قازاق ەجەلدەن تءاۋبءاءشىل حالىق. تءارتىپكە، بيلەردىڭ, وتاعاسىنىڭ  ايتقان سءوزدەرىنە ءيىلىپ مويىنسۇناتىن جۇرت بولدىق. ەرتە زاماننان ءادەت-عۇرپىمىز، سالت-سانامىز، ءتىلىمىز، ءدىلىمىز  مىزعىماس ەل ەدىك. قازاق قوعامىنىڭ شىرقى كەڭەس زامانىنان بەرى بۇزىلدى. «ۋرا، ۋرا، قىزىل، كەڭەس، پارتيا» دەپ ۇرانداپ ءوسكەن ۇرپاق ءوتكەن تاريحىمىزدى مانسۇقتادى.

سونىڭ  ءبىر پاراسى – ارالاس نەمەسە ۇلتارالىق نەكە دەگەن سالت شىقتى. ارينە، ءومىردىڭ قالتارىس-بۇلتارىستارىمەن العاشىندا الاش سەركەلەرى ء(اليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى) باسقا ۇلت وكىلىنە ۇيلەنۋگە ءماجبۇر بولدى. مۇنى تاعى ءبىر سەبەبى سول تۇستاعى قارا تاياقتارعا (ينتەلليگەنتسيا) ەۋروپاشا وقىعان، وزدەرىمەن پىكىرلەسە الاتىن قىزدار كەرەك ەدى. ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ دا ۆالەنتينا نيكولاەۆناعا ۇيلەنگەنى وسى سەبەپتەن. ودان بەتەر وسى ءداستۇر جالعاسىن تاۋىپ، ەكىنشى جاھاندىق سوعىس، سوعىستان كەيىنگى  جىلدارى ءتىپتى ءورشىپ كەتتى. 

قازىرگى كەزدە تىپتەن سوراقى. كەيىنگى 10 جىلعى ساناق بويىنشا قازاقتىڭ 41000 ەر ازاماتى، 30000 ايەل زاتى وزگە ۇلت وكىلدەرىنە ۇيلەنگەن. سولاردىڭ ىشىندە 70-ءى قىتايمەن (بۇل تسيفردى پىسىقتاۋ كەرەك، ويتكەنى شىن مانىندە ودان كوپ), 1100-ءى رەسەيلىكپەن تۇرمىس قۇرعان. بىلتىر عانا قازاقستاندا 144 مىڭ جاس جۇباي شاڭىراق كوتەرگەن، ولاردىڭ 8300-ءى ارالاس. 

كەيىنگى ساناقتارعا جۇگىنسەك، ەلىمىزدە 20 پايىز ۇلتارالىق نەكەلەسۋ بەلەڭ الىپ وتىر. بۇل كورسەتكىش ارتا بەرەتىنى ءسوزسىز، ويتكەنى مەملەكەتىمىز باسىنان باستاپ دۇرىس يدەولوگيا، پاتريوتتىق سەزىمدى ۇستانعان جوق. شىنىن ايتسا، 30 جىل بويى قارىن قامىمەن جۇردىك. باي-باعلانىمىز بولسا ەلدى ەمەس، ماقتانا بايىپ-ءشىرۋدى كوكسەپ ويلادى. شەنەۋنىكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ورىسشا ويلاپ، ورىسشا سويلەيدى. ودان بەتەر فەمينيزم دەگەن بالە شىعىپ، ايەل قاۋىمى ەركەكتىڭ توبەسىنە شىعىپ كەتتى...

ءسويتىپ، ارالاس نەكەدەن ۇلتىمىزعا پايدا شامالى. بىرەن-ساراندارى عانا قازاققا جانى اشىپ بالا تاربيەلەيدى. ماسەلەن، احاڭنىڭ جارى اتىن مۇسىلمانشاعا بادريسافا دەپ وزگەرتىپ، نامازعا جىعىلعان، بالالارى قازاق تىلىندە ءتالىم العان. ال، قازىر بوتەن ەلدىك كەلىندەر مەن كۇيەۋ بالالاردىڭ كوبىسى قازاقتى مەنسىنىپ تۇرعان جوق. ءبىراز ۇلتارالىق وتباسىلار شەت ەلدەرگە كوشىپ كەتكەن. 

سونىمەن نە ىستەۋ كەرەك؟

الدىمەن وتباسىلىق ينستيتۋت دارەجەسىن كوتەرگەن ءجون. كوپبالالى وتباسىلاردى قۇرمەتتەپ ماراپاتتاۋىمىز كەرەك. بالا سانىنا قاراي جاردەماقى مولشەرىن مەيلىنشە ارتتىرسا ءجون بولار ەدى. كەلىن ينستيتۋتىن جانداندىرۋ قاجەت، ايتپەسە قالالاردا تىكباقاي كەلىندەر قاپتاپ كەتتى. ءبارى اناعا بايلانىستى. مەن بىلتىر الماتى شاھارىندا ءبىر وتباسىنىڭ سالتاناتىنا قاتىسقامىن. سوندا دەيمىن-اۋ، ۇلكەندەرىنەن باستاپ وتباسىنىڭ تۇگەلگە جۋىعى ورىسشا شۇلدىرلەپ ءجۇردى (ەندى كەڭەستىك كەزەڭدەگى جاعداي، سول تۇستاعى استانامىز الماتىدا جالعىز-اق مەكتەپ بولدى عوي، سونىڭ ءوزى مالشىلاردىڭ بالالارىنا ارنالعان ەدى). سودان ءبىر مەزەت قۇلاق سالىپ ەدىم، ءبىر 2 جاستاعى قىز بالا قازاقشا سايراپ كەتكەنى. سونداي قۋانعانىم-اي دەسەڭىزشى! سويتسەم، الگى ءسابيدىڭ اناسى قازاقى تاربيە كورگەن شىعىسقازاقستاندىق كەلىن ەكەن. سوندىقتان بالانىڭ تاربيەسى اناسىنان. مىڭ جەردەن قازاق بالا باقشاسىنا بەرسەك تە، ۇيدە تاربيەنى ەڭ الدىمەن اناسىنان الادى. ورىسشا مياۋلاعاننان بارىپ بالا ءدۇبارا كۇيگە تۇسەدى دە ەسەيە كەلە بوتەن ەلدىڭ ازاماتىنىڭ قۇشاعىنا ەنەدى...

سودان كەيىن قىتايدان، موڭعوليادان، قاراقالپاقستاننان كەلەتىن قازاق سانىن كوبەيتكەن دۇرىس. ولار ءوز تاريحي وتانىنا كوشىپ كەلىپ، ءبىزدىڭ ءدۇبارا بوپ كەتكەن جەتكىنشەكتەردى قازاقشىلىققا بەت بۇرعىزىپ تۇزەيدى. مىنا ناۋبەت بولعان كوۆيد دەگەن كوك يتتەن قۇتىلساق، كەلەر جىلى شەتەلدەن كوشىپ كەلەتىن كۆوتانى ارتىرساق قۇبا-قۇپ.

لايىم، قازاعىمنىڭ سانى كوبەيىپ، اسپانىمىز جارقىراي ءتۇسسىن! ءاۋمين!

باقىتجان توباياقوۆ،

قر مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇزدىگى، ءا.بوكەيحان اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى

Abai.kz