تاريح عىلىمىندا تۇركى، سونىڭ ىشىندە قىپشاق-قازاق مادەنيەتىنە قاتىستى ۇعىمداردىڭ شىعۋ توركىنىن انىقتاۋ – ەڭ كۇردەلى ءارى قىزىقتى زەرتتەۋ سالالارىنىڭ ءبىرى. وسىنداي داۋلى ءارى كوپ تالقىلاناتىن تەرميندەردىڭ ءبىرى – «باسقاق» ءسوزى. بۇل اتاۋ ورتاعاسىرلىق دەرەكتەردە ءجيى كەزدەسەدى جانە كوبىنە التىن وردا يمپەرياسى داۋىرىندەگى اكىمشىلىك لاۋازىم نەمەسە سالىق جيناۋشى شەنەۋنىك رەتىندە سيپاتتالادى.

«باسقاق» ۇعىمىنىڭ تاريحي ءمانى 

الدىمەن، «باسقاق» ءسوزى تاريح ساحناسىنا قاي كەزدە شىققانىن ەسكە تۇسىرەيىك. XIII-XVI عاسىردا التىن وردا يمپەرياسى ەۋرازيانىڭ كەڭ اۋماعىن باعىندىرعان كەزدە، جەرگىلىكتى حالىقتارعا باقىلاۋ ورناتۋ ءۇشىن ارنايى اكىمشىلىك جۇيە ەنگىزدى. باسقاقتىڭ مىندەتى حالىقتان الىم-سالىق جيناۋ، اسكەري ءتارتىپتى باقىلاۋ جانە قىپشاق حاندارىنىڭ بۇيرىقتارىن ورىنداۋ بولدى.

وسىعان بايلانىستى كوپتەگەن ورتاعاسىرلىق دەرەككوزدەردە «باسقاق» ءسوزى قىپشاق شەنەۋنىگى رەتىندە تۇسىندىرىلگەن. مىسالى، پارسى تاريحشىسى راشيد اد-دين ءوزىنىڭ «جاميع ات-تاۋاريح» ەڭبەگىندە باسقاقتاردىڭ بيلىگى مەن مىندەتتەرىن ناقتى سيپاتتاپ وتەدى.

عىلىمي تۇرعىدان – «باسقاق» تەرمينىنىڭ شىعۋ تەگىنە قاتىستى ءتۇرلى دالەل تابامىز. «باسقاق» ءسوزى قىپشاق تىلىنەن شىققان. دەمەك، «باسقاق» — ياعني «باسقارۋشى» نەمەسە «بيلىك يەسى» ماعىناسىندا. قازاق تىلىندە – ول «باستىق»، نەمەسە «جەتەكشى»، «باسقارۋشى» دەگەن ۇعىمداردى بىلدىرەدى. ال «-قاق» نەمەسە «-قاق/-قاقى» سياقتى قوسىمشا تۇلعالار تۇركى تىلدەرىندە ارەكەت نەمەسە لاۋازىم ءبىلدىرۋ ءۇشىن ءجيى قولدانىلعان. وسى تۇرعىدان العاندا، «باسقاق» - «قاق» ء(ىس اتقارۋشى، لاۋازىم يەسى) قوسىندىسىنان تۋىنداعان قىپشاق قازاقتىڭ ءسوزى.

دەرەكتەر مەن ارحەوگرافيالىق دالەلدەر

قىپشاق دالاسىنان تابىلعان كەيبىر جازبالار مەن قۇجاتتاردا «باسقاق» ءسوزى – التىن وردا داۋىرىندەگى رەسمي حاتتار مەن جارلىقتاردا بۇل ءسوز ءجيى قولدانىلعان.

التىن وردا – قىپشاق ءتىلى ۇستەم بولعان مەملەكەت ەدى. مەملەكەتتىك ءىس جۇرگىزۋ، ديپلوماتيالىق حات الماسۋ، سالىق جۇيەسى – بارلىعى قىپشاق تىلىندە جۇرگىزىلدى. بۇل سۇراققا جاۋاپ – ول ءسوزدىڭ تۇركىلىك نەگىزى بار ەكەنىن ايقىنداي تۇسەدى.

قازىرگى تىلدىك مۇراداعى ىزدەرى 

قازاق تىلىندە «باسقاق» ءسوزى قازىر ءجيى قولدانىلمايدى، بىراق ونىڭ ماعىنالىق ءىزى ساقتالعان. مىسالى، «باسقارۋ» جانە «باسشىلىق»، سونداي-اق «باستىق» دەگەن سوزدەر – ءبىر تۇبىردەن تارايدى. ءتىپتى كەيبىر وڭىرلىك ديالەكتىلەردە «باسقاق» ءسوزى «باستىق» ماعىناسىندا اۋىزەكى تىلدە كەزدەسكەنى جونىندە ەتنولينگۆيستيكالىق جازبالار بار.

دەمەك، بۇل ۇعىم تەك تاريحي تەرمين عانا ەمەس، قازاق تىلدىك جۇيەسىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتكەن مادەني-اكىمشىلىك سيمۆول بولعان.

ايتار بولساق، بۇل ءسوزدىڭ ءتۇبىرى – تۇركى-قىپشاق تىلدىك نەگىزدە جاتىر دەگەن پىكىر قيسىندىراق كورىنەدى. سوندىقتان «باسقاقتار» – تەك قىپشاق شەنەۋنىكتەرى. ياعني ولاردىڭ اتاۋى مەن ۇعىمى دا تۇركى مادەنيەتىنىڭ تەرەڭ قاباتىنان ءنار العان تاريحي لەكسەما. بۇل ءسوز قىپشاق-قازاق ءتىلىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان بيلىك ۇعىمىن بىلدىرەتىن تامىرلى سوزدەردىڭ ءبىرى.

قازاق تاريحى مەن تىلىنە ءۇڭىلۋ – ۇلتتىڭ رۋحاني تامىرىن تەرەڭ ءتۇسىنۋدىڭ جولى. «باسقاق» سەكىلدى كونە سوزدەردىڭ توركىنىن انىقتاۋ ارقىلى ءبىز ءوز ءتىلىمىزدىڭ بايلىعىن، مادەنيەتىمىزدىڭ ىقپالىن جانە تۇركى وركەنيەتىنىڭ الەمدىك تاريحتاعى ورنىن ايقىنداي تۇسەمىز. ءيا، «باسقاقتار» ءسوزى تاريحي تۇرعىدا قىپشاق ۇستەمدىگىمەن بايلانىستى قولدانىلعان. ونىڭ قازاق تىلىنەن شىققاندىعى ايقىن. بۇل ۇعىم اتا-بابالارىمىزدىڭ بيلىك قۇرىلىمىنداعى وزىندىك ءداستۇرىن، ءتىل مەن مادەنيەت ساباقتاستىعىن كورسەتەتىن ماڭىزدى دالەلدەردىڭ ءبىرى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك، 

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz