XV عاسىردىڭ ورتاسىندا حاندىق مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋىمەن ەتنوستانۋ ۇدەرىسىنىڭ  بۇرىنعىدان دا بەلسەندى ءجۇرۋى ءبىزدىڭ حالىقتىق سالتىمىزدى، سانا سەزىمىمىزدى، ورتاق دۇنيەتانىمىمىزدى، ءداستۇرىمىزدى، ءتىلىمىزدى بۇرىنعىدان دا ەرەكشەلەندىرىپ دەربەستەندىرە ءتۇستى. تاريح ساحناسىنا شىققان ءاربىر حالىق ءوزىنىڭ ساقتالۋى، كۇشەيۋى ءۇشىن كۇرەسەتىنى ءمالىم. كەرەي جانە جانىبەك سۇلتاندار باسىندا تۇرعان قازاق حاندىعى دا قۇرىلعان كەزەڭنەن باستاپ وسىنداي سان كۇرەستەردى باسىنان كەشىردى.

بۇل كۇرەس ارىدان تارتساق، العاشقى حانداردان باستاپ، ءاز-تاۋكە زامانىنا دەيىن، بەرىدەن كەلسەك، بيلەر ينستيتۋتى كۇشەيگەن شاعىنان كەنەسارى داۋىرىنە دەيىن  جالعاستى.

ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن حاندىقتاردىڭ رەسەي يمپەرياسى تاراپىنان كۇشتەپ تاراتىلۋى، قازاقتاردىڭ ءوز جەرىندە ەڭ شۇرايلى ايماقتاردان ىسىرىلۋىنا، قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋىنا ءسويتىپ، حالىقتىق تۇرمىسىمىزعا، داستۇرىمىزگە، سانامىزعا ءتىلى، ءدىنى بوتەن كۇشتىڭ ىقپال ەتۋىنە الىپ كەلگەنىن دە بىلەمىز. وتارشىل بيلىكتىڭ ۇستەمدىگىن قالىپتاستىرعان 1867-68 جىلعى ەرەجە بۇكىل قازاق جەرىندە يمپەريا بيلىگىنىڭ تولىق ورناعانىن زاڭداستىردى.  دەربەس ەتنوس رەتىندە بارلىق اتريبۋتتارى قالىپتاسقان حالىق وعان كوندىگە المادى. قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا قارۋلى كوتەرىلىستەر بولدى. بىراق ءبىزدىڭ كۇشىمىز پاتشالىق رەسەيدىڭ كۇشىمەن تەڭ ەمەس ەدى. مىنە، وسى قايشىلىقتان ىزا، مۇڭ، كەك قالىپتاستى. قازاقتىڭ ەلشىل تۇلعالارى حالىقتى ساقتاۋدىڭ ءارتۇرلى امالدارىن قاراستىردى.

قازاقتىڭ اراسىندا يسلام ءدىنىن كۇشەيتىپ، مۇسىلماندىق ارقىلى ساقتانامىز دەگەن ءۇمىت پەن سەنىمنەن ءدىني-اعارتۋشىلىق ادەبيەت كۇشەيدى. ورىسشا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ اشىپ، سولاردىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن ۇيرەنىپ تەڭ بولامىز دەگەن ماقساتپەن ىبىراي التىنساريندەر مەكتەپ اشتى.

وتارشىلدىقتىڭ زاردابى حالىقتىڭ  سان عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ەركىن ءومىر ءسۇرۋ سالتىنىڭ، ساناسىنىڭ، ءداستۇرىنىڭ بۇزىلىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە قازاقتىڭ ىزگىلىكتى قاسيەتتەرىنىڭ  كومەسكىلەنىپ، ادامگەرشىلىك مۇراتتارىنىڭ، كىسىلىك مىنەزدەرىنىڭ ورنىنا سەنىمسىزدىك، جالتاقتىق، كونبىستىك وسىلاردان ورىستەپ باسقا دا جاعىمسىز مىنەزدەردىڭ كەلۋى ەدى. مىنە، وسى كەزدە جاراتقان يەمىز تاريح ساحناسىنا ابايدى شىعاردى. اباي سياقتى ءارى سۋرەتكەر، ءارى ويشىل تۇلعانىڭ تاريحي ميسسياسى جونىندە: «ابايدىڭ ولەڭىن ىشىندەگى ماعىناسى مەن بەتتەگەن باعىتى جاعىنان قاراعاندا، كوشپەلى ءداۋىردىڭ ولەڭدەرىنەن ايىرىلاتىن جەرى – مۇندا سۇلدەرى قۇرىعان زار دا، ءالى قۇرىعان ۋايىم دا جوق، ونىڭ ورنىندا قازاق ءومىرىنىڭ كەم-كەتىگىن تۇسىنگەن كوزى اشىقتىق بار، دالەلدەپ، اۋرۋىن تاۋىپ، ەمىن ايتقان شيراقتىق بار. ...اباي قازاقتىڭ جاسىنا ءبىلىم جارىعىنا ۇمتىل دەيدى، كارىسىنە مالىڭدى دۇرىستان باق دەيدى، اتقا مىنگەن جاقسىلارىنا ەلدى ىرىتكىگە سالماي، ادال ەڭبەك قىل، قارىزىڭدى اتقار دەيدى. قازاقتىڭ ومىرىندەگى كەمشىلىكتىڭ قايسىسىنا بولسا دا، اباي ءوز ەمىن ايتىپ كەتكەن» دەپ مۇحتار اۋەزوۆ اسا ءدال باعا بەردى.

وتارشىلدىق ساياساتى ابايدان كەيىنگى داۋىردە ءتىپتى كۇشەيدى. ەندىگى تۇستا قازاقتىڭ ۇلت رەتىندەگى دارمەنى مەن پارمەنى، اقىلى مەن قايراتى، كۇرەسكەرلىگى، جيناقتاپ ايتقاندا ساقتالۋ ينستيكتى تاريح تارازىسىنا ءتۇستى. البەتتە وسىنداي سىندارلى شاقتا  حالىقتىڭ ىشىنەن قالقانى مەن سەمسەرى بولار تۇلعالار كۇرەسكە شىقپاق كەرەك. ءبارى دە سول حالىق قۋاتىنىڭ كۇشتىلىگىنە بايلانىستى. ءدال وسى رەتتە ازاتتىق كۇرەسىندە ىنتىماق پەن قايراتكەرلىك تانىتقان حالقىمىزدىڭ ەڭ اياۋلى، اسىل پەرزەنتتەرىنىڭ ءومىرى مەن كۇرەسىن زەردەلەي وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ ساقتانۋ قۋاتىنىڭ كۇشتى بولعانىن ەرەكشە ايتۋعا ءتيىسپىز. سول كۇرەس كەزەڭىندە اتاپ ايتساق، حح عاسىر باسىندا قازاق ازاماتتارى باس قوسىپ تۇتاس ءداۋىردى جاسادى.

«الاش قوزعالىسى» دەگەن اتپەن تاريحقا ەنگەن ەڭ ءىرى، ەڭ ينتەللەكتۋالدى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى قازاق حالقىنىڭ ۇلت رەتىندە قالىپتاسقانىن، ءوزىنىڭ قادىر-قاسيەتىن ساقتاۋعا، ابىرويىن قورعاۋعا تولىق الەۋەتتى ەكەنىن پاش ەتتى. احمەت بايتۇرسىنۇلى وسى قايراتكەر توپتىڭ رۋحاني كوسەمى بولدى دەسەك، ودان وزىمىزگە دارىتار تاعىلىم مول. ءبىز ۇلتتىڭ ۇستازىنا اينالعان ۇلى تۇلعاعا تاعزىم ەتە وتىرىپ، وسى تاعىلىمنىڭ نەگىزگى تۇستارىن عانا بايانداماقپىز.

بىرىنشىدەن, احاڭ ۇلت قايراتكەرى. وسى ءىرى ۇعىمنان ونىڭ ءبىز بىلەتىن بارلىق قىرلارى تۇگەندەلەدى. ەندى قايراتكەرلىگىنە توقتالساق، ول حح عاسىر باسىنداعى الاش قوزعالىسىنىڭ كوسەمى دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ، ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ يدەولوگياسى، ياعني ۇلتشىلدىق يدەولوگياسىن قالىپتاستىردى. سوندىقتان ونى ءبىز حح عاسىر باسىنداعى قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ رۋحاني كوسەمى دەيمىز. قازىر ۇلتشىلدىق ۇعىمىن تار جانە جاعىمسىز ماعىنادا ءتۇسىنۋ بايقالادى. ماسەلەنىڭ بايىبىنا وبەكتيۆتى تاريحي تۇرعىدان كەلسەك، قازىر ەڭ وركەنيەتتى،  دامىعان مەملەكەتتەر دەلىنىپ جۇرگەن ۇلىبريتانيا دا، گەرمانيا دا، فرانتسيا دا، يتاليا دا، يسپانيا دا، جاپونيا دا، كورەيا دا وسىنداي ۇلتشىلدىق داۋىرلەردى وتكەرگەن. ەكونوميكاسى مەن اسكەري قۋاتى كۇشتى مەملەكەتتەردىڭ وتارشىلدىعىنا قارسى كۇرەسكەن حالىقتاردىڭ تاريحى دا وسىنداي ۇدەرىسكە كۋا. مىسالى، يمپەريالاردىڭ ەزگىسىنەن شىققان حالىقتاردىڭ تاريحىن قاراساڭىز وعان تولىق كوزىڭىز جەتەدى.

ەكىنشىدەن, احمەت بايتۇرسىنۇلى ورىنبور مۇعالىمدەر مەكتەبىن بىتىرگەننەن كەيىن اقتوبە، تورعاي، قارقارالى ۋەزدەرىندە قاراپايىم مۇعالىمدىكتەن، ۇلت ۇستازى دەڭگەيىنە جەتكەن تۇلعا. ونىڭ بۇل ەڭبەگىنە مۇحتار اۋەزوۆ، ساكەن سەيفۋلليننەن باستاپ قازىرگە دەيىن باعا بەرىلىپ كەلەدى. تۇتاس ۇلتتىڭ ۇستازى بولۋ سان عاسىرلىق تاريحىمىزدا ءدال وسى ادامنىڭ ماڭدايىنا بۇيىرىپتى.

ۇشىنشىدەن, حالىقپەن بىرگە جاسايتىن ۇلتتىڭ ۇلتتىعىن ساقتايتىن ءتىلى دەسەك، احاڭ اۋەزوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا «انا ءتىلىمىزدى تۇرلەدى». بۇل ۇعىمعا عاسىرلار بويى ءبىر حالىق سويلەگەن، ءومىر سۇرگەن ءتىلدىڭ بارلىق تابيعاتىنىڭ ءبىلىم مەن عىلىم قالىبىندا كورىنۋىن ايتامىز. ويىمىزدى تاراتار بولساق، عاسىرلار بويى اۋىزشا دامىپ كەلگەن،  ودان كەيىن جازبا مادەنيەتى قالىپتاسقان ءتىلدىڭ دىبىستىق، قۇرىلىمدىق، جۇمسالىمدىق جۇيەسىن الىپپەدەن باستاپ ادەبيەتتىڭ كوركەم تىلىنە دەيىن مۇشەلەپ، جىلىكتەپ ويىمىزعا قوندىردى، سانامىزعا ءسىڭىردى. ءدال وسى ەڭبەگىنىڭ ءوزى احاڭدى تەك قانا ءتىلتانۋشى اسا ءىرى وقىمىستى بولۋىمەن بىرگە، ونى ءتىلدىڭ ۇلتتى ساقتاۋشىلىق ءرولىن ايقىنداعان، ءتىلدىڭ فيلوسوفيالىق ءھام پسيحولوگيالىق قاتپارلارىنا بارعان ويشىل ەتەدى. وسى رەتتەن كەلگەندە، ول ءتىل ءبىلىمىن جالپى فيلوسوفيادان ورىستەتكەن گەردەردىڭ، گۋمبولدتىڭ، حح عاسىرداعى لينگۆيستيكانىڭ ەڭ كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ قاتارىندا تۇرماق. احاڭنىڭ وسى سالاداعى ەڭبەكتەرىنە ۇڭىلگەن سايىن وعان كوزىمىز تولىق جەتەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، لينگۆيستيكانىڭ زاماناۋي جاڭا باعىتتارى مەن سالالارىندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ مۇراسى عىلىمي زەردەلەۋدى ءالى دە قاجەتسىنەدى.

تورتىنشىدەن, احمەت بايتۇرسىنۇلى الاش قوزعالىسىنىڭ ءۇنى بولعان، قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنا ەل بولۋدى، ۇلتتىق ابىرويدى ساقتاۋدى، ازات كۇنگە ۇمتىلۋدى ناسيحاتتاعان ەڭ جىگەرلى ءسوزدىڭ ۇياسى بولعان «قازاق» گازەتىن ۇيىمداستىرۋشى، ونىڭ رەداكتورى ءھام اۆتورى. ءدال وسىنداي تاۋەلسىز باعىتتاعى، قازاقتىڭ ماسەلەسىن شىندىق تۇرعىسىنان عانا كوتەرگەن گازەت  وعانعا دەيىن دە، ودان كەيىن دە ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا بولعان ەمەس. «قازاق» گازەتىنە بۇگىنگى تۇسىنىكپەن پۋبليتسيستيكالىق باسىلىم رەتىندە عانا ەمەس، وعان قازاق ساياسي ويىنىڭ، مادەني زەردەسىنىڭ، كوركەم ءسوزىنىڭ ۇستاحاناسى رەتىندە باعا بەرۋىمىز قاجەت.

بەسىنشىدەن, احمەت بايتۇرسىنۇلى تۇتاس ءداۋىردىڭ ۇرانىنا اينالعان «ماسا» مەن «قىرىق مىسالدىڭ» اۆتورى. وسى جيناقتارى ارقىلى ول اباي ايتقان كىسىلىك، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرمەن بىرگە ءداۋىردىڭ جاڭاشا ۇراندارىن كوتەردى.  رۋحاني ءىنىسى، ۇلت كۇرەسىندەگى سەنىمدى سەرىگى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاق!» كىتابىمەن بىرگە وسى ازاتتىق ۇرانى بارشا قازاقتى وياتتى. وعان قوسا، ادەبيەتكە ازاتشىل مازمۇندى دارىتتى.  ءسويتىپ، حح عاسىر باسىنداعى تۇتاس ادەبي دامۋدى جاڭا ورىسكە بۇردى.

التىنشىدان, ءوز تىزگىنى وزىندە بولماعان حالىقتىڭ باستى تريبۋناسى ونىڭ ادەبيەتى بولادى دەسەك، وندا وسى ادەبيەتتىڭ تەوريالىق قيسىندارىن تاريحىمىزدا ەڭ العاش رەت قالىپتاستىرعان احمەت بايتۇرسىنۇلى بولدى. «ادەبيەت تانىتقىش» ەڭبەگى ءالى كۇنگە دەيىن ادەبيەت تەورياسىن عانا ەمەس، اۋىز ادەبيەتىن، ادەبيەت تاريحىن تۇسىندىرەتىن ۇلى ەڭبەك. ونىڭ ادىسنامالىق نەگىزدەرىن قازىرگى عىلىمعا ەنگىزۋدە قارقىنىمىز باياۋ ەكەنىن اتاپ وتۋگە ءتيىسپىز.

جەتىنشىدەن, الاش كوسەمى احاڭ تاريحي ءداۋىردىڭ ماجبۇرلەۋىمەن كەڭەستىك توڭكەرىستىك كوميتەتكە مۇشە بولىپ، بولشەۆيكتەرمەن مامىلەگە بارىپ قازاق شەكاراسىن بەكىتۋگە، كەڭەستىك مازمۇندا بولسا دا قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋىنا تىكەلەي اتسالىسقان تۇلعا. وسى تۇستاعى ەڭبەگى ونىڭ باسقا ەڭبەكتەرىنەن ەش كەم ەمەس. ويتكەنى شەكارامىز بولشەۆيكتىك بيلىك تۇرعىسىنان مويىندالدى، ۇلتتىق اۆتونومياعا قول جەتكىزدىك. سونىڭ ناتيجەسىندە 1936 جىلى وداقتاس رەسپۋبليكا بولدىق. وسىنداي زاڭدى وداقتىق قۇرىلىمنىڭ ارقاسىندا 1991 جىلى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. سوندىقتان تاريح شىندىق تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ نەگىزىندە احاڭ سياقتى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تۇرعانىن ايعاقتايدى. ءبىز بۇگىن احاڭمەن بىرگە سونداي تاريحي ءىستىڭ باسىندا تۇرعان ءاليحان بوكەيحاننىڭ، مۇحامەدجان تىنىشبايۇلىنىڭ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ، حالەل عابباسۇلىنىڭ، جانشا دوسمۇحامەدۇلىنىڭ، حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ، ءۋاليتحان تاناشوۆتىڭ، مۇستافا شوقايدىڭ، ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ جانە تاعى دا باسقا قانشاما قايراتكەرلەردىڭ ۇلت الدىنداعى زور ەڭبەگى مەن ەرلىگىنە تاعزىم ەتىپ، ودان تاعىلىم الۋعا ءتيىسپىز، ءتىپتى مىندەتتىمىز. ول ءبىزدىڭ تاريح الدىنداعى ادال بۋىن، ادىلەتتى ۇرپاق ەكەنىمىزدى تانىتپاق. بۇل بىزگە ءارى پارىز، ءارى سەرت بولۋعا ءتيىس.  ويتكەنى قازاقتىڭ جانى ءالى دە جاھاندانۋ تولقىنىندا تۇر، قازاقتىڭ ءتىلى ءالى دە ءوزىنىڭ مارتەبەلى تورىنە جايعاسپاعان. سوندىقتان ءبارىمىز ءۇشىن قازاقتىڭ قامى، الاشتىڭ مۇراتى ماقساتىندا جۇمىلا اتقارار جۇمىس كوپ. سولاردى ساتىمەن اتقارۋ ءۇشىن حالقىمىزعا راببىم اللام اماندىق بەرگەي!

ەربول تىلەشوۆ،

ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق

ورتالىعىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

Abai.kz