ءبىر جىلى كۇزدە ماقتا جيناۋ ناۋقانى باستالعان شاقتا، بىزدەگى ماقتانى ساتىپ الۋ نيەتىمەن رەسەيدەن ءبىراز كاسىپكەرلەر كەلگەن. ولاردىڭ ۇسىنعان باعالارى، جەرگىلىكتى ماقتا زاۆودتارىنان 5-6 ەسە جوعارى بولاتىن. شارۋالار مۇنداي ۇسىنىستى قۋانا قابىلداپ، ماقتالارىن سولارعا وتكىزبەك بولىپ ارەكەتتەنە باستاعاندا، بۇل ىسكە بىزدەردىڭ "ماقتا بيزنەسىنىڭ" قوجايىندارى ارالاسىپ، الگى شەتەلدىك كاسىپكەرلەردى قۋىپ جىبەرگەن.
سويتسەك ماسەلە بىلاي ەكەن.

شارۋالاردىڭ كوكتەمگى ەگىس ناۋقانىنا، الگى ماقتا زاۆودى سياقتى "سالا بيزنەسىنىڭ قوجايىندارى" قارىزعا قارجى بەرەدى. كۇزدە سول قارجىلارىن "بيزنەس قوجايىندارى" وزدەرى بەلگىلەگەن باعامەن زاتتاي الادى ەكەن. ياعني، ونىمدەرىن الگىلەر بەلگىلەگەن باعامەن وتكىزۋ ارقىلى قۇتىلادى. قارىزىنان ارتىلعان ونىمدەرىنە الۋشى ىزدەپ ساندالماسى بەلگىلىعوي. سوندىقتان، بارلىق ونىمدەرىن سولار وتكىزۋگە "ەرىكتى تۇردە" ءماجبۇر بولادى.

بۇل دەگەنىمىز شاعىن كاسىپكەرلىكتى "كەڭ تۇساۋمەن" ماتاپ ۇستاۋ ەمەس پە؟! ءدال سولاي!

ال، مۇنداي جۇيەنىڭ جۇمىس جاساۋىنا مەملەكەتتىك ساياسات مۇمكىندىك بەرىپ وتىر.

اۋىل-شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن شاعىن كاسىپكەرلەرگە ەركىن تىنىستاۋعا، قاجەتتى دەڭگەيدە مۇمكىندىك بەرىلمەي وتىر.

ماقتا ماسەلەسىن تەك مىسال رەتىندە كەلتىرىپ وتىرمىن. بولماسا، وزگە سالالاردا دا وسىنداي رەفورمالاۋ كەرەك تۇستارى جەتكىلىكتى.
ەركىن ساۋدا اينالىمىن جاساپ، شەتەلدىڭ قارجىسىن ينۆەستورلار ارقىلى تىكەلەي شارۋالاردىڭ قالتاسىنا تۇسەتىن رەفورمالار جاساماساق، اۋىل-شارۋاشىلىعىن "دەلدال گيگانتتار" ارقىلى دامىتۋ مۇمكىن ەمەس.
مەنىڭ كوزقاراسىمدا بۇل سالاعا ۇكىمەتتىڭ قاتىناسىن، اسەر ەتۋ تەتىكتەرىن ازايتۋ كەرەك. شەتەلدىك ينۆەستورلاردى تارتۋ بويىنشا ۇلكەن جەتىستىككە جەتكەن، قىتايدى تاعىدا مىسالعا الۋىما تۋرا كەلىپ تۇر.

ويتكەنى، قىتاي شەتەلدىك كاپيتالدى تارتۋ، تاۋارلار مەن قىزمەتتەردىڭ نارىعىندا ءوزىن ءساتتى كورسەتكەن ون ەلدىڭ قاتارىنا كىرەدى. مەملەكەتتىڭ ارالاسۋىن شەكتەۋگە قارسى بولاتىندارعا، قىتايدىڭ ەركىن ساۋداعا كوشكەن العاشقى بەس جىلدىعىنىڭ ستاتيستيكاسىنا كوز جۇگىرتىپ كورۋدى ۇسىنامىن.

قىتاي ەكونوميكاسىنا شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردى تارتۋى.

1990-شى جىلدارى قىتايدىڭ حالىقارالىق ساياساتىنداعى ماڭىزدى ۇردىستەردىڭ ءبىرى ەل ەكونوميكاسىنا شەتەلدىك ينۆەستورلاردى تارتۋ بولىپ تابىلادى. بۇل پروتسەستىڭ دامۋىنا تاريفتەر مەن ساۋدا تۋرالى باس كەلىسىم (گاتت) شەڭبەرىندە كەلىسسوزدەردىڭ "ۋرۋگۆاي راۋندىنىڭ" اياقتالۋى، دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىن (دسۇ) قۇرۋ، سولتۇستىك امەريكانىڭ ەركىن ساۋدا تۋرالى نافتا كەلىسىمىنە قول قويۋى، بىرىڭعاي ەۋروپالىق نارىق قۇرۋ ىقپال ەتەدى.

ناتيجەسىندە، 1990-شى جىلدارى وتپەلى ەكونوميكاسى بار ەلدەر اراسىندا قىتاي ايقىن كوشباسشى بولدى.

ماسەلەن، ەگەر 1990 جىلى قىتاي ەكسپورت كولەمى بويىنشا الەمدە 10-شى ورىن جانە يمپورت كولەمى بويىنشا 11-ءشى ورىن السا، 2000-شى جىلداردىڭ باسىندا قىتاي ەكسپورت بويىنشا 5-ءشى ورىنعا جانە يمپورت بويىنشا 6-شى ورىنعا كوشتى.

2001 جىلدىڭ قاراشا ايىندا قىتاي دسۇ-عا(دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى) كىردى. وسىعان بايلانىستى كوپتەگەن ساراپشىلار قىتايدىڭ ەكسپورت كولەمىنىڭ تومەندەۋى مۇمكىن دەپ بولجادى. اسىرەسە دسۇ-عا كىرگەننەن كەيىن قىتاي دسۇ ەرەجەلەرىنە سايكەس، ءوز ونىمدەرىن دسۇ-عا قاتىسۋشى باسقا ەلدەرگە ەكسپورتتاۋعا بىرقاتار شەكتەۋلەر قابىلداۋعا جانە ەكسپورتتىق ونىمدەردى وندىرۋگە سۋبسيديا بەرۋدەن باس تارتۋعا ءماجبۇر بولدى.
وسىعان بايلانىستى ەكونوميكاسىندا قۇلدىراۋ بولادى دەگەن بولجامدار كوپ ايتىلعان. الايدا، قىتايدىڭ دسۇ- عا كىرۋى، شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردىڭ ىشكى ەكونوميكاعا اعىمىن ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەردى.

2001 جىلى دسۇ - عا كىرگەننەن كەيىن قحر ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرى، جالپى ىشكى ءونىم:

2001ج. 9731,5 ملرد يۋان
2002ج. 10517 ملرد يۋان
2003ج. 11690 ملرد يۋان
2004ج. 15988 ملرد يۋان
2005ج. 18232 ملرد يۋان

سىرتقى ساۋدا:

2001ج. 509,6 ملرد دوللار
2002ج. 620,8 ملرد
2003ج. 851 ملرد
2004ج. 1155 تريلليون
2005ج. 1,422 تريلليون

ەكسپورت كولەمى:

2001ج. 266,1 ملرد دوللار
2002ج. 325,6 ملرد
2003ج. 438,2 ملرد
2004ج. 593,4 ملرد
2005ج. 762 ملرد

ەلگە كىرگەن يپورتتىق تاۋارلار كولەمى:

2001ج. 243,5 ملرد دول.
2002ج. 295,2 ملرد
2003ج. 412,8 ملرد
2004ج. 561,4 ملرد
2005ج. 660,1 ملرد

تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار كولەمى:

2001ج. 46,9 ملرد دول
2002ج. 52,7 ملرد
2003ج. 53,5 ملرد
2004ج. 60,3 ملرد
2005ج. 60,6 ملرد

التىن-ۆاليۋتا قورىنىڭ كولەمى:

2001ج. 212,2 ملرد دول
2002ج. 286,4 ملرد
2003ج. 403,2 ملرد
2004ج. 609,9 ملرد
2005ج. 818,9. ملرد

بۇگىنگى تاڭدا قىتاي تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردىڭ ەڭ كوپ كولەمىنە يە ساناۋلى ەلدەردىڭ ءبىرى.
تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردى تارتۋدىڭ ماڭىزدى سالالارى:

1) عىلىمدى كوپ كەرەك ەتەتىن ءوندىرىس;
2) جىلجىمايتىن مۇلىك يندۋسترياسى;
3) كوتەرمە جانە بولشەك ساۋدا، جالداۋ جانە بيزنەس قىزمەتتەرى.

تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردى تارتۋدا ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالار ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنىن اتاپ وتكەن ءجون.
شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردىڭ كوپ بولىگى قىتايدىڭ شىعىس بولىگىنە. مۇندا ينۆەستيتسيالاۋ كولەمى ەلدەگى ءىس جۇزىندە پايدالانىلعان شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردىڭ جالپى كولەمىنىڭ شامامەن 86,25% - ىن قۇرايدى.قىتاي قازىردىڭ وزىندە ترانسۇلتتىق كاسىپورىنداردىڭ كىرىسىنىڭ ەڭ ماڭىزدى كوزىنە اينالدى.

قازىرگى ۋاقىتتا قىتايدا تارتىلعان شەتەلدىك كاپيتالى بار كاسىپورىنداردىڭ 3/2-ءى وڭ تەڭگەرىمگە قول جەتكىزدى. شامامەن 5/2-ءى قىتايدا الەمدەگى ورتاشا كىرىستەن كوپ تابىس تابادى.

تاۋار اينالىمىنىڭ جالپى كولەمىنەن ەكسپورتتىڭ جالپى كولەمى 57,8% — عا، يمپورتتىڭ جالپى كولەمى-57,1% - عا جەتتى. شەتەلدىك ينۆەستيتسيالارى بار كاسىپورىنداردا تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردى تارتۋ - قىتايدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىن ىنتالاندىرىپ قانا قويماي، شەتەلدىك ينۆەستورلارعا دا ۇلكەن مۇمكىندىك بەرەدى
الداعى ۋاقىتتا دا تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردى تارتۋ ماڭىزدى ءرول اتقارادى دەپ بولجانۋدا.

قورتىندى ويىم.

سوڭعى پاندەميالىق كريزيستە "ەۋرازيالىق وداق", "كەدەندىك وداق", "وداقتىق ەركىن ساۋدا اينالىمى" تاعىسىن-تاعى "وداقتار" بىزگە ەشقانداي دا پايداسىن بەرگەن جوق. تىم قۇرىعاندا كوكتەمدە شارۋالاردىڭ قىرىققاباتتارىن دا(كاپۋستا) رەسەيگە ەركىن ءوتۋىن رەتتەي الماي، ءوزىنىڭ ەشقانداي قاۋقارى جوق وداق ەكەنىن كورسەتتى.

ويتكەنى، بۇل ماسەلەدە شارۋالاردىڭ ونىمدەرىن وتكىزۋدە ءبىراز كومەكتەسكەندىكتەن(1000 ت), بۇل ماسەلەنى تولىق بىلەمىن.
ەڭ قورلانعانىم سول كەزدە، ءبىزدىڭ شارۋالار وزبەكستاننىڭ كولىكتەرىن جالداپ، سولاردىڭ ەلىنىڭ ءونىمى دەگەن قۇجاتتار جاساپ، وزبەكستاندى پايدالانىپ سىرتقا شىعارۋعا ءماجبۇر بولعاندىعىن كورگەندە.

سوندىقتان اعايىن!
ەلىمىزگە ينۆەستورلاردى تارتاتىن رەفورمالاردى ەرتەرەك جاساماساق، كۇن وتكەن سايىن قۇلدىراي بەرۋىمىز مۇمكىن.

رۇستەم اشەتاەۆتىڭ جازباسى

Abai.kz