(قازاق دالاسىن وتارلاۋدى ءبىر عاسىرعا كىدىرتكەن ايبىندى حان تۋرالى)

مىنە، 400 جىلداي ۋاقىت وتسە دە، ءالى وسى كۇنگە دەيىن كوشىم حان تۋرالى انىق-قانىعىنا جەتىپ، ناقتى پىكىر ايتىپ، باسىنان-باقايشىعىنا دەيىن تالداپ بەرگەن ەشكىم جوق. كوشىم حاندى باعالاۋ بىرجاقتى عانا قالىپتاسقان. رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى دە، ودان كەيىنگى ادەبيەتتە دە كوشىم تۋرالى كوبىنە-كوپ كەرى پىكىرلەر مەن ويلار ايتىلىپ، جازىلىپ كەلدى. ول جونىندە «زالىم»، «قانىشەر»، «ءسىبىردى توناۋشى» دەپ قانا ايتىلىپ، ناسيحاتتالىپ كەلگەن بولاتىن، ءسويتىپ، بىزگە ونىڭ مىنەز-قۇلقىن، ازاماتتىق ءپىشىنىن قالىپتاستىردى. ال، جاۋلاۋشى، زۇلىم ەرماكتى ءوز ۋاقىتىندا كەرەمەتتەي قىلىپ سۋرەتتەگەن ەدى. ونى، ءتىپتى، «ۇلتتىق باتىر» رەتىندە تانىپ، باعالاپ، كەزىندە قالا، كوشە، مەكتەپ اتتارىن بەرىپ، ول تۋرالى اسپەتتەپ، قيۋىن كەلتىرىپ كىتاپتار داستاندار جازىلدى. بىراق، نەگىزىندە سولاي ما؟!

ەرماكتىڭ تىنىش جاتقان ەلدى، قانشاما جىلدىق تاريحى بار حاندىقتى شاۋىپ، قيراتىپ، جۇرتىن قىرىپ، بۇعان دەيىن قازاقتىڭ تالاي رۋىنىڭ جاز جايلاۋى، قىس قىستاۋى بولىپ كەلگەن ىبىر-سىبىردى (ىلگەرى-كەيىن تولقىپ، جاپىراقتارى شۋىلداپ، سىبىرلاپ تۇراتىن نۋ قالىڭ ورمان), بايلىعى وراسان كەڭ ولكەنى تارتىپ العانى راس. التايدان ساحالينگە دەيىنگى قۇس قاناتى تالاتىن زور ايماقتىڭ جارتىسى وسىلاي ءبولىنىپ قالدى. 

كەزىندەگى التىن وردا حاندىعى سەكىلدى، بۇل دا وتكەن تاريح بولىپ قالا بەردى. سوندىقتان، ەندى وعان  جالتاقتاماي، ناقتى، تۋرا قاراي ءبىلۋىمىز كەرەك.

كوشىم حاننىڭ ءسىبىر مەن قازاقستان تاريحىنداعى ءرولىن ناقتى باعالاپ، شىندىقتى ايتاتىن كەز كەلدى. ءبىز كوشىمگە قازىرگى زامان تالابىنا ساي باسقا جاعىنان، ونىڭ ءسىبىردى يەگەرۋدەگى ەڭبەگىن، حاندىق قۇرىپ (ونىڭ ءوزى وڭايعا تۇسپەگەن), سونداعى ەل-جۇرتتى بىرىكتىرىپ، ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناپ، مۇسىلمان دىنىنە كىرگىزىپ، ساۋدا-ساتتىقتى دامىتىپ، اسا ءىرى مەملەكەت قۇرا بىلگەندىگىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. 

كوشىمدى دە، ەرماكتى دا تاريحي تۇرعىدان دۇرىس تالداپ، ناقتى باعالارىن بەرەتىن كەز باياعىدا كەلدى. 

ەگەر تاراتىپ ايتساق، كوشىم كىم بولعان ەدى؟ رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى ورىستىڭ  زەرتتەۋشى-تاريحشىلارى – ن.كارامزين، ا.لەۆشين، پ.نەبولسين جانە باسقالارى كوشىمدى «قازاق تايپاسىنان شىققان ادام» دەپ ەسەپتەگەن، ءارى سولاي جازعان بولاتىن. 

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءوزى «كۋچۋم بىل سۋلتان كيرگيزسكي» (بۇدان بىلاي «قازاق» دەپ وقىلادى) دەپ كورسەتكەن. 

كوپتەگەن دەرەكتەرگە زەر سالىپ قاراپ وتىرساڭ، كوشىم ابدەن قارتايىپ، سەكسەننەن اسا  جاساپ، دۇنيەدەن وتكەن. ول 1510 – 1520 جىلدار ارالىعىندا ارال جاعالاۋىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە التى اۋىل ۇلىسىندا تۋعان. ناقتى قاي رۋدان ەكەنى بەلگىسىز. بىراق، تۇركى ەلىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قىپشاق بالاسى ەكەنى ناقتى. ونىڭ جاستىعى قالاي وتكەنى، قانداي جاعدايدا وسكەنى بىزگە بەلگىسىزدەۋ. وسى ولكەدە ءوسىپ، جەتىلىپ، كەيىننەن 1555 جىلدارى ءوزىنىڭ جاقىندارى مەن تولەڭگىتتەرىن ەرتىپ، ءسىبىر جاققا بەت بۇرادى. 

ماسەلە مۇندا جاتىر، كەزىندە قىپشاق دالاسىنىڭ  باي-مىرزالارى ءسىبىردىڭ باعالى اڭدار مەن قۇستارعا تولى ەكەنىن ەرتەدەن بىلگەن. ەرتە كوكتەمدە بۇلعىن جانە تەرىسى قىمبات باسقا دا اڭداردى اۋلاۋعا سىبىرگە ات شالدىرىپ وتىرعان.  جازداي اۋلاعاندارىن كەرۋەنگە تيەپ، مىقتى كۇزەتپەن الىپ كەلىپ، بۇحار، سامارقاند، حيۋا جانە قىرىم مەن پارسى ەلىنە شىعارىپ، ۇلكەن پايداعا كەنەلىپ وتىرعان ەكەن. 

كۇش –قايراتى مول، ءبىر ورنىندا وتىرمايتىن ەلگەزەك، ەڭبەكقور كوشىم ءبىر كوكتەمدە ءوزىنىڭ ەرتىپ كەلگەندەرىمەن جانە سارىارقانىڭ جولىندا وزىنە قوسىلعاندارمەن سىبىرگە كەلىپ ورداسىن تىگەدى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، بۇل ولكەدە ول تەك اڭ-قۇس اۋلاپ قانا قويماي، اينالاداعى قازاقتىڭ رۋلارىمەن جانە ازعانتاي جەرگىلىكتى بوگدە جۇرتپەن سوعىسا ءجۇرىپ، ولاردى وزدەرىنە قاراتىپ، حاندىعىن قۇرادى. اسكەرىن جاساقتايدى. ءسويتىپ، زور قيىندىقپەن 1563 جىلدارى حان تاعىنا وتىرادى. حاندىقتىڭ جيىرما جىلدىق ومىرىندە ءسىبىر ولكەسى كەرەمەتتەي داميدى. 

كوشىم ءوز اينالاسىنداعى ورىس مەملەكەتىمەن، سونداي-اق، بۇحارا، قىرىم، تۇرىك، قىتاي ەلدەرىمەن مىقتى قارىم-قاتىناس ورناتىپ، ساۋدا-ساتتىعىن ورىستەتەدى. بۇكىل ءسىبىردى ورتالىقتاندىرىپ، سول زاماننىڭ وركەنيەتىن اكەلەدى. ورداسى ىسكەر قالاسىنان باسقا تاعى ءبىراز قالالار مەن ساۋدا جۇرگىزەتىن بىرنەشە بەكىنىستەر (كرەپوست) سالدىرادى. حاندىقتىڭ اۋماعى ەۋروپانىڭ كولەمىنە جەتە-جۋىق بولدى. ءسىبىر حاندىعى مەن ورىس ەلىنىڭ ارالىعىن ورال تاۋلارى ءبولىپ تۇردى. ءوزىنىڭ كۇشىن، حاندىعىنىڭ مىقتىلىعىن بىلەتىن كوشىم حان ماسكەۋگە گراموتا دا جولداعان بولاتى. 

وندا بىلاي باستالاتىن: «كرەستيانسكومۋ بەلومۋ تساريۋ ي ۆەليكومۋ كنيازيۋ ۆسەي رۋسي كۋچۋم – بوگاتىر، تسار – سلوۆو ناشە». ورىس جاعى كوشىم حانعا «كورشى، دوستاس ەل بولايىق، ەكى ارادا ۇنەمى بەيبىتشىلىك بولسىن»، - دەپ حاتتار جولداپ وتىردى. كوشىم، دەگەنمەن، ءوزىنىڭ كۇشتىلىگىن كورسەتىپ، «ي نىنە پوحوج ميرۋ ي مى پوميريمسيا، ا پوحوج ۆوەۆاتسيا ي مى ۆويۋەمسيا». يۆان گروزنىي بولسا، وعان شاماسىنىڭ كەلەرىن نە كەلمەسىن بىلمەي، «سيبيرسكوي زەملي ناچالنيكۋ كۋچۋمۋ – تساريۋ ميلوستيۆوە سلوۆو»، - دەپ جازاتىن بولعان. بىراق، ەكى اراداعى تىنىشتىقتى ورىستاردىڭ ءوزى بۇزعان بولاتىن. 

كوشىم حاننىڭ ناقتى ەڭبەكتەرىن ايتاتىن بولساق، ەڭ ءبىرىنشى سىبىردەگى رۋلار مەن تايپالاردى (كوپ بولىگى قازاقتار), سونىمەن قاتار جەرگىلىكتى ابوريگەندەردى مۇسىلمان دىنىنە كىرگىزۋ بولدى. ول ءۇشىن بۇحارا مەن ساۋراننان، ۇرگەنىشتەن، باسقا دا ورتالىق  ازيالىق قالالاردان شەيحتار مەن سەيدتەردى شاقىرىپ، ءوزىنىڭ قولاستىنداعى جۇرتتى مۇسىلمان دىنىنە كىرگىزە ءبىلدى. بۇل جاعىنان، حان ۇلكەن جۇمىس ىستەدى. ارينە، باسقا دا اتقارعان جۇمىستارى قانشاما؟! ونىڭ ءبارىن سانامالاپ جاتپايىق. دەگەنمەن، اۋقىمدى ايماقتى الىپ جاتقان ءارى وتە مىقتى، سونداي-اق، ورىستاردىڭ كەلۋىنە ورال تاۋلارى مەن اعىسى جىلدام  وزەندەر قورعاپ تۇرعان كۇشتى حاندىق  نەگە جىلدام قۇلاپ قالدى. سەبەبى نەدە؟!

ماسەلەنىڭ ءمانىسى بىلاي: 1582 جىلدىڭ كوكتەمىندە كوشىم حاننىڭ ۇلكەن ۇلى ءالي باسقارعان تاڭدامالى قالىڭ اتتى اسكەر ورالدىڭ ارعى جاعىنداعى كوپەس ستروگانوۆتاردىڭ بيلىگىندەگى اۋماققا باسىپ كىرەدى. بۇل كەزدە ستروگانوۆتاردىڭ قىزمەتىندە جۇرگەن ەرماك كوشىم حاننىڭ ورداسى بولىپ سانالاتىن ىسكەردىڭ ەشقانداي قورعاۋسىز، قورعانىسسىز قالعانىن ەستيدى. ءالي مىنا جاعىنان بۇلارعا الىم-سالىق ءۇشىن تاپ بەرگەندە، ەرماك توعىز جۇزگە جۋىق  اسكەرىن جيناپ جىبەرىپ، تەزدەتىپ ىسكەردىڭ تۇبىنەن بىراق شىعادى. قاراۋىلدا قالعان ازعانا ساربازداردىڭ زەڭبىرەگى مەن مىلتىعىن ارقالاي كەلگەن ورىس كازاكتارىنا شىنىمەن دە شاماسى كەلمەي قالدى. ءالي مول اسكەرىمەن قايتىپ كەلگەنشە (ورال تاۋلارىنان اسىپ ءتۇسۋ دە وڭاي ەمەس) اسا جىلدامدىقپەن حاندىققا تاپ بەرگەن ەرماك ءوز زامانىنداعى مىقتى حاندىقتى كۇيرەتىپ ءتۇسىردى. وشپەس وكىنىشتەي بولعان قاتەلىكتىڭ كەتكەن جەرى وسى بولادى. 

ەرماك اسكەرى كەزىندە استراحان، قازان، قىرىم حاندىقتارى مەن كاۆكازدى دا وسىلاي ويلاماعان جەردەن تاپ بەرىپ، قىرعانىن قىرىپ (ولار كوبىنە جارتىسىنان كوبىن قىرىپ جىبەرىپ وتىرعان، ەكىنشى باس كوتەرىپ، قارسى سوعىسپاسىن دەگەن ساياسات قوي), قالعانىن قۇلدىققا تۇسىرگەن بولاتىن. جاۋىزدىقتىڭ شەگى بولا ما؟ ورداسى ىسكەر قۇلاعانىمەن، كوشىم حان كازاكتار جانە ورىس وتريادتارىمەن 17 جىل جان اياماي سوعىستى. 1585 جىلعى تامىز ايىندا ەرماك سۋعا باتىپ مەرت بولعاندا، جەڭۋگە دەگەن ءۇمىت حاندا پايدا بولعان ەدى. دەگەنمەن، ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى كەلىپ جاتقان ورىس وتريادتارى كوشىم حانعا تىنىشتىق تا، جەڭىستىك تە بەرمەدى. ولار تۇمەن (تيۋمەن) تار، توبولسك بەكىنىستەرىن سالىپ، سىبىرگە مۇلدە ورنىعىپ الدى. پاتشا بيلىگى كوشىمدى ءوز جاعىنا شىعۋعا قانشا شاقىرعانىمەن، تاكاپپار، نامىسشىل كوشىم كونبەدى. ءسىبىر ءۇشىن سوعىسىن جۇرگىزە بەردى. بۇدان 250 جىلدان كەيىن قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى قاسىموۆ تا وسىلاي كونبەي، بويبەرمەي، اقىرىنا دەيىن سوعىسقان بولاتىن. 

1598 جىلى كوشىم حاننىڭ قالعان ساربازدارى پاتشا اسكەرىمەن ءسىبىر دالاسىندا كەزدەسىپ، اقىرعى رەت كەسكىلەسكەن سوعىس بولعان ەدى. بۇل كەزدە سىبىرگە دەندەپ كىرگەن ورىس اسكەرى وتە مول ەدى. كوشىم جەڭىلىپ، ەكى بالاسىمەن مايداننان ارەڭ سىتىلىپ شىققان بولاتىن. قانقاساپ سوعىس قازىرگى ءنوۆوسىبىر قالاسىنىڭ ماڭىندا ءوتتى. كوشىم قاشىپ كەلىپ قورعالجىن تۇبىندەگى اعايىندارىن پانالايدى. بىراق، ورىس جاساقتارىنان سەسكەنگەن تۋىستارى كوشىمدى وزدەرى وپات قىلعان ەدى. قايران، ۇلى حان ءارى ەرجۇرەك ساردار وسىلاي دۇنيەدەن وتكەن بولاتىن. دەنەسى سول قورعالجىن دالاسىندا ماڭگىگە قالدى. 

جالپى، قورتىندىلاي ايتساق، كوشىمنىڭ ەش ۋاقىتتا ۇمىتۋعا بولمايتىن ۇلى ەڭبەگى – ورىس وتارشىلارىنىڭ قازاق ەلىنە كىرۋىن ءبىر عاسىر تەجەدى. ورىس اسكەرى ءالى ۇلى دالاعا شاماسىنىڭ كەلمەيتىنىڭ ءبىلىپ، ءارى قاراي تايمىر، ساحالين، ۋسسۋري ولكەلەرى جاققا بەت بۇرعان ەدى. 

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

Abai.kz