«مادەني مۇرا» باعدارلاماسى مەملەكەتتiك تiلدەگi گۋمانيتارلىق بiلiمنiڭ تولىققاندى قورىن قالىپتاستىرۋعا نەگiز بولماق. سول ارقىلى قازاقستاندىق iرگەلi عىلىمنىڭ iرi جەتiستiكتەرi ححI عاسىر وقۋلىقتارىنا ەنگiزiلiپ، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ سانا-سەزiمiن قالىپتاستىرۋدا الەۋمەتتiك-تاريحي ءرول اتقارادى. ءارi جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقىتۋشىلارى مەن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى عالىمدارىنىڭ، مامانداردىڭ تiزە قوسىپ جۇمىس iستەۋiنە جانە iلكiمدi ستۋدەنتتەر مەن iزدەنۋشi جاستاردىڭ وسى iسكە تارتىلۋىنا جول اشادى.
بۇگiندە ەجەلگi جانە ورتاعاسىرلىق ءداۋiردiڭ بiرەگەي ارتەفاكتiلەرiنە، ياعني كونە قولجازبالار مەن جادiگەرلiكتەرگە قول جەتكiزiلiپ، زەرتتەلە باستادى. قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەن تاريحي وقيعالاردىڭ سىرىن اشاتىن، بۇرىن-سوڭدى كەڭەستiك عىلىم الەمiنە بەيتانىس بولىپ كەلگەن جازبا دەرەككوزدەرi شەتەل مۇراعاتتارى مەن قورلارىنان الىنىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگiزiلۋدە. فرانتسيا، گەرمانيا، تۇركيا، قىتاي، رەسەي، وزبەكستان مەن ۇلىبريتانيانىڭ جانە وزگە دە ەلدەردiڭ كiتاپ قورلارى، مۇراعاتتارى، كiتاپحانالارى جانە عىلىمي ورتالىقتارىنان الىنعان قازاق حالقىنىڭ تاريحى، فيلوسوفياسى، قۇقىعى، مادەنيەتi, ادەبيەتi, ونەرi, حالىق اۋىز ادەبيەتi مۇرالارىنان تۇزiلگەن، قورىتىلعان ەنتسيكلوپەديالىق ەڭبەكتەر مەن كوپ تومدىق اكادەميالىق ەڭبەكتەردiڭ بiرقاتارى «مادەني مۇرا» اياسىندا جارىق كورiپ جاتىر.
ماسەلەن، «قازاقستان» باسپاسى قازاق تiلiندەگi «الەۋمەتتانۋ» جانە «ساياساتتانۋ» اتتى 20 تومدىق ەڭبەكتە الەمدiك جاۋھارلاردىڭ ءاربiر ءسوزi مەن سويلەمi مۇقيات تارازىلانادى. باسپا ماماندارى جوعارى مەكتەپكە جانە جالپى كوپشiلiككە ارنالعان الەۋمەتتانۋ جانە ساياساتتانۋ سالاسىنا قاتىستى وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىنا اسا مۇقيات دەن قويعان. سەبەبi كونە مۇراعاتتاعى سالالاس، ساباقتاس جانە ارالاس قۇرمالاس سويلەمدەرمەن ادiپتەلگەن كۇردەلi تiركەستەردi كەز كەلگەن اۋدارماشى ءتارجiمالاي المايدى. مۇنىڭ ۇستiنە، وسىدان بiرنەشە عاسىر بۇرىن جازىلىپ، 100-150 جىل بۇرىن ورىس تiلiنە اۋدارىلعان ءماتiندi ورىستىڭ ءوزi ازەر تۇسiنەدi. وگيۋست كونت شىعارمالارىنىڭ ورىسشا اۋدارماسىن ءتۇسiنۋ – ورىستاردىڭ وزiنە ۇلكەن كۇش. باسپاگەرلەردiڭ ماقساتى – سولاردى ماعىنادان جاڭساق كەتپەي، قازاقشا جاتىق جەتكiزۋ. بۇل – اسا جاۋاپتى مiندەت.
قازاق تiلiندە «الەمدiك تاريحي ويدىڭ» 10 تومدىق سەرياسى قۇراستىرىلدى. كەزiندە ۇلتتىق كiتاپحاناعا «ەجەلگi قىتاي دەرەككوزدەرiندەگi قازاقتار تۋرالى ماتەريالداردىڭ» 2 تومى، رەسەي مەملەكەتتiك كiتاپحاناسىنان، ەۋروپا ەلدەرiندەگi كiتاپحانالاردان سيرەك كiتاپتاردىڭ كوشiرمەلەرi, 478 اتاۋدى قامتىعان بiرەگەي «قازاق كiتابىنىڭ بيبليوگرافياسى» جەتكiزiلدi.
«مادەني مۇرا» ەلiمiزدiڭ تاريحي-دەرەكنامالىق بازاسىن كەڭەيتiپ، تولىقتىرۋعا مۇمكiندiك بەرiپ وتىر. ونىڭ ەلiمiزدiڭ iشكi-سىرتقى احۋالىن، ال ەڭ باستىسى، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتiلiگiن جانداندىرىپ، نىعايتۋدا ماڭىزى زور. قازاق جەرiنiڭ ەتنوساياسي تاريحىن زەرتتەۋدە باتىس جانە ەۋروپا ەلدەرiمەن قاتار، كونە جانە ورتاعاسىرلىق قىتاي، تۇرiك، موڭعول، يران، اراب جازبا ەسكەرتكiشتەرi قۇندى دەرەككوز بولىپ تابىلادى. جاھاندانۋ قۇبىلىسى بەل الىپ تۇرعان بۇگiنگi تاڭدا جاس ۇرپاققا تاريحي پروتسەستi اقيقات تانىتۋ ءۇشiن كونەدەن بۇگiنگە دەيiنگi تاريحي-مادەني بايلانىستاردى قاراستىرۋدىڭ ءمانi زور. بiر عانا مىسال، قازاق-قىتاي، قازاق-قىرعىز، قازاق-قوقان، قازاق-ويرات ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستارى جايلى; بەيجiڭگە كەلگەن قازاق حانىنىڭ ەلشiلەرi, جانە ولارعا گراموتا تاپسىرۋ تۋرالى; قازاق-قىتاي ساۋدا-ساتتىق جانە شەكارالىق ماسەلەلەر حاقىنداعى قۇجاتتار، قازاق داستۇرلەرi, تۇرمىس-سالتى مەن شەكاراداعى ازاماتتىق جانە قىلمىستىق iستەر جونiندەگi ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس قۇجاتتارىنىڭ تابىلۋىنىڭ ءوزi نەگە تۇرادى؟!
ر.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى «مادەني مۇرا» مەملەكەتتiك باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا 300-دەن استام شاعاتاي، قىتاي تiلدەرiندە جانە ءۇش مىڭنان استام ءمانجۇر، ويرات تiلiندە اسا ماڭىزدى مۇراعاتتىق قۇجاتتاردى، ونىڭ iشiندە كورشi مەملەكەتتەردiڭ بيلەۋشiلەرiنە قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ، ابىلاي حاننىڭ، ابiلمامبەت حاننىڭ، ءابiلپايىز، ءسانياز تورە، حانقوجا، ءادiل سۇلتان، ءۋالي سۇلتان، كوگەدەي گۇن جانە باسقا قايراتكەرلەر جولداعان 115-تەن استام رەسمي حاتتاردى تاپقان.
بiر عانا ابىلاي حاننىڭ ءوز اتىنان جازىلعان، مازمۇنى بۇگiنگi عالىمداردىڭ نازارىن اۋدارىپ وتىرعان، جازۋ مانەرi سەنiمدi بiرقاتار حاتتاردى قىتاي مۇراعاتشىلارىنىڭ ءالi كۇنگە دەيiن ساقتاپ وتىرعاندىعىن كولدەنەڭ تارتۋعا بولار. ەگەر كەيبiرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي، قازاق حالقىنىڭ «تاريحى جوق» بولسا، سوناۋ 1758 جىلى ءاربiر بەتi 43 جولدان تۇراتىن، ءمانجۇر تiلiندە جازىلعان 5 پاراقتىق بۇكتەمەلi 10 قاعازدا قازاقتىڭ سانى، ولاردىڭ كوشiپ-قونعان اۋماعى، ورتا ءجۇزدiڭ باتىرلارى مەن بيلەرi تۋرالى دەرەكتەر نەگە دەن قويىپ تiزبەلەنگەن؟ سونداي-اق شۆەيتسار ساياحاتشىسى انري موزەردiڭ قورىن ساقتاپ وتىرعان بەرن تاريحي مۇراجايىندا قازاقستان تاريحىنا قاتىستى اسا قۇندى دەرەك تابىلدى. وندا 1888 جىلى ا.موزەردiڭ ورتالىق ازياعا ساپارى كەزiندە قازاقتاردىڭ ۇزىن-سانى تەك قازاقستاننىڭ باتىس وڭiرiندە 1 ميلليونعا جۋىق ەكەندiگi جايىندا جانە قازاق اۋىلدارىنان كورگەن سىي-سياپاتى مەن تارتۋ-تارالعىلارى ءسوز ەتiلەدi.
وتكەن مەن بۇگiنگi كۇندi جانە بولاشاقتى سەلبەستiرiپ، جالعاپ تۇراتىن تاريح عىلىمى وتكەندi تارازىلاۋدا جازا باسسا، بۇگiنگi تاريحي-ساياسي جانە قوعامدىق قۇبىلىسقا جاڭساق باعا بەرiلۋi مۇمكiن. ال ەڭ قيىنى، وسىنداي اۋىتقۋشىلىقتىڭ كەسiرi ۇلت پەن مەملەكەتتiڭ بولاشاعىن، ونىڭ دامۋ باعىتىن بۇرا تارتىپ، الەمدiك تاريحتاعى لايىقتى ۇلەسiنە زالال كەلتiرەدi. سوندىقتان دۇنيە ءجۇزiنiڭ ءار تۇكپiرiنەن تابىلعان مول مۇرانى جۇيەلەپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگiزۋ ءۇشiن تاريح عىلىمىنىڭ ءمانiن كوتەرۋدi جالعاستىرا بەرۋ كەرەك.
سونداي-اق مادەنيەتتانۋشىلىق باعىتتاعى پاندەردi زەرتتەۋ ادiستەمەسiن جەتiلدiرۋ جايى دا وزەكتi. ماماندار بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارى مەن مەكتەپتەردەگi مادەنيەتتانۋ باعدارلاماسىنىڭ ءوز الدىنا دەربەس جۇرگiزiلۋi كەرەكتiگiن العا تارتىپ، ستۋدەنتتەرگە قوسىمشا ءپان رەتiندە قوسالقى وقىتىلۋىنا قارسى. ال تiكەلەي مادەنيەتتانۋ سالاسىندا بiلiم الاتىن ستۋدەنتتەرگە ارناپ، كاسiپتiك باعدار مەن بولاشاق ماماندىق يەسi رەتiندە ولاردىڭ مادەنيەت سالاسىنداعى پروتسەستەردi مەملەكەت باسقارۋ iسiنە تيiمدi جانە ءساتتi پايدالانىپ، مادەني ساياساتتى قالىپتاستىرۋعا باۋلۋ قاجەتتiگi بايقالا باستادى. كەلەشەك مادەنيەتتانۋشىلاردى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسى مەن بiلiم سالاسى، مۇراجاي قىزمەتi, ۇلتارالىق جانە ەتنوسارالىق قاتىناستار، حالىقارالىق مادەني بايلانىس، تۋريزم جانە مەملەكەتتiك قۇرىلىم سالالارى كۇتiپ وتىر. ونىڭ قاجەتتiلiگi اكiمشiلiك-ساياسي ورتالىقتان مادەني-رۋحاني ورداعا اينالا باستاعان استانا قالاسىندا ايقىن سەزiلiپ وتىر.
«مادەني مۇرا» مەملەكەتتiك باعدارلاماسىن iسكە اسىرۋ ماسەلەسi تۋدىرعان جانە بiر ماسەلە – حالىقتىڭ تاريحي زەردەسiن قامتيتىن ەجەلگi جازبالاردى ءالi دە iزدەۋدi جالعاستىرىپ، قولعا تۇسكەندەرiنە عىلىمي تۇرعىدان سيپاتتاما بەرۋ، جۇيەلەۋ مەن ساقتاۋ – عالىمدار مەن مەملەكەتتiڭ الدىندا تۇرعان ەڭ كوكەيكەستi ماسەلە. وسى ورايدا كiتاپتار مەن كونە قولجازبالاردى قالپىنا كەلتiرۋ ورتالىعىن قۇرۋ قاجەت. سونىمەن قاتار قوعامدىق جانە گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسىنداعى يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋدى زەردەلەۋ كۇن تارتiبiنە شىعارىلدى. مادەني مۇرانى كەلەشەكتە جەتكiزiپ، ساقتاۋدا تەك قانا گۋمانيتارلىق عالىمداردىڭ ەڭبەگi جەتكiلiكسiز. اقيقاتىندا، ناقتى جانە جاراتىلىستانۋ عىلىمى الەمiندەگi سونى جاڭالىقتاردى گۋمانيتارلىق سالادا قولدانىپ، تيiسiنشە تۇتىنباسا، ونىڭ ومiرشەڭدiگi مەن قوعامعا پايداسى از بولار ەدi. ماسەلەن، مادەني مۇراعا كەشەندi زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگiزەتiن باتىس ۋنيۆەرسيتەتتەرi مەن مەملەكەتتiك ەمەس كومپانيالاردا كومپيۋتەرمەن جاراقتاندىرىلعان ارنايى ورتالىقتار جۇمىس iستەيدi. ولار مۇراعاتتار مەن جادiگەرلiكتەردi, كونە جازبالار مەن ەسكەرتكiشتەردi دالمە-ءدال ءارi تەرەڭ زەرتتەۋدە اسا زور قىزمەت ەتەدi. ەندەشە، بۇل ءتاسiل «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن ءساتتi ءارi كەشەندi جانە وركەنيەتتi نەگiزدە جۇرگiزۋ ءۇشiن بiزگە اۋاداي قاجەت. وتاندىق عىلىمعا جاڭادان عانا ەنiپ جاتقان ەلەكتروندى تاحەومەترلەر (لازەرلiك تەودوليتتەر) قۇرىلعىسىنسىز باتىستا ساپالى قۇجاتنامانى جيناقتاۋ پروتسەسiن ءتۇسiنۋ مۇمكiن ەمەس. دەمەك مەملەكەتتiك بۇل iسكە عارىشتىق بايلانىس پەن ءار ءتۇرلi ۇلگiدەگi جانە موديفيكاتسيالى ەلەكتروندى تاحەومەتر، ساندىق بەينەكامەرا، سونداي-اق، دۇنيەجۇزiندە كەڭiنەن قولدانىلىپ وتىرعان جاھاندىق پوزيتسيالاندىرۋ جۇيەسiنiڭ (GPS) قابىلداعىشتارى سياقتى ارنايى قۇرال-جابدىقتار اسا قاجەت.
ماماندار «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدا تاريحي-مۇراگەرلiك، ياعني، قازاقستاننىڭ مادەني بايلىعىن مۇراعا قالدىرۋ سياقتى ماڭىزدى عىلىمي ماسەلەنiڭ iرگەلi تەوريالىق جانە ادiسنامالىق iزدەنiسi جەتiسپەي جاتقاندىعىن ءسوز ەتە باستادى. تۇركi حالىقتارىنىڭ تاريحىن جازۋ نازاردان تىس قالىپ بارادى. تەرمينولوگيالىق توقتام تۋرالى ماسەلە دە كوكەيدە تۇر.

راۋشان تولەنقىزى
«استانا اقشامى» گازەتى