويى بۇيىعىپ جاتقان مۇسىلمان قاۋىمى دا باس كوتەرىپ، ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنان اۋا رەسەي يمپەرياسىنىڭ ورال مەن ەدىل بويىن، قاپقاز بەن قىرىمدى جايلاعان تۇركى جۇرتى  رۋحاني يننوۆاتسياعا ۇمتىلدى، مودەرندەتىپ «ءجاديت» جەلى ەستى. تاتاردىڭ ۇلى پەرزەنتى، تۇركى بىرلىگىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، اعارتۋشى يسماعىل گاسپرينسكيدىڭ (8[20].03.1851 – 11[24].09.1914) ۇلى يدەيالارى بارشا تۇركى زيالىلارىن باۋرادى، ول شىعارىپ تۇرعان «ءتارجىمان» گازەتى (10.04.1883 – 23.02.1918) پاتشالىقتىڭ قول استىنداعى ءتۇبى ءبىر، ءتىلى ورتاق باۋىرلاردىڭ قوعامدىق-ساياسي جالاۋىنا اينالدى. جامالەتدين ءال-اۋعاني، شيعابۋتدين مارجاني، مۋحاممەد ابدو، عاناسبەك زاردابي، ماحمۋدقوجا بەحبۋدي جانە باسقا كوپتەگەن تۇركى فيلوسوفتارى مەن اعارتۋشىلارى ي.گاسپرينسكيدىڭ وزىق كوزقاراسىن ءىلىپ اكەتىپ، ودان ءارى دامىتتى. مىنە، بۇلار شىن مانىندە مىڭداعان جىلدىق داڭقتى تاريحى بار تۇران جۇرتىنىڭ توپىراعىنان جارالعان قوس عاسىر ءولىاراسىندا ءومىر سۇرگەن تۇركىنىڭ پاسسيونەرلىك تۇلعالارى ەدى. سولاردىڭ قاتارىنان شالعايداعى تورعايدان ۇشقان قىر قارلىعاشى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تابىلۋى ۇلتقا قۇت، نامىسقا شارقايراق بولدى. ىسماعىل بابامىزدىڭ ءىس-قيمىلى، جازبالارى، كوپكە ۇران شاشقان ءۇن پاراعى بارشا مۇسىلمان تۇركى باۋىرلاردى وركەنيەتتىڭ ورىنە سۇيرەسە، اعارتۋشى احمەت قازاققا تۇڭعىش «الىپپە» سىيلادى، ءتىل تابيعاتىن جاڭاشا تانىپ، ءتول جازۋىمىزعا رەفورما جاسادى، قازاقتىڭ باعىنا تۋعان «قازاق» گازەتىن جارىققا شىعاردى...

ءى. ءار نارسە «الىپپەدەن» باستالادى...

2006 جىلى باسپاگەر رەتىندە مينسك قالاسىنا جولىمىز ءتۇستى. حالىقارالىق كىتاپ كورمەسىنە قاتىستىق. العا قويعان ماقساتىمىزدىڭ ءبىرى الەمدىك ارحيتەكتۋرا عالاماتتارى ساناتىنا ەنگەن، ايناداي جارقىراعان اينەكتى بەلورۋس ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ عيماراتىن كورۋ-تۇعىن. وسى كىتاپ پاتشالىعىندا تاعى ءبىر عاجايىپ – كىتاپ مۋزەيى بار. ال وسى مۋزەيدە الەمنىڭ 600 تىلىندە جارىق كورگەن 1400 «الىپپە» كوللەكتسياسى كوپتىڭ نازارىنا ۇسىنىلعان... سلاۆيان حالىقتارىنىڭ اراسىندا العاش بولىپ ۆەليكورۋسس تىلىندە «الىپپە» جازىلعان، ونى ماسكەۋ قالاسىندا 1634 جىلى 20 تامىزدا (!) ۆاسەلي بۋرتسوۆ اتتى ازامات كىتاپ رەتىندە باستىرىپ شىعارعان... (وسى ورايدا ۇلى دالا توسىندە V-ءVىىى عاسىرلاردا تاسقا قاشالىپ ورنىققان ماڭگىلىك كىتاپتارىمىز، كۇنى كەشە ءوز قولىمىزبەن تالقانداعان الماتىداعى عاجايىپ كىتاپ مۋزەيى تۋرالى ايتقىڭ كەپ اۋزىڭ، جازعىڭ كەپ قولىڭ جىبىرلايدى).

ورىنبورداعى مۇعالىمدەر سەمينارياسىن مەملەكەت قارجىسىنا بىتىرگەن ۇستاز التى جىل مەكتەپتە جۇمىس ىستەۋگە مىندەتتى بولاتىن. احمەت بايتۇرسىنۇلى 1895-1901 جىلدارى اقتوبە، قوستاناي، قارقارالى ۋەزدەرىنىڭ شالعاي اۋىلداعى مەكتەپتەرىندە مۇعالىم بولدى. 1901-1909 جىلدارى قارقارالى ەكىكلاستىق ۋچيليششەسىن باسقارىپ، ەندى ءوزى مەكتەپتەرگە مۇعالىم كادرلارىن دايىندادى. (1905 جىلى وسى قارقارالىدا مىڭداعان ادام قول قويعان پەتيتسيا اق پاتشاعا جولدانعانى، احاڭنىڭ ساياسي سەنىمسىز رەتىندە تىڭشىلاردىڭ باقىلاۋىندا بولعانى، سەگىز اي سەمەي تۇرمەسىنە قامالعانى، قازاق دالاسىنا سىيماي، 1910 جىلدىڭ 9-شى ناۋرىزىندا ورىنبورعا جەر اۋىپ كەلگەنى بۇگىندە كوپكە ءمالىم).

قانداي دا ءبىر وقۋ – قۇرالسىز بولمايدى. احاڭنىڭ ۇستازدىق قىلعان جىلدارىنداعى ءتارتىپتى مەكتەپتەردە بارشا ءپان ورىسشا وقىتىلاتىن. بىراق سول نان تاۋىپ جەرلىك ورىسشاڭنىڭ ءوزىن امالسىز قازاق//تاتار تىلىندە مەڭگەرمەستەن باسقا جول جوق. ورىس تىلىندە ساۋات اشار كىتاپتار جەتىپ ارتىلادى: ن.ف.بۋناكوۆتىڭ «بۋكۆارى»، ك.د.ۋشينسكيدىڭ تالاي باسىلىم كورگەن «رودنوە سلوۆو» وقۋلىعى، «ۆ شكولە ي دومە» حرەستوماتياسى، ت.ب. ارينە، العاشقى اعارتۋشىمىز ىبىراي ءالتىنساريننىڭ «ناچالنوە رۋكوۆودستۆو ك وبۋچەنيۋ رۋسسكومۋ يازىكۋ»، ميسسيونەر ي.ي.يلمينسكيدىڭ «ساموۋچيتەل رۋسسكوي گراموتە دليا كازاحوۆ» كىتاپتارى مەن العاشقى ورىس-قازاق سوزدىكتەرى پايدالانۋدا بولدى. وكىنىشكە وراي، ولاردىڭ قازاقشاسى تىم ماردىمسىز، قازىرگى كونەدەن جەتكەن مۇرالار دەپ جالعان جازبالاردى جاريالاپ، ناسيحاتتاپ جۇرگەندەردىڭ بەتىن شيەدەي قىلاتىن ۇعىم-تۇسىنىكتەرگە تولى بولاتىن. مىسالى، ىبىراي اتامىز اتالمىش كىتابىندا: «پەرۆىي، ۆتوروي، ترەتي جانە ونان باسقا ءبىزدىڭ ءتىلدى «ءنشى» قوسىلعان ساندار يميا پريلاگاتەلنوە ءراۋىشتى سكلونيات ەتىلەدى»، – دەپ جازسا، بۇل اۆتوردىڭ، بولماسا ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ كەمىستىگى ەمەس، سول كەزەڭدەگى ءىلىم-ءبىلىمىزدىڭ دارەجەسىن، دەڭگەي-شاماسىن ءبىلدىرىپ تۇر.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ورىنبورعا جەر اۋىپ كەلگەن ۇستاز (احاڭنىڭ گازەت بەتىندە گەنەرال-گۋبەرناتورعا ايتقان «راحمەتى» بار: «قىردا بالا وقىتىپ جۇرە بەرسەم، كوپ بولسا ءجۇز شاكىرتتىڭ كوزىن اشار ەدىم، بۇگىندە ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا گازەت شىعارىپ، التى ميلليون الاشقا ءۇنىم جەتەدى») ءبىرىنشى كەزەكتە كىتاپ باستىرۋ، گازەت شىعارۋمەن شۇعىلدانادى. ارينە، ۇلت قاجەتىنىڭ مىڭنان ءبىرى جوق قازاق ءۇشىن بۇل وڭايلىققا تۇسپەيدى. «قىرىق مىسالدى» اۋپىرىمدەپ 1909 جىلى پەتەربوردا، 1913 جىلى قازاننان باستىرسا، «ماسا» 1911 جىلى ورىنبوردا، 1914 جىلى قازان قالاسىندا جارىق كوردى. ال 1905 جىلى باستالعان ۇلى مايداننىڭ ناتيجەسىندە 1913 جىلدىڭ 2 اقپانىندا عانا تاتار اعايىنداردىڭ بىلەك كۇشىمەن «قازاق» گازەتى دۇنيەگە كەلدى. مۇنى تاپتىشتەپ ايتىپ جاتقانىمىز، 1912 جىلى ورىنبور قالاسىندا جارىق كورگەن تۇڭعىش قازاق «الىپپەسى» ناقتى قاي جىلى قۇراستىرىلدى، شاكىرتتەر اراسىندا تاجىريبەدەن ءوتىپ، قولدانىلدى دەگەن سۇراقتارعا جاۋابىمىز جوق. وكىنىشكە وراي، ازىرشە ءبىزدىڭ قولىمىزعا بۇل ماسەلەنىڭ باسىن اشار ارحيۆتىك قۇجاتتار، بولماسا سول زاماننىڭ سىرىن اشار ەستەلىكتەرى تۇسكەن ەمەس...

سونىمەن قازاقتىڭ تۇڭعىش ءتارتىپتى «الىپپەسى» (بۇعان دەيىن دە، كەيىندە بىرقاتار «الىپپەلەر» بولعان، ولار تۋرالى اڭگىمە بۇل جولى ءوز كەزەگىن كۇتپەك) – احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ اراب حارپىمەن جارىق كورگەن «وقۋ قۇرالى». ونىڭ تولىق اتى-ءجونى – وقۋ قۇرالى. ۋسۋل سوتيە جولىمەن ءتارتىپ ەتىلگەن قازاقشا اليفبا. ءبىرىنشى كىتاپ. ورىنبور، 1912 (40 بەت). بۇل جەردەگى  «ۋسۋل سوتيە» – جاڭا ادىستەمە دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

مەكتەپتە ءجۇرىپ قينالعان ۇستازدىڭ بۇل جاڭا جولعا – «توتە جازۋعا» ۋچيليششەدە اۋەلى مۇعالىم، كەيىن باستىق بولىپ جۇرگەنىندە كوشكەنى، ونى مىڭ تولعانىپ جەتىلدىرگەنى، شاكىرتتەر ورتاسىندا سىناپ كورگەنى ءسوزسىز. ويتكەنى احاڭ ايتادى:  «ءار جۇرتتىڭ تۇرىندە، تۇتىنعان جولىندا، مىنەزىندە قانداي باسقالىق بولسا، تىلىندە دە سونداي باسقالىق بولادى. ءبىزدىڭ جاسىنان نە ورىسشا، نە نوعايشا وقىعان باۋىرلارىمىز ءسوزدىڭ جۇيەسىن، قيسىنىن ناعىز قازاقشا كەلتىرىپ جازا المايدى، نە جازسا دا قيىندىقپەن جازادى، سەبەبى جاسىنان قازاقشا جازىپ داعدىلانباعاندىق. ورىسشا وقىعاندار ورىس ءسوزىنىڭ جۇيەسىنە داعدىلانىپ ۇيرەنگەن، نوعايشا وقىعاندار نوعاي ءسوزىنىڭ جۇيەسىنە داعدىلانىپ ۇيرەنگەن، قازاق سوزدەرىن الىپ ورىس نە نوعاي جۇيەسىمەن تىزسە، ارينە، ول ناعىز قازاقشا بولىپ شىقپايدى. سونداي كەمشىلىك بولماس ءۇشىن ءار جۇرت بالاسىن اۋەلى ءوز تىلىندە وقىتىپ، ءوز تىلىندە جازۋعا ۇيرەتىپ، ءوز ءتىلىنىڭ جۇيەسىن ءبىلدىرىپ، جولىن تانىتىپ، بالالار ابدەن داعدىلانعاننان كەيىن باسقاشا وقىتا باستايدى. ءبىز دە ءتىلىمىز بۇزىلماي ساقتالۋىن تىلەسەك، وزگەلەرشە اۋەلى ءوز تىلىمىزبەن وقىتىپ، سونان سوڭ باسقاشا وقىتۋ ءتيىس» (بايتۇرسىنۇلى ا. قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ ماسەلەلەرى. الماتى، 2013, 13-14-بب.).

بۇل العاشقى ءتول «الىپپەنىڭ» باستى وزىقتىعى مەن جەتىستىگىن ءبىر اۋىز سوزبەن باياندار بولساق، اراب الىپبيىندەگى 28 ءحارىپتى قازاقشاعا بەيىمدەۋ، ءار دىبىسقا جەكە-جەكە تاڭبا الۋ. قازاق سوزدەرىندە قولدانىلمايتىن، تەك اراب تىلىنە ءتان حارىپتەردەن باس تارتۋ. قازاقتىڭ جىڭىشكە ءتول دىبىستارىن تاڭبالاعاندا «دايەكشە»-ءنى قولدانىپ، ۇلكەن ۇنەم جاساۋ. ءتىلدى وقىتۋ مەن مەڭگەرتۋگە قاتىستى تەرميندەردى ويلاپ تاۋىپ، ات تاعۋ.

احاڭ كوپتىڭ دە قۇراننان، مۇسىلمانشىلىقتان قول ۇزبەۋىن ويلاسا كەرەك، ىلە-شالا جاڭا «ءالىپبيىن» جارىققا شىعارادى. ول – وقۋ قۇرالى. قازاقتان باسقا تۇركى، عاراب، فارسى سوزدەرىنە جازىلاتىن ارىپتەردى ۇيرەتۋ ءۇشىن ءھام وقۋعا توسەلتۋ ءۇشىن ءتارتىپ ەتىلگەن. اليفباعا جالعاس. ەكىنشى كىتاپ. ورىنبور، 1913 (52 بەت). زامان تالابى سولاي بولدى ما، الدە قوعامنىڭ سۇرانىسى بولمادى ما، ايتەۋىر ءبىز بۇل «الىپپەگە» جالعاس ەكىنشى كىتاپتىڭ قايتالاپ باسىلعانىن كورمەدىك. ال ءبىرىنشى كىتاپ، ناعىز «الىپپەمىز» تالاي قايتالاپ باسىلدى، مول دانامەن جاڭعىرىپ جاريالانىپ وتىردى. كۇنى كەشەگە دەيىن وسى «الىپپەمەن» حات تانىعان اعالارىمىز ورتامىزدا ءجۇردى. قىتايداعى قالىڭ قازاق ونى ءالى دە تۇتىنۋدا. نەگىزىنەن احاڭنىڭ «توتە جازۋى» رەسمي تۇردە مەملەكەت تاراپىنان 1924 جىلى عانا بەكىتىلگەنىمەن، ونى 1913-1929 جىلدار ارالىعىندا بارشا بۇقارا تۇتىندى. ويتكەنى، ءبىزدىڭ قولىمىزدا «وقۋ قۇرالىنىڭ» بىرنەشە باسىلىمى بار:

- ەكىنشى باسىلۋى. ورىنبور، 1914, 96 بەت.
- ءۇشىنشى باسىلۋى. ورىنبور، 1916, 98 بەت.
- ءتورتىنشى باسىلۋى. تاشكەنت، 1922, 95 بەت.
- التىنشى باسىلۋى. ورىنبور، 1923, 72 بەت.
- جەتىنشى باسىلۋى. ورىنبور، 1925, 72 بەت.

بۇنىڭ سىرتىندا قولىمىزعا جاقىندا تۇسكەن ەرەكشە قۇندى جادىگەر –سەمەي وبلىستىق «الاشوردا» سوۆەتىنىڭ قولداۋىمەن الاش (سەمەي) قالاسىندا جارىق كورگەن «وقۋ قۇرالىنىڭ» 1919 جىلعى (40 بەت) باسىلىمى.

ساۋاتسىزدىقپەن اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزگەن سوۆەت ۇكىمەتى دە احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «الىپپەسىنەن» قاشىپ قۇتىلا المادى. ول ەندى «ساۋات اشقىش. دىبىس جولىمەن تارتىپتەلگەن قازاقشا ءالىپ-بي. ساۋاتسىز ۇلكەندەر ءۇشىن ءبىرىنشى كىتاپ. ورىنبور، 1924» (114 بەت) دەپ اتالدى. بۇل ۇلكەندەرگە ارنالعان «ساۋات اشقىش» ءتۇرلى سۋرەتتەرىمەن تولىقتىرىلىپ 1926 جىلى سەمەيدە (83 بەت) قايتا باسىلسا، بۇدان كەيىن «ءالىپ-بي. جاڭا قۇرال» دەگەن اتپەن 1927 جىلى قىزىلوردا-تاشكەندە (116 بەت), 1928 جىلى قىزىلوردادا (116 بەت), سوڭعى رەت 1936 جىلى تاعى دا استانا قىزىلوردادا باسىلىپ شىقتى.

ارينە، بۇلاردىڭ بارشاسىنىڭ باسىن قوسىپ، تولىق تيراجىن ەسەپتەگەن ەشكىم جوق ازىرگە. تۇركىستان اسسر-دا جانقيارلىقپەن ونداعان ءتول وقۋلىق شىعارىپ، حالىقتىڭ كوزىن اشقان اعارتۋشى حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ دە احاڭنىڭ ەڭبەكتەرىن بىرنەشە رەت ىجداعاتپەن، مول تيراجبەن تاشكەن قالاسىندا باستىرىپ شىعارىپ، تاراتقانىن ەستە تۇتساق، بۇل «الىپپەلەردىڭ» قازاق حالقى ءۇشىن رۋحاني ساۋابى شەكسىز دەۋگە قاقىمىز بار.

بۇل «الىپپەلەر» مەن «ساۋات اشقىشتار» (ۇلكەندەر ءۇشىن) سىرتىندا اعارتۋشى كوپتەگەن ادىستەمەلىك قۇرالدار جازىپ، «بايانشى»، «الىپپە استارى»، «ءتىل جۇمسار»، «نۇسقاۋشى» كىتاپتارىن شىعارعانىن كەلەسى ءبىر تالدامادا تولىقتىرا كەتەرمىز.

سونىمپەن اعارتۋشىنىڭ جازعان-سىزعان، باسپا بەتىن كورگەن جاريالانىمدارىنا سۇيەنە وتىرىپ، ونىڭ تۇتاس فيلولوگيالىق ء(تىل مەن ادەبيەت) ءىلىمىنىڭ ەۆوليۋتسياسى حاقىندا تومەندەگىدەي ساتىلى جۇيە تۇزۋگە بولادى:

- ءداستۇرلى اراب الىپبيىندەگى كوپتەگەن تاڭبالاردىڭ باسى ارتىق ەكەنىن سەزىنۋى.

- قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىن (فونەتيكاسىن) دەن قويىپ زەرتتەۋى.

- قازاق تىلىندەگى ۇندەستىك زاڭدىلىعىن (سينگارمونيزم)  تانىپ-ءبىلۋى.

- «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» نەمەسە كەرىسىنشە «ءبىر تاڭبا – ءبىر دىبىس» پرينتسيپىنە توقتالۋى.

- قازاق ءالىپبيىن ء(الفاۆيتىن) جاڭاشا ءتۇزۋى.

- «دايەكشە» تاڭباسىن ويلاپ تابۋى.

- جاڭا وقۋ ءادىسى (ۋسۋل سوتيە) جولىمەن ءتارتىپ ەتىلگەن تۇڭعىش قازاقشا «الىپپە» – «وقۋ قۇرالىن» جازۋى.

- «وقۋ قۇرالىنىڭ» «قازاقتان باسقا تۇركى، عاراب، فارسى سوزدەرىنە جازىلاتىن حارىپتەردى ۇيرەتۋ ءۇشىن» «الىپپەگە» جالعاس ەكىنشى كىتابىن جارىققا شىعارۋى.

- ۇلكەندەر ءۇشىن توتە جازۋلى «ساۋات اشقىشتى» دايىنداۋى.

- قازاق مەكتەبىنىڭ مۇعالىمدەرى ءۇشىن قوسىمشا «بايانشى»، «الىپپە استارى»، «ءتىل جۇمسار»، «نۇسقاۋشى»، «وقۋ قۇرالى» (حرەستوماتيا. ت.شونانوۆپەن بىرگە، ءۇش باسىلىم كورگەن) سىندى ادىستەمەلى قۇرالدار قۇراستىرعانى.

- «ءتىل – قۇرال» اتتى ءۇش كىتاپتان تۇراتىن (فونەتيكا، مورفولوگيا جانە سينتاكسيس) قازاق گرامماتيكاسىن ءتۇزۋى.

- «ادەبيەت تانىتقىش» (تاشكەنت، 1926) اتتى قازاق ادەبيەتتانۋى مەن فولكلورى بويىنشا وقۋلىق جازىپ، باستىرۋى.

- كوپ ەڭبەكتەرىنىڭ («قازاق ءتىلىنىڭ تەورياسى»، «مادەنيەت تاريحى») قولدى بولۋى جانە مول مۇراسىنىڭ تيانىقتى ىزدەستىرىلمەۋى.

ءبىر مارقاياتىنىمىز – ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى قازاق توپىراعىندا العاش دۇنيەگە كەلگەن بۇل ىزدەنىستى ءىزاشار ەڭبەكتەرىندە ءاربىر عىلىمي ۇعىم-تۇسىنىككە اتاۋلىق ءمان بەرىلىپ، قازاق ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەتتانىمىنىڭ تۇتاس تەرميندىك جۇيەسىن قالىپتاستىردى.

ۇلى مۇحاڭ – مۇحتار اۋەزوۆ عاسىر باسىندا: «احاڭ سوڭعى جىلدارى ۋاقىتىنىڭ ءبارىن قازاقتىڭ مەكتەبىنە سارىپ قىلىپ، ىستەگەن ءىسى دە، جازعان جازۋى دا جالعىز سوعان ارنالعان... احاڭ اشقان قازاق مەكتەبى، احاڭ تۇرلەگەن انا ءتىلى، احاڭ سالعان ادەبيەتتەگى ەلشىلدىك ۇران ... ونەر-ءبىلىم، ساياسات جولىنداعى قاجىماعان قايراتى، ءبىز ۇمىتساق تا، تاريح ۇمىتپايتىن ىستەر بولاتىن»، – دەپ زاماناۋي باعاسىن بەرگەن-تۇعىن. اعارتۋشىنىڭ وسى ەرەن ەڭبەگىن ءبىز قالايشا ۇمىتامىز؟!. ۇلى ۇستازدىڭ «وقۋسىز [بۇگىنشە ايتساق، «ءبىلىمسىز»] حالىق قانشا باي بولسا دا، ءبىراز جىلداردان كەيىن ونىڭ بايلىعى ونەرلى حالىقتاردىڭ قولىنا كوشەدى» دەگەن كورەگەندىگىنەن قورىتىندى شىعارا الدىق پا؟! الاش كوسەمىنىڭ «ولجالى جەردە ۇلەستەن قالعانىمىز، جورالى جەردە جولدان قاعىلعانىمىز – ءبارى ناداندىق كەساپاتى» دەگەنى الدىمىزدان شىعىپ جۇرمەي مە؟!: تاعى دا احاڭ ايتادى: «قازاقتا ءبىلىمدى ادام جوق ەمەس، كوپ; بىراق سولاردىڭ كوبى بار ءبىلىمىن حالالعا ەمەس، حارامعا جۇمساپ عادەتتەنگەن». ويلانايىق، اعايىن! اسىرەسە بۇگىنگى ءبىلىم كۇنى بالامىز كوزىن «الىپپەمەن» تىرناپ اشا ما، الدە كىندىگىمەن «بۋكۆارعا» بايلانا ما؟!. بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ اۋىر، ەڭ سالماقتى سۇراعى وسى بولسا كەرەك...

(جالعاسى بار)

پروف. عاريفوللا انەس

Abai.kz