قىتايدىڭ قازىرگى ەكونوميكالىق ءدۇمپۋىنىڭ باسىندا كەزىندەگى كوممۋنيستىك پارتيا كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى، قىتايدىڭ ۇلى ساياسي رەفورماتورى دەن سياوپين تۇر. قازىرگى ەكونوميكالىق لوكوموتيۆ 1978 جىلى، جەلتوقسان ايىنان باستاۋ الدى دەسەك تە بولادى.

دەن ءسياوپيننىڭ رەفورمالارىنىڭ ارقاسىندا قىتاي 1992 جىلعا دەيىن جاپونيامەن، وڭتۇستىك كورەيامەن تابان تىرەسىپ كەلدى. 2010 جىلدارى قىتايدىڭ ەكونوميكاسى اقش-تان كەيىنگى ەكىنشى ۇلى ەكونوميكالىق دەرجاۆاعا اينالدى.

بۇل رەفورمالارعا دەيىن قىتايدىڭ ەكونوميكاسى مەملەكەتتىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن، ءبىر ورىننان باسقارىلعان (كەڭەس وكىمەتى سياقتى) ورتالىقتاندىرىلعان جوسپارلارمەن عانا جۇمىس ىستەپ كەلدى. 1950-1973 جىلداردىڭ ارالىعىندا قىتايدىڭ ءجىو 2,9 % - دى قۇراسا، دەن سياوپين باستاعان مادەنيەتتى رەۆوليۋتسيادان كەيىن ۇلى سەكىرىس كەزەڭى باستالدى. وسىدان كەيىن قىتاي ەلىمەن جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا دەگەن الىپتار ساناسا باستادى. دەن سياوپين كاممۋنيستتىك پارتيانىڭ باس حاتشىسى ماو تسزەدۋن ولگەننەن كەيىن نارىقتىق رەفورمالاردى ىسكە كورىشۋگە تىكەلەي كىرىستى. ونداعى ماقسات – قيراپ قالعان قىتاي ەكونوميكاسىنا نارىق زاڭدىلىقتارىنا نەگىزدەلگەن تالاپتارمەن قان جۇرگىزۋ بولدى. ايتپەسە، سان ءتۇرلى ىشكى رەۆوليۋتسيانى باسىنان وتكەرىپ، قالجىراعان قىتايدىڭ العا جىلجۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.

دەن سياوپين باستاعان كاممۋنيستتىك پارتيانىڭ كوشباسشى رەفورماتورلاردىڭ جۇمىس كەزەڭى ەكى ەتاپتا ءوتتى:

1. 1970-1980 جج ارالىعى – ەسكىرگەن ەكونوميكالىق جۇيەگە دەمونتاج جاساپ، سىرتتان قىتايعا جوعارى كولەمدە ينۆەستيتسيالار تارتۋ، كاپيتاليستتىك، اشىق دەموكراتيالىق مەملەكەتتەرمەن جاڭا مودەلدەگى قارىم قاتىناستى جاقسارتۋ، ءىرى سەكتورلارداعى بيزنەستەردى ىسكە اسىراتىن شەتەلدىك كاسىپكەرلەردى شاقىرۋ بولدى.

2. 1980-1990 جج ارالىعى – ءىرى وندىرىستىك سەكتورلارعا پريۆاتيزاتسيا جاساۋ، مەملەكەتتىك مونوپوليانىڭ رەتتەۋ، بانكتىك جۇيە مەن قارجى جانە مۇناي سەكتورلارىنا پروتەكتسيونيستتى ساياسات جۇرگىزۋ بولدى.

ءدال وسى ەكونوميكالىق جاڭارۋ ءۇردىسى 1978-2013 جج ارالىعىنا دەيىن جالعاسىپ، قىتايدىڭ ءجىو-ءنىڭ 70 %-عا وسۋىنە ىقپال ەتتى. وسى كەزەڭدەردە قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ءوسىمى جىل سايىن 9,5%-عا ءوسىپ وتىرىپتى. بىراق حۋ تسزينتاونىڭ كەزىندە كەيبىر ەكونوميكالىق جوسپارلار كەيىنگە شەگەرىلدى. 1978 جىلى باستالعان دەن ءسياوپيننىڭ مادەنيەتتى رەۆوليۋتسياسى 1989 جىلعا دەيىن كەلىپ، تيانانمەندەگى توڭكەرىستكەن كەيىن سايابىرسىدى.

قىتايداعى ەكونوميكالىق ورلەۋ كەزەڭى سوڭعى 40 جىل بويى توقتاۋ كورمەدى. قىتايدىڭ ەكىنشى ۇلى ەكونوميكالىق دەرجاۆاعا اينالۋىنا شىعىس پەن كەڭەستىك ەكونوميكاعا بارىنشا بارلاۋ جاساۋى، تايۆانمەن اراداعى گەوساياسي جاعداي دا بارىنشا اسەر ەتتى. دەن ءسياوپيننىڭ مادەني رەۆوليۋتسيالىق رەفورمالارىنا قازىرگى سي تسزينپين عانا قارسى تىكەلەي تۇرىپ، كوپتەگەن سەكتورلارداعى جوسپارلارىن شەگەرىپ تاستادى. سي ءتسزينپيننىڭ جاڭا باستاماسى ءارتۇرلى اسپەكتىلەردى نەگىزگە الىپ، جاڭا باعىت پەن جاڭا باقىلاۋدى بارىنشا كۇشەيتتى. بۇعان قىتاي ەكسپەرتى مينسين پەي «قىتادىڭ جاڭا ەكونوميكالىق ەراسى» دەگەن ايدار تاقتى.

قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ورلەۋىنىڭ باسىندا كونسەرۆاتور، ۇلى رەفورماتور، ساياساتكەر، كاممۋنيستتىك پارتيا كوشباسشىلارىنىڭ سەركەسى دەن سياوپين بولدى. ول قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ الدىنا «ءتورت نەگىزگى مودەرنيزاتسيا» دەگەن جوسپاردى بەكىتتى. دەن سياوپينگە سول ساتتەردە سينگاپۋردى وركەنيەتككە باستاپ كەلگەن لي كۋان يۋ-ءدىڭ رەفورالارى ىقپالىن جاسادى. ءدال وسى ساتتەن باستاپ، دەن مىرزا سينگاپۋرگە 22000 قىتايلىق شەنەۋنىكتى اتتاندىرىپ، رەفورمالاردى ۇيرەنىپ كەلۋ ءۇشىن وقۋعا جىبەردى.

دەن سياوپين ەڭ الدىمەن اۋىلشارۋاشىلىعى سەكتورىنا كوڭىل ءبولدى. ول شارۋالارعا ەڭ اۋىر كەزەڭدەردە جەردى يگەرۋگە بەرىپ، وتباسىلىق ارىپتەستىكتى ورناتىپ، كاسىپتەردى جانداندىرۋدى تاپسىردى. شارۋالار وكىمەتپەن كەلىسىم شارت جاساسىپ، كاسىپتەرىن باستاپ كەتتى. 1975-1985 جج ارالىعىنداعى اۋىلشارۋاشىلىعىنداعى ەكونوميكالىق جاندانۋ ءجىو-ءنىڭ 25%-ىن قۇراپ، باسقا دا وندىرىستىك سەكتورلارعا قاراجات قۇيۋعا مۇمكىندىكتەر اشىپ بەردى. قىتايدىڭ تاريحىنداعى ەكونوميكالىق ورلەۋ ءداۋىرى وسىدان باستالدى. اۋىلشارۋاشىلىعىنان باستالعان ەكونوميكالىق ورلەۋ ءۇردىسى قالالار مەن ءىرى وندىرىستىك سەكتورلارعا اۋىستى. قىتاي سىرتقى نارىقتى ۋىسىنا الا باستادى. بارلىق ونىمدەرگە كۆوتا ەنگىزدى. جەكەلەنگەن كىشى وندىرىستىك سەكتورلار بىرىگىپ، ءىرى وندىرىستىك قۇرىلىمدارعا اينالدى. 1978 جىلى دەن سياوپين شەتەلدىك ءىرى ينۆەستورلار مەن كاسىپكەرلەرگە «قىتايدىڭ اشىق ەسىك ساياساتى» اتتى جاڭا ساياسي ەكونوميكالىق باستاماسىن جاريا ەتكەننەن كەيىن، قىتايدىڭ مۇددەسى ءۇشىن ۇشان تەڭىز تىرلىك جاسالدى. قىتاي تاريحىنداعى ەڭ ۇلى ەپوحا وسى بولىپ قالۋى دا مۇمكىن.

دەن سياوپين ەڭ الدىمەن ەكونوميكالىق بارلاۋ كەزىندە بيۋروكراتيالىق شىنجىرلاردان تۇتاس قىتاي ەكونوميكاسى مەن بارلىق تاراپتى وندىرىستىك سەكتورلاردى بوساتىپ الدى. بيۋروكراتيا ءۇشىن وتە قاتاڭ تارتىپتىگى رەجيمدە زاڭ جۇمىس جاسادى. 1984 جىلدان باستاپ دەن مىرزا شەنچجەندى تەحنولوگيالىق ماقساتتاعى ايماققا اينالدىرىپ، مەكتەپتار اشىپ تاستادى. قازىر ول ەڭ ىقپالدى تەحنولوگيالىق زونا بولىپ، وندا Huawei, ZTE, Konka تاعى باسقا ءىرى جوعارى تەحنولوگيالىق كومپانيالار جۇمىس جاساپ جاتىر. بۇل قالادا ەڭ ءىرى China Merchant Bank cياقتى كوممەرتسيالىق بانكتەر دە جۇمىس جاسايدى.

ەندى دەن ءسياوپيننىڭ كونسەرۆاتيۆتى رەفورمالارىنا سول كەزدەگى ەسكى كاممۋنيستتىك كوزقاراستاعى ساياساتكەرلەر، بيۋروكراتتار مەن وكىمەت باسىنداعىلار بارىنشا قارسى تۇردى. بىراق ولارىنان تۇك شىقپادى. 1989 جىلى ورىن العان كوتەرىلىستەر دە دەن مىرزانىڭ رەفورمالارىنا كەسىرىن تيگىزگەنىمەن، سۇڭعىلا ساياساتكەر ودان شىعار جولداردىڭ ءبارىن تاۋىپ كەتتى. ولاردىڭ تەگەۋرىنىنە قاراماعان دەن سياوپين شانحاي بيرجا قورى مەن شەچجەندە بيرجا قورىن 1990 جىلى اشتىرىپ تاستادى. ءدال وسىدان كەيىن ەونوميكالىق ورلەۋدىڭ جاڭاشا كەزەڭى تاعى باستالدى. ەففەكتيۆتى دامىماي تۇرعان وندىرىستىك ءارى مەملەكەتكە تيەسىلى سەكتورلار دا جاندانىپ شىقتى. قارجىنىڭ ءبارى مەملەكەتتىڭ ەسەبىنەن ىسكە قوسىلدى. 1985, 1988, 1992 جىلدارى ينفلياتسيا دەڭگەيى وتە تومەن كورسەتكىشتەردى كورسەتتى. ءبىز جىل سايىن ەمەس، اي سايىن ينفلياتسيادان قورقۋمەن ءومىرىمىز ءوتىپ كەلەدى. قىتاي سوتسياليستتىك نارىقتىق رەفورمانىڭ قوجايىنى بولىپ شىقتى.

جالپى، ءبىز قىتايدىڭ قالاي، قانداي جولمەن دامىپ كەلە جاتقانىن، مەملەكەتتىك رەفورمالاردى قالاي ىسكە اسىرىپ جاتقانىن جەتە بىلگەنىمىز دۇرىس. بۇل ءبىزدىڭ الىپ كورشىمىز بولعاندىقتىن، ونىڭ دامۋ جولىن تەرەڭ ءبىرۋىمىز كەرەك. بۇل اسىرەسە جاستارعا كەرەك. ستراتەگيالىق جوسپارلار مەن رەفورمالاردى قالاي جاساۋ كەرەك، ۇلت مەنتاليتەتىنە قالىپتاپ، قالاي ىسكە اسىرۋ كەرەكتىگى بىزدەر – جاستارعا كەرەك. ءبىر ادام ءبىر دەرجاۆانىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىن كوتەرىپ جىبەرگەن تاريح جازىلىپ تۇر. مۇنداي ساقا ساياساتكەرلەردىڭ قاتارىنا لي كۋان يۋ، موحامماد ماحاتحير، دەن سياوپيندەردى جاتقىزۋعا بولادى.
بۇل جايىندا ءالى تالاي ساۋاتتى تالداۋلاردى جاساپ، تارقاتىپ بەرەمىز. ازىرگە بۇل شولۋ عانا دەپ بىلەرسىزدەر.

بەكبولات قارجاننىڭ جازباسى

Abai.kz