سونىمەن قاتار، بوسىپ كەتكەن ءبىر جارىم ميلليون قازاقتىڭ جوقتاۋشىسى بار ەكەنىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، ر.مارسەكوۆ، بايجىگىت بولىسى قاناعات سۇلەيمەنوۆ ءساۋىر ايىندا شاۋەشەك قالاسىنا بارىپ، «الاشوردانىڭ» شەت ەلدەگى بولىمشەسىن قۇرۋعا ۇمتىلدى. ونداعى رەسەي كونسۋلى ارقىلى اسكەري بايلانىس ورتالىعىن اشتى. شىعىس تۇركىستانداعى ءتورت ۇكىمەتتىڭ ءتارجىماشىسى بولعان كارىم اكرامي «الاشوردا» دەلەگاتسياسىنىڭ قىتايعا ساپارى» اتتى ماقالاسىندا: شىعىس تۇركىستاننىڭ شەكارا باستىعى يان زىڭ شينمەن كەزدەسىپ: كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن كومەك سۇراعاندىعىن، بىراق تا، ءوز ىشىندەگى ازاماتتىق سوعىستى سىلتاۋراتىپ، قانداي دا ءبىر قول ءۇشىن بەرۋدەن باس تارتتى، - دەپ جازدى. ال شىن مانىندە ولار، مۇنىمەن قوسا: بوسىپ بارعاندارعا رەسمي تۇردە ساياسي باسپانا بەرۋ، زورلىق-زومبىلىقتى توقتاتىپ، تارتىپ العان مال-مۇلكىن قايتارىپ بەرۋ، «الاشوردانىڭ» شەتەلدىك بولىمشەسىن اشۋعا پۇرسات بەرۋ ماسەلەسىن قوزعادى.

سونىمەن قاتار، بوسىپ كەتكەن ءبىر جارىم ميلليون قازاقتىڭ جوقتاۋشىسى بار ەكەنىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، ر.مارسەكوۆ، بايجىگىت بولىسى قاناعات سۇلەيمەنوۆ ءساۋىر ايىندا شاۋەشەك قالاسىنا بارىپ، «الاشوردانىڭ» شەت ەلدەگى بولىمشەسىن قۇرۋعا ۇمتىلدى. ونداعى رەسەي كونسۋلى ارقىلى اسكەري بايلانىس ورتالىعىن اشتى. شىعىس تۇركىستانداعى ءتورت ۇكىمەتتىڭ ءتارجىماشىسى بولعان كارىم اكرامي «الاشوردا» دەلەگاتسياسىنىڭ قىتايعا ساپارى» اتتى ماقالاسىندا: شىعىس تۇركىستاننىڭ شەكارا باستىعى يان زىڭ شينمەن كەزدەسىپ: كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن كومەك سۇراعاندىعىن، بىراق تا، ءوز ىشىندەگى ازاماتتىق سوعىستى سىلتاۋراتىپ، قانداي دا ءبىر قول ءۇشىن بەرۋدەن باس تارتتى، - دەپ جازدى. ال شىن مانىندە ولار، مۇنىمەن قوسا: بوسىپ بارعاندارعا رەسمي تۇردە ساياسي باسپانا بەرۋ، زورلىق-زومبىلىقتى توقتاتىپ، تارتىپ العان مال-مۇلكىن قايتارىپ بەرۋ، «الاشوردانىڭ» شەتەلدىك بولىمشەسىن اشۋعا پۇرسات بەرۋ ماسەلەسىن قوزعادى.

بۇل كەزدە جەتىسۋداعى «الاش» اسكەرى مايدانعا بەل شەشىپ كىرىسىپ كەتىپ ەدى. ولاردىڭ شۇعىل تۇردە اسكەر قۇرماسقا امالى دا جوق بولاتىن. جۇمىسشى-شارۋا اسكەرى دەگەندى سىلتاۋ ەتىپ قۇرىلعان بولشەۆيكتەر  قازاقتاردىڭ جەرىن قازاقتاردان تازالاۋعا بارىنشا جەدەل كىرىسىپ كەتكەن ەدى. ولار ءۇشىن بالا دا، قارت تا، جاۋىنگەر دە ءبارىبىر كادىمگى «قاراۋىل» عانا بولاتىن. بۇعان قىزىل كوميسسار د.فۋرمانوۆتىڭ ءوزى توسقاۋىل قويا الماي، ءوزى قۇرعان قاقپاننىڭ قۇرساۋىنا ءوزى تۇسكەن ەدى. الاشتىڭ العاشقى قۇربانى - قازى نۇرمۇحامەدوۆ 6 ناۋرىز كۇنى تاڭعى ساعات 9-دا قىزىلداردىڭ قولىنان شەرۋ الدىندا قازا تاپتى. ال مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، سادىق امانجولوۆ، ىبىراي جايناقوۆ، وتىنشى ءالجانوۆ، س.اقاەۆ سىندى الاش قايراتكەرلەرى جەتىسۋداعى «الاش» اسكەرىنە جەتەكشىلىك ەتتى. ى.جايناقوۆ:

«قىتاي جەرىمەنەن شاۋەشەككە «الاشوردانىڭ» جەتىسۋ ءبولىمىنىڭ بارشا مۇشەلەرى كەلدى. بۇل جاقتا قازاق پەن كازاك-ورىستىڭ حال-جايى قاتتى ايانىشتى. تالاۋ، اسىپ-اتۋدان كوزى اشىلمايدى. قازاق-ورىس قالالارىن ھام اۋىلدارىن بولشەۆيكتەر توبىمەن قۇرتىپ جىبەردى. ءۇرجار قالاسى دا تالانعا شالدىعىپ، 1000-داي قازاقتى ءولتىردى. ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ وتريادى ءدۇبىرى اياكوز ماڭىنان دا ەستىلەدى. جەڭگەن، جەڭىلگەنىنەن حابار جوق. حابار الۋعا، حابارلاسۋعا بۇگىن كەلدىك. حابارلاسۋعا قازاق وتريادىن تۇزەپ جاتىرمىز. جەتىسۋداعى بولشەۆيكتەردىڭ سانى 10 مىڭنان اسادى...»، - دەپ حابارلادى.

جالپى «الاشوردا» اسكەرىنىڭ مايداندا تاباندى تۇردە بەتپە-بەت سوعىسقان تۇراقتى قۇراماسى وسى جەتىسۋلىق جاساقتار. بۇلار قان مايداندى كەشە وتىرىپ، كەڭەس تۇسىندا م.تىنىشباەۆ پەن و.جاندوسوۆتىڭ كۇش-قايراتى ناتيجەسىندە قىسىمعا ۇشىراماي، قىزىل قازاق اتتى اسكەر پولكىن قۇردى. اعايىندى مامونتوۆتاردىڭ قىرعىنى التاي مەن الاتاۋ اراسىن قىزىل قانعا بويادى. قاتىگەزدىكتىڭ ەڭ انايى ءتۇرىن قولداندى. شەكارالىق اۋدان:

«ماقانشىدا بولشەۆيكپەن سوعىس بولىپ، وتىنشى ءالجانوۆ ايۋاندىقپەن ءولتىرىلدى (تىرىدەي وتقا جاعىپ جىبەرىلدى), سالىق امانجولۇلى جارالاندى. قازاق ازاماتتارى قارۋ-جاراقتىڭ ازدىعىنان جەڭىلدى. سوڭعى ادامدى جارتىلاي قارۋلانعان جۇزدىكپەن شاۋەشەككە جىبەردىك. بۇل جاقتاعى بولشەۆيك ءالى كۇشتى. ءسىبىر ۇكىمەتى تەز قۇرال بەرمەسە، جەتىسۋ حالقى قىرىلادى. الماتى، جاركەنت ۋەزدەرىندە كازاك - ورىس ستانيتسالارى قالعان جوق. قاپال، لەپسى ۋەزدەرىندەگى قازاق شىعىنى ەسەپسىز. پرجەۆالسكى، پىشپەك ۋەزدەرىندەگى قازاق-قىرعىزدىڭ نە كۇيدە ەكەنى بەلگىسىز. قازاقتاردان اسكەر جاساقتاۋ ماقساتىندا تاۋ ارقىلى سەرگيوپولگە كەلدىك، قورىتىندىسىن حابارلايمىز. جايناقوۆ، جاقىپوۆ، مامىتوۆ، كادىربەكوۆ، نيازوۆ»، - دەپ جەدەلحات جولدادى.

قارۋ-جاراقتىڭ جەتىسپەۋىنەن قىرعىنعا ۇشىراعان «الاش» اسكەرىنە م.تىنىشباەۆ وق-ءدارى، قارۋ-جاراق الىپ شىعادى. ول بۇل قارۋلاردى ۇشارالداعى اننەنكوۆتىڭ اسكەرىنە وتكىزىپ بەرەدى. ءوزى اسكەري ىسكە ارالاسۋدان باس تارتادى.

تاريحي تۇرعىدان العاندا بۇل ساپار زايا كەتپەدى، الاش يدەياسى ءورىس الىپ، كەيىننەن تاۋەلسىز شىعىس تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋعا الىپ كەلدى. سول ساپاردا ولاردى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ العان مۇحامەدجان يۋسۋپوۆ ءوزىنىڭ كۇندەلىگىنە:

«1918 جىلى اپرەل ايى ەدى. شاۋەشەككە روسسيادان كەلىپ جاتقان قازاق جازۋشىلارى احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ھام رايىمجان مارسەكوۆتەردىڭ قۇرمەتىنە شاۋەشەكتىڭ سىرتىنداعى باقشالاردىڭ بىرىندە شاۋەشەك قازاق زيالى جاستارى ءبىر قوناق-ءماجىلىس جاسادى. سول قوناق-ماجىلىسىنە ءبۇتىن ءۋالايات بويىنشا بىردەن-ءبىر فوتوگراف (ول دا بولسا اۋەسقوي عانا) مەنى ءراسىم تۇسىرۋگە داعۋات قىلدى. ءماجىلىستىڭ اشىلۋىنا باقتىدان شاۋەشەككە ءوز قۇقىمەن، جەكە ىسىمەن كەلگەن قادىرمەندى قاناعات بولىس سۇلەيمەنۇلى (ايگىلى قابانباي باتىردىڭ ءناسىلى) جولداستارىمەن، جەتى-سەگىز ادام كەلىپ قاتىستى. سولاردىڭ اراسىندا اسەت اقىن دا بار ەدى. بۇل اسەت اقىندى مەن وسىدان ءتورت جىل بۇرىن بارلىق-اراسانعا بارا جاتقان جولىمدا، ەمىل بويىندا الىمعازى بولىستىڭ اتا جۇرتىندا مەھمان بولىپ قونعان  كەزىمدە كورگەم ءۋا سالعان اندەرىن ەستىگەن ەدىم. كەلۋشىلەر مەن شاقىرىلعان مەھمانداردى تانىستىرىپ بولعان سوڭ مىرجاقىپ اسەت اقىننان بىرەر ءان، ولەڭ ايتىپ بەرۋدى ءوتىندى. بۇعان سوندا بولعان حالىق تا قوسىلدى. باسىندا اسەت كايفى ء(مۇجازى) جوقتىعىن، ءان سالۋعا تاماعى اۋىرىپ  جۇرگەندىگىن سىلتاۋ قىلىپ، قابىل المادى. بىراق سۇراۋشىلار قايتا-قايتا ىقىلاس ەتكەن سوڭ: «مەن دومبىرامەن ايتۋشى ەدىم»، - دەپ دومبىرا تالاپ ەتتى. قايدان ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىر جاقسى دومبىرا تاۋىپ كەلتىرىلدى. بۇنى قولعا الىپ، ارلى-بەرلى شەرتىپ كورىپ، مۇنىمەن ءان-كۇي ايتا المايتىندىعىن ءبىلدىردى جانە: «جاقسى گارمون بولسا»، - دەدى. گارمون دا تابىلدى. ءبىراز ۋاقىت اسەت قىسىلىپ، ىڭعايسىزدانىپ وتىردى دا انگە سالىپ، ءوزىنىڭ ونەرىن كورسەتتى. اسەتتى ەستۋشىلەر ماقتاپ، وعان بيىك باعا بەردى. سول قوناق-ءماجىلىستىڭ سوڭىنان راسىمگە ءتۇسىرۋ بولىپ، اسەت تە سوندا ءبىر شەتتە وتىرىپ ءتۇسىپ قالعان ەدى. سودان ءبىر اي كەيىن تاعى دا ءبىر قوناق-ماجىلىستە اسەتتى ۇشىراتتىم. وزىنەن انەۋكۇنگى ماجىلىستە ءان سالعاندا قىسىلىپ-قىمتىرىلۋىنىڭ سەبەبىن سۇرادىم. سوندا اسەت: - ەي، قاراعىم-اي! وندا قوناق بولىپ وتىرىپ، ءان سالۋىمدى سۇراعاندار ءبىر داريا-تەڭىز، اسقان اقىن ادامدار. مەن ولاردىڭ قاسىندا كىشكەنە ءبىر بۇلاقپىن. ولاردىڭ الدىندا ءوزىڭدى بايقاپ، اياعىڭدى ابايلاپ باسپاساڭ بولا ما؟، - دەدى... ءۇشبۋ ءراسىم 1918 جىلى اپرەلدىڭ اقىرىندا شاۋەشەكتە تۇسىرىلگەن. ارتتان، سول جاقتان العاندا تۇرەگەپ تۇرعاندار: 1. حاسەن پالۋان. 2. پالۋان ىسقاق. 3. راقىمجان. 4. حاسەنجان (اياگوز مولدانىڭ كۇيەۋى).  5. نياز ىسقاق. 6. عاريف بورناش. 7. عافيز ورازالين. 8.(؟). 9 (؟). 10. (؟).  11. قابىش سەيفۋللين. 12. زەينۋن سەيفۋللين. 13. مۇحامەدجان ء(وزى اپپاراتتى دايىنداپ قويىپ، جۇگىرىپ بارىپ تۇرا قالعان - ت.ج.). ەڭ سوڭىندا وڭاشا وتىرعان اسەت نايمانباەۆ. ورىندىقتا وتىرعاندار: 1. ۇرجارلىق سۋديا امانجولوۆ. 2. مىرجاقىپ دۋلاتوۆ. 3. احمەت بايتۇرسىنوۆ. 4. رايىمجان مارسەكوۆ. الدا وتىرعاندار: 1. (؟). 2. عاني قاري. 3. يبراھيم قۇلمقحامبەتوۆ. 4. سابىرجان حاميدي. 5. سەربوسىن (ناۋبايشى). 6. مۇندا نيز احۋننىڭ قولى قالقالاپ قالعان ورىندىقتا وتىرعان قاناعات بولىس يبن سۇلەيمەن.

اتالعان ادامداردىڭ بارلىعى دا وتە بەدەلدى، قازاق مادەنيەتى ءۇشىن ماڭداي تەرىن توككەن زيالىلار. ءۇش ارىستىڭ قۇرمەتىنە بۇكىل قالالىق ساۋىق-سەكرۋەن ۇيىمداستىرىپ، پالۋان كۇرەستىرىپ، سالتاناتپەن قارسى الدى»، - دەپ دەپ جازىپتى.

بۇل سۋرەت قازىر دە بار. اسەت اقىننىڭ بەينەسى سول سۋرەت ارقىلى بىزگە جەتتى. قايتاردا شىڭعىستاۋ ارقىلى سەمەيگە بەت الدى. وندا باقاناس بويىنداعى اباي اۋىلىندا ءا.بوكەيحانوۆ، ح.عابباسوۆ باستاتقان «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ كوسەمدەرى بوي تاسالاپ جۇرگەن بولاتىن.

م.دۋلاتوۆ (جالعاسى): «سودان 1918 جىلدىڭ جازىندا كەڭەس وكىمەتى قۇلاعان سوڭ عانا سەمەي قالاسىنا قايتىپ كەلدىم. سول ساتتەن باستاپ قانا «الاشوردا» ۇكىمەتى ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىنا كىرىستى. مەن ورىنبورعا قايتىپ كەتتىم دە، قازاق گازەتىن قايتادان شىعارا باستادىم. بايتۇرسىنوۆ تا ورىنبورعا قايتىپ كەلدى».

القيسسا، وسى ارادا ءبىزدىڭ دە تاعدىرىمىزعا تاۋقىمەتى تيگەن ءبىر وقيعا تۋرالى اكەم - قۇداكەلدى جۇرتبايۇلىنىڭ ەستەلىگىن كىرىكتىرۋدى پەرزەنتتىك پارىزىم دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى وسى ساپارداعى الاش ارداگەرلەرىنە كورسەتكەن كىشىلىك قىزمەتى ءۇشىن اكەمىز جارىقتىق 1930-1932 جىلدارى الماتىنىڭ اباقتىسىنىڭ «ءدامىن تاتىپتى». ءوزىنىڭ تۇرمەگە نە ءۇشىن قامالعانىن:

«كوتەرىلىس جىلدارى احمەت بايتۇرسىننىڭ حاتىن ماقانشىداعى الاشتىڭ جاساقتارىنا جەتكىزگەنىمدى كەڭەس وكىمەتى ءبىلىپ قويىپتى. ول كەزدە ون التى جاستا ەدىم. الاش ادامدارى باس قوسىپ، شاۋەشەككە بارا جاتىر ەكەن. ون التىنشى جىلعى بوسقىنداردى قايىرماق. تاعى دا بۇدان باسقا ءوز ويلارى بولسا كەرەك. ونىسىن اڭداعارا المادىم. سولارعا اتشى بولىپ جۇرگەمىن. قازاقتىڭ كوسەمى: مەنى ەلەۋسىزدەۋ كورىنەتىن بالا عوي، ەشكىم تەكسەرىپ-تەرگەمەس دەپ، جاسىرىن ءبىر حاتتى جاساقتارعا اپارىپ بەرۋگە جۇمسادى. حاتتى جەلدىرتىپ بارىپ اپارىپ، جاۋابىن جەلدىرتىپ كەلىپ اكەپ بەردىم. قايتاردا اق پا، قىزىل ما، بىلمەيمىن، ايتەۋىر ورىستىڭ اسكەرى قۋدى. ەپتەپ قۋدالاستىق. بار قىلمىسىم وسى. حاتتىڭ ىشىندە نە جازىلعانىندا شارۋام قانشا. سول ءۇشىن «الاشوردانىڭ شابارمانى» اتانىپ، وتىزىنشى جىلى قاماققا الىنىپ، تەرگەۋگە ءتۇستىم. كورگەن-بىلگەنىم الگى. سول جاۋاپتى تەرگەۋشىلەرگە قايتالاپ وتىرىپ الدىم. اقىرى قاشىپ قۇتىلدىم»، - دەيتىن.

كەزىندە بۇل اڭگىمەگە ءمان بەرمەپپىن. كەيىننەن ءبارى دە دەرەك رەتىندە راستالدى. قاشقىندا بىرگە بولعان جىرعال، راقىمبەردى دەگەن قانجىعالاس سەرىكتەرى بەرتىندە دۇنيەدەن قايتتى. اكەمە اباقتىداعى ازاپتان كورى، اباقتىدان قاشىپ شىققاننان كەيىنگى كورگەن حالىق قاسىرەتى قابىرعاسىن قاتتى قايىستىرۋشى ەدى. تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىنە ۇرىندىرعان سول سەرگەلدەڭ تۋرالى ەستەلىگىن كەزىندە باسپاسوزدە جاريالانعان تولىق قالپىندا وسى اراعا كىرىكتىرگەنىمە كەشىرىممەن قارارسىزدار دەپ تۇسىنەمىن. مۇنداعى اشارشىلىقتىڭ زاۋالى كىمدى دە بولسا تولعاندىرادى عوي دەپ ويلايمىن:

ق.جۇرتباەۆ: «ە، بۇل قۋ باس نەنى كورمەدى دەيسىڭ. تۇرمەسىن دە، تۇنەگىن دە، ىستىگىن دە، شتىگىن دە كوردىك قوي بۇل وكىمەتتىڭ. سونىڭ بارىنەن ماعان باتقانى وتىز ەكىنشى جىلعى اشارشىلىق بولدى. ءوز باسىمىز امان قالدى دەمەسەڭ، ول كورىنىستى ەسكە السام ءالى دە تۇلا بويىم تۇرشىگەدى. نەسىن ءسوزبۇيدالايىن، الاساپىراننىڭ ۋاقىتى. اياق استىنان اسكەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، الماتىعا ايدالدىم. ءىستى بولدىم دا شىقتىم. تۇرمەدەگى قورلىقتى ايتپاي-اق قويايىن. ونىڭ ءوزى سولاي بولۋى دا كەرەك قوي. قازىرگى توقشىلىق زاماندا دا اباقتىداعىلاردىڭ جاعدايى ءماز ەمەس شىعار. ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن ادامنان نە ساياسات شىقسىن. مالدىڭ ءبارىن تارتىپ العان. «اق سيىردىڭ» كوتەرىلىستەرى (شاكارىم قاتىسقان) بۇرقىلداپ تۇرعان كەز. تاعدىردىڭ جەلى قۋىپ ءجۇرىپ تۇرمەدەن شىقتىق. وندا توعىز ايداي جاتتىم. ساياساتتان حابارسىز بولعاندىقتان با، ءبىراز ادامدى اباقتىدان سىرتقا شىعارىپ، ءار ءتۇرلى جۇمىس ىستەتتى. قىس تۇسە باستاعاندا-اق تۇرمەنىڭ ماڭىنا قايىرشىلار جينالا باستادى. ءبىز ولاردان بىردەڭە دامەتىپ جۇرسەك، ولار بىزگە كەلگەن ادامداردان قايىر تىلەپ ءجۇر ەكەن. ەلگە اشتىق كىرگەنىن سودان بىلدىك. تۇرمەنىڭ قارا جۇمىسى، قارا نان، قىس بويى سونى قاعاجۋ ەتتىك. سويتە ءجۇرىپ، ءۇش جىگىت، ۇشەۋمىزدە جيىرمانىڭ ىشىندەگى جاس ەدىك، ءتىل تابىسىپ، «كامپان» بولىپ الدىق. قولعا تۇسكەننىڭ ءبارىن بولىسەمىز. ءبىرى - قاراتاۋدىڭ، ءبىرى - اقسۋ - سارقانتتىڭ ازاماتى ەدى (اتتارىن ەسىمدە ساقتاي المادىم - ت.ج.).

قىس ورتاسىندا تۇرمەنىڭ اينالاسىندا ءۇيىلىپ قالعان، ايازعا قاتىپ قالعان اشتاردىڭ دەنەسىن شاناعا سالىپ، وزەننىڭ جاعاسىنداعى جارعا قۇلاتا بەرەمىز. (ول ارا قازىرگى سايران جاعاجايىنىڭ ورىنى بولسا كەرەك). اۋەلدە زارەمىز ۇشىپ، ءبۇيتىپ ولگەنشە تۇرمەدە جۇرگەنىمىزدىڭ ءوزى جاقسى ەكەن دەپ تاۋبە ەتتىك. وسىلاردىڭ كەبىن قۇشارىمىز انىق قوي. بىزدە قايبىر جەتىسكەن كيىم بار دەيسىڭ. الگى اشتان قاتقانداردىڭ ءتاۋىر كيىمى بولسا شەشىپ الىپ، ەتىك-بايپاقتارىن كيىپ، ولمەستىڭ كۇنىن كوردىك. الماتىدا جىلىمىق ەرتە باستالادى ەكەن. اقپاننىڭ باسىندا كۇن جىلت ەتە قالىپ ەدى، الگى ولىكتەر ىرسيىپ-ىرسيىپ شىعا كەلدى. يت ەكەش ءيتتىڭ دە ادامدى باسىنعانىن سوندا كوردىم. ادامنىڭ سۇيەگىن كەمىرىپ جاتادى. قاسىنا بارساڭ وزىڭە ىرىلداپ، سەس كورسەتەدى. ۇشەۋمىز بۇل قورلىقتان قاتتى قاپالاندىق. سودان، يتكە جەم بولمايىق دەپ قالايدا قاشۋعا بەكىندىك. ەپتەپ ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك جيناستىردىق. قويشى، ىشىڭە تۇسكەن وي كەمىرىپ جەپ بىتەدى عوي. ءبىر كۇنى كەشكە قايتقان كەزدە ءار قايسىمىز ءۇيىلىپ جاتقان ولىكتەردىڭ ورتاسىنا جاسىرىنىپ بارىپ جاتىپ قالدىق. كۇزەتشى ىزدەيدى عوي، بىراقتا، تەڭكيىپ-تەڭكيىپ جاتقان ولىكتەردىڭ ورتاسىنا كەلۋگە داتتەرى شىدامايدى. ءتۇن ورتاسى اۋا ۇشەۋمىز دىبىس بەرىسىپ، باس قوستىق تا، اشتاردىڭ داۋىسىنا ساپ، تاماق سۇراپ، ىڭىرسىپ ءجۇرىپ سەركەش شىڭىن بەتكە الا تاۋ ساعالاي جۇردىك. تاڭ اتا قالىڭ اعاشتىڭ ىشىنە كىردىك تە، جاتىپ قالدىق.

سول ارادا مىناداي بايلامعا كەلدىك. ءبارىبىر اۋىلعا جەتە المايمىز. وندا ءبىزدى ساعىنىپ وتىرعان ەشكىم جوق. تەمىر جولعا بارساق ساقشىلار ۇستاپ الادى. قىستى كۇنى جولسىزبەن ءجۇرۋ قيىن. سوندىقتان دا نەدە بولسا سەركەش شىڭىنىڭ باۋىرىنا بارىپ پانالايىق. تاۋ ءىشىن ەشكىم تىنتپەيدى. جاز شىعا بۇيىرعانىن كورەمىز دەستىك. سودان باسپالاپ وتىرىپ الماتىنى وراي سەركەش شىڭىنا ءبىر اپتاداي ءجۇرىپ كەتتىك. قايدا اسىعامىز. جول بويى شاڭكىش، دولانا، يتمۇرىن، سارىاعاشتىڭ جاپىراعىن تەرىپ، دوربامىزعا جيا بەردىك. كەيدە ءتيىن، اقكىس كەزدەسە قالعاندا، الگىلەردى اۋلايمىز. قاۋىپسىز دەگەن ءبىر شاتقالعا كەلىپ، اعاشتان قوپىن جاساپ، سوندا ورنالاستىق. وشاق ورناتتىق. اشتاردان العان تەمىر كۇرەشكە، شوڭكە، شاۋگىمىمىز، شىرپىمىز بار. وتتى وشىرمەيمىز. الدا قانشا تاۋقىمەت بار. ونى دا ويلاماسقا بولمايدى.

كۇن سايىن بىرەۋىمىز قوستىڭ ماڭىندا قاراۋىلعا قالامىز دا، ەكەۋىمىز قۋ تاماقتىڭ قامىمەن تاۋ كەزەمىز. جەمىس-جيدەكتىڭ ءتۇيىنىن تەرەمىز. ۇشقاتتىڭ جىڭىشكە بۇتاسىنان اعاش قاقپان جاسايمىز، كەيىن ساداق تا جاسادىق. نە جەدىڭ، نە ۇستادىڭ دەرىڭ بار ما. ايۋ مەن ارقار اتقامىز جوق. تىشقان با، قۇس پا،  جىلان با، تاڭداعامىز جوق. بۇيىرعانى بىزدىكى بولدى. ءومىر ءۇشىن نەگە دە بولسا بارادى ەكەنسىڭ. ءۇش جىگىت ىلدەبايلاپ كۇنەلتتىك. جەر ابدەن قارايعان سوڭ جولعا دايىندالدىق. ەپتەپ ولمەستىڭ ازىعىن جيدىق. كوشكىندە ولگەن اڭنىڭ ولەكسەسىن قاقتادىق. قۇستىڭ جۇمىرتقاسىن تالعاجاۋ ەتتىك. جۋا، سارىمساق تەردىك. جابايى ادام نە ىستەيدى، ءبىز سونىڭ ءبارىن باسىمىزدان كەشىردىك.

سونىمەن، مامىر ايىنىڭ اياعىندا قوپىنىمىزدى تاستاپ شىقتىق. الاتاۋدى بۇيىرلەپ وتىرىپ شىعىسقا قاراي جۇردىك تە ءبىر وزەندى ساعالاپ، التىنەمىلگە بەت الدىق. شىندىعىن ايتايىن ءۇش جىگىت بولساق تا جولعا تاقاپ جۇرۋگە سەسكەندىك. جولدىڭ شەتىنىڭ ءبارى ولىك. ءيسى مۇڭكىپ، قولقاڭدى جارادى. ونىڭ ۇستىنە ادامدار ابدەن اشىنىپ العان. مەرت ەتۋى مۇمكىن. اۋىل تۇرعىندارىنان دا قايىرىم كەتكەن. سوندىقتان جولدان ون-ون بەس شاقىرىم قاشىقتىقتا جارىسا جۇرەمىز. ايتەۋىر جاز كۇنى عوي. جۋا، سارىمساق، ساۋمالدىرىق، راۋاعاش تەردىك. جاندىك كورسەك ءبىتتى، ونى ولجالاماي ىلگەرى جۇرمەيمىز. ءبىر-ەكى رەت اۋىل شەتىنە بارىپ، ەندى ەل كورمەستەي كۇيگە تۇستىك. ءۇيىلىپ قالعان ولىكتەر. قويشى، سودان ەكى اي دەگەندە بالقاشتىڭ قۇمىنا ىلىندىك. كيىمنىڭ بورشا-بورشاسى شىقتى. اياق ءتىلىم-ءتىلىم بولىپ جارىلدى. سول ارادا قاراتاۋلىق سەرىگىمىز: قۇمعا ءىلىندىم، ەندى مەن ءوز ەلىمە بەتپاقتى ساعالاپ جەتىپ الايىن. كورىسكەنشە قوش بولىڭدار، قيامەتتە دە بۇل دوستىقتى ۇمىتپايمىن، - دەپ رۇحسات سۇرادى. جىلاسىپ، ايىرىلىستىق.

قالعان ەكەۋمىز تاعى جىلجىدىق. مەن سول جولى كورگەنىمدى ايتپايىن، سەن سۇراماڭدار. كىسى ەتىن جەپ، ەسىنەن اۋىسقان ءبىر ادام ءبىزدىڭ ءوزىمىزدى تورىپ، ەكى كۇندەي زارە-قۇتىمىزدى الدى. ادامنىڭ جيدىگەن شاشىنان قىل-شىلبىر ءورىپ الىپتى. زادى، سونىمەن شاماسى جەتكەندى قىلقىندىرىپ ولتىرەتىن بولۋى كەرەك. اسىرەسە، ەمشەكتەگى بالاسىن قۇشاقتاپ، ولگەن ايەلدەردىڭ سۇيەگىنىڭ قاڭقاسىن كورگەندە قاسىمداعى سەرىگىم ەڭىرەپ، جىلاپ جىبەردى دە: «مىنا جاتقان مەنىڭ ايەلىم مەن مەنىڭ بالام بولسا قايتەمىن، قۇداكەلدى-اۋ»، دەپ، - جەرگە وتىرا كەتەدى. مەنىڭ دە قابىرعام سوگىلەدى. بويداقپىن. ونداي ۋايىم قىسپاعانىمەن دە اعايىن-تۋىس، اكە-شەشە ەسكە تۇسەدى. بىراق تا ولار شەكارادان ءوتتى دەگەندى قۇلاعىم شالىپ قالعانى بار. سول دۇرمەكتەن قالماسا كەرەك ەدى دەيمىن ىشىمنەن. مەنىڭ تاڭعالعانىم، سول بوسقان ەلدىڭ بيشارالىعى ەدى. قۇداي-اۋ، بالقاش كولىنىڭ ماڭىندا قىرىلعاندار قانشاما دەسەڭىزشى. ءار قامىستىڭ تۇبىندە ءبىر ولىك. ەتىن بالىق ءمۇجىپ جاتىر. شىركىن-اي، دەسەڭشى، بالىق ادامدى ەمەس، ادامدار بالىقتى جەسە، كۇنەلتىپ كەتەر ەدى عوي. سوعان قاۋقارى جەتپەگەن نەتكەن دارمەنسىزدىك. ونى كورىپ وزەننەن سۋ ىشۋدەن قالدىق. بۇلاق، قۇدىقتى ىزدەيمىز. ىندەت تاراپ كەتەدى دەگەن قاۋپىمىز بار. قۋ ءۇمىت نە ويلاتپايدى. قويشى، الا جازداي ارقا ەتىمىز ارشا، بورباي ەتىمىز بورشا بولىپ ءجۇرىپ، كۇزگە قاراي جوڭعار الاتاۋىنىڭ ەتەگىنە جەتتىك-اۋ. ەندى، سارقانت پەن اقسۋدى كوزدەپ كەلەمىز. قىركۇيەككە تامان الگى سەرىگىمنىڭ اۋىلىنا كەلدىك.

قاۋىپ قايدان دەرىڭ بار ما. اۋىل تولى بەلسەندى. ۇستاتىپ جىبەرىپ وتىرعانداردىڭ ءوزى سول اعايىندار عوي. ونىڭ اۋىلى ابىر-سابىر بولىپ جاتىر ەكەن. ەكى كۇندەي اۋىلدىڭ جەلكەسىندەگى بيىكتەن باقىلاپ وتىردىق. سەرىگىم بىرەسە اكەسىن، بىرەسە شەشەسىن، بىرەسە ايەلىن كورىپ ەلەڭدەپ قالادى. كىشكەنتاي بالانى كورسە، ءوز ۇلىنا ۇقساتادى. ايتەۋىر قوس كوزى ءتورت بولدى. ەكىنشى كۇنى ەتەككە تامان ءتۇسىپ، مەن اۋىلدىڭ تۇسىنداعى قالىڭ بۇتانىڭ اراسىنا تىعىلىپ قالدىم. سەرىگىممەن سول ارادا قوشتاستىم. ونداعى قيماستىق سەزىمدى قالاي جەتكىزەسىڭ. ەگەر دە، ۇزاق بوگەلسەم كۇتپە، مەنىڭ قولدى بولعانىم. ال، مىنا بۇتانىڭ قاسىنا كەلىپ ءۇش رەت قاقىرىنسام وندا ەلدىڭ امان بولعانى، - دەدى. قاس قارايعان سوڭ ول شەتكى ۇيگە جەتتى. ار جاعىن اڭداي المادىم. ءتۇن ورتاسى اۋعانشا كەلمەدى. اۋىل جاقتان ابىر-سابىرى كوپ داۋىستار ەستىلەدى. ءۇمىتىمدى ۇزە باستادىم. سۋىق تا قالتىراتىپ بارادى. ودان ۇرەي كۇشتى، ۇرەيدەن اشتىق كۇشتى. ەندى ورىنىمدى اۋىستىرىپ، قارسى بەتكە بارىپ جاتتىم. كىم بىلەدى؟، - دەگەن سەنىمسىزدىك ورنادى. سودان كۇدەر ۇزىلگەن كەزدە ءبىر سىبىس شىقتى. تىڭدادىم دا جاتتىم. بەلگىلى بۇتانىڭ ءتۇبىن ءدال تاۋىپ، ءۇش رەت ايەل داۋىسى ەستىلدى. قوزعالمادىم. بىرنەشە رەت قايتالادى. سودان كەيىن اقىرىن عانا:

- جولاۋشى! سىزگە سالەم ايتتى سەرىگىڭ. مەن سونىڭ زايىبىمىن. ءبىزدىڭ اۋىل اڭدۋدا. بىراق قازىر ارعى بەتكە كوشۋگە قامدانىپ جاتىرمىز. ءسىز تەزىرەك بۇل ماڭنان كەتىڭىز. قۇداي جولىڭىزدى قىلسىن!، - دەپ بايىپپەن ناقتىلاپ ايتىپ شىقتى.

ابدەن كوزىم جەتكەن سوڭ ورىنىمنان تۇرىپ قاسىنا باردىم. جاعدايدى قىسقاشا ءتۇسىندىردى دە، قولىما ءبىر دوربا تاماق ۇسىندى. كيىم دە بار ەكەن. الگى سەرىگىمنىڭ ايەلى: «بارى وسى بولدى، تاۋدان تومەن تۇسپەگەيسىز، مىنا سەمەي جاق قاۋىپتى. تورۋىلشى كوپ. اللا دەم بەرسىن سىزگە»، - دەدى دە كەرى بۇرىلدى. وكسىك كەۋدەمە تىعىلىپ مەن قالدىم. اپىل-عۇپىل اكەلگەن تاماقتان اساپ-اساپ جىبەردىم دە، تاۋ ساعالاپ، تاڭ اتقانشا ءجۇرىپ وتىردىم. ءبىر توبەنىڭ باسىنا بارىپ تىنىقتىم. ەرتەڭىندە الگى اۋىلدىڭ ورىنىنا قاراسام، وزدەرى جوق، تەك جۇرتى عانا قالىپتى. ءسويتىپ، قيامەتتىككە سەرت بەرگەن ەكى اداممەن وسىلاي ماڭگى قوشتاستىم. ءتىرى بولسا ولار دا مەن تۋرالى وسىنى ايتىپ جۇرگەن شىعار. اللا رازى بولسىن!

نەسىن سوزايىن، تۋرا قازان ايىنىڭ اياعىندا اياكوزگە جەتتىم-اۋ. جولدا قاڭىراعان قىستاۋلاردى پانالاپ، قاتقان سۇيەكتەردى قايناتىپ ءىشىپ، اڭ-قۇستىڭ ولەكسەسىنىڭ ەتىن قورەك ەتىپ جەتكەنىمدە، وسى جەرگە جەتۋگە نەگە سونشا وزەۋرەگەنىمدى تۇسىنبەدىم. جۇرت ءبىر-بىرىنە جاۋىعىپ، قانىن ىشىنە تارتىپ العان. ەل جاقتىڭ دا بەرەكەسى كەتىپتى. ايتەۋىر، اشتىقتا ار جۇرە مە، بىرەۋدىڭ جۋىندىسىن ىشسەڭ دە قاناعات. سودان، ەسىم باردا ارعى بەتكە وتەيىن دەپ بەكىندىم دە، ەندى تارباعاتايدى ساعالاپ، باقتىداعى شەكاراعا قاراي ءجۇردىم. جولاي قار تىزەدەن جاۋدى. تاۋ القىمنان ءجۇرۋ مۇمكىن بولماعان سوڭ كۇنگەي ساعالاپ ءجۇردىم. بار جۇبانىشىم، مۇرىندى شۇيىرتكەن ولىكتەردىڭ يىسىنەن قۇتىلعانىم. قىستىڭ اتى - قىس. بۇتانىڭ تۇبىنە، تاستىڭ ىعىنا، مايانىڭ ىشىنە تۇنەپ ءجۇرىپ، شەكاراعا دا جەتتىم-اۋ. بىراق، تارباعاتايدىڭ يەگىندەگى ارقالىق تاۋىنا قاراي كۇرە جولدى قيىپ ءوتىپ بارا جاتقانىمدا، تۋرا شەكاراعا ءبىر شاقىرىمداي قالعانىمدا الدىمنان اتقا مىنگەن ءۇش اسكەر شىعا كەلدى. بىرەۋى شاۋىپ كەلىپ مىلتىقتىڭ دۇمىمەن ءبىر ۇرعاندا ەسىم اۋىپ قالدى. قايسى ءبىر ءال قالدى دەيسىڭ. كوزىمدى اشسام، الگى اسكەردىڭ ەكەۋى اناداي بارىپ، ءۇشىنشىسىن شاقىرىپ تۇر ەكەن. مەنى تاستاپ كەتەيىك، ءوزى دە ولەدى، ولمەسە كۇنىن كورسىن دەيتىن بولۋى كەرەك. بىراق ءۇشىنشىسى كونبەدى. ەسىمدى جيعانىمدى ءبىلىپ، قامشىمەن ساباپ، شىلبىرىنا بايلاپ، سۇيرەتىپ، ومبى قاردا دەدەكتەتىپ وتىرىپ باقتىنىڭ بەكەتىنە الىپ كەلدى. جەلكەدەن ءبىر ءتۇيىپ، اباقتىنىڭ ىشىنە كىرگىزدى. ە، ورىستىڭ قۇرىعى ۇزىن با، مەنىڭ ادىمىم قىسقا ما، وسىلاي تاعى دا يۆاننىڭ اپانىنا ءتۇستىم. ىشكە كىرسەم، ءبارى دە ءوزىم سياقتى سورلىلار، ىشىندە اندا-ساندا ساپتامالى، قاپسىرمالى ەتىگى بارلار كەزدەسىپ قالادى. ولار، شەكارانىڭ ارعى-بەرگى جاعىنا زات تاسيتىن، ءسويتىپ ءجۇرىپ، قولعا تۇسكەندەر بولسا كەرەك - دەدى.

سودان الگى اباقتىدا بەس كۇن جاتتىم. كۇنىنە ءبىر كەسە ىستىق سۋ بەرەدى. ەكى كۇندە ءبىر ۋىس كەبەك ارالاسقان تارى بەرەدى. الگىنى بىردەن جەمەي، تالماپ قانا، ءبىر ساعات بويى اۋزىمىزدىڭ ءدامىن الامىز. ءتاپ-ءتاۋىر تەرشىپ قالعانداي بولاسىڭ. كۇن سۋىق، بوران ۇيىتقىپ تۇر. التىنشى كۇنى تاڭ اتقاندا ساپقا تۇرعىزدى دا، ماقانشىعا قاراي ايداي جونەلدى. قار دەگەنىڭ بەلۋاردان. اش-ارىقتا نە كۇش بار. جولدىڭ شەتىنە بۇراتىلىپ بارىپ، قۇلاي كەتەدى. قىزىل اسكەرلەر اتتىڭ ۇستىندە تۇرىپ قامشىمەن ءارى سابايدى، بەرى سابايدى. ونى كوتەرە مە؟ كەيى سول كۇيدە ءجانتاسىلىم بەرەدى. ونى بىزگە جولدىڭ شەتىنە ىسىرتادى دا، قارمەن بەتىن جابۋعا مۇرسات بەرمەي، ايداي جونەلەدى. جولاي تالاي ولىكتى باسىپ كەتتىك. اتتاپ وتەتىن كۇي قايدا. اسكەرلەر كەيدە ناشارلاردى تابان استىندا اتىپ تاستايدى. "جانى قينالماي ءولدى-اۋ، بيشارا", - دەپ كەيبىرەۋلەر كادىمگىدەي جەڭىلدەنىپ قالادى. قويشى، سودان كۇن ۇزاق ءجۇرىپ بۇعىباي دەگەن بەكەتكە كەلدىك-اۋ. باقتىدان ۇزاسا ون شاقىرىم عانا جەر. سول ارادا ءبىر قورا بار ەكەن، الگىگە اكەپ قامادى. اش ادام بۇيىعىپ-بۇيىعىپ جاتا كەتتىك. كۇن بوراپ تۇر. ءبىر كەزدە الدەكىم داۋىستاپ جىبەرىپ: "ەي مىنانى قاراڭدار!", - دەدى. سويتسەك، جاتقان جەرىنەن تەمىر تاۋىپ الىپتى. ءۇش-ءتورت ءالدى جىگىت دەرەۋ الگى قورانىڭ ارت جاعىنداعى دۋالدى تەسۋگە كىرىستى. كەزەكتەسىپ وتىرىپ، قابىرعانى تەستى. سىرتتاعى بوراننىڭ ازىناعان داۋىسى ەشتەڭە ەستىرتە مە؟ اسكەرلەردىڭ ءبارى باسقا ۇيدە دەمالىپ جاتىر. كۇزەتشى سىرتتا. ول دا قايبىر جەتىسىپ تۇر دەيسىڭ. سودان ءبىر ۋاقىتتا الگى جەردى تەسىپ، ءبىر-بىرلەپ سىرتقا شىقتىق. كەلىسىم بويىنشا ەكى ادام بىرگە جۇرمەيدى. اركىم بەت-بەتىمەن كەتەدى. سوندا ءبىرىن ۇستاسا ەكىنشىسى قۇتىلىپ كەتۋى مۇمكىن دەپ ۋاعدالاستىق. ارادا جارتى ساعات وتكەندە، ۇزاسا 300-500 مەتردەي جەرگە جەتىپ قالعانىمىزدا، تارس-تۇرس مىلتىق اتىلىپ، دۇنيە استان-كەستەن بولدى دا كەتتى. ءار جەردە ايعايلاعان داۋىس، اتىلعان مىلتىق، كىم ءولىپ، كىم ءتىرى قالدى ايىرىپ بولار ەمەس. ءوزى اش ادام، ومبى قاردا قانشا الىس كەتە الاسىڭ. ءبىر ۋاقىتتا مەنىڭ دە باسىما قامشى ءۇيىرىلدى. مىلتىقتىڭ دۇمىمەن قويىپ-قويىپ قالعاندا اتتاي جەلىپ كەتەسىڭ. نە دەرىڭ بار ما، ءبىرىمىز امان قۇتىلماپپىز. ساناپ-ساناپ كىرگىزگەندە، ءبارىمىز دە تۇگەل ەكەنبىز، ءبىر-ەكى جارالى بار ەكەن، وعان دا شۇكىرلىك ەتتىك، سۇلاپ-سۇلاپ جاتا كەتتىك. سويتسەك، شۋ مىنادان شىعىپتى. ەڭ سوڭىندا ءۇش جىگىت قالىپتى، سولار. مەن بۇرىن شىعامىن، مەن بۇرىن شىعامىن، - دەپ تالاسىپ، سوڭىندا بوقتاسىپ، توبەلەسىپ قالىپتى. كەرىلدى ەستىگەن كۇزەتشى ەسىكتى اشىپ قاراپ، اتوي سالىپتى عوي. الگى جىگىتتەردى تاۋىپ الىپ، ەكى-ءۇش ءالدى ازاماتتار ولاردى تومپەشتەپ الدى. قىرىق ادام شىققان تەسىكتەن ۇشەۋى تالاساتىنداي نە جەتپەدى دەسەڭشى.

ازاپتى ەرتەڭىندە كوردىك قوي. ءبىر كەسە قايناق سۋدان ايىرىلدىق. "قاشاتىن قۋسىڭدار عوي، ال قاشىڭدار", - دەپ، اسكەرلەر جەلكەمىزدەن مىلتىقتىڭ دۇمىمەن پەرىپ قالادى. جۇرە الماعانداردى ساباپ-ساباپ تاستاپ كەتەدى. ولار سول كۇيى بوراندا قاتىپ قالادى. جۇرۋگە شاماسى جوق. جولدا تەڭكيىپ-تەڭكيىپ جاتقان ولىكتىڭ تالايىن كوردىك-اۋ. الپىس شاقىرىم جەردەگى ماقانشىعا جەتكەندە ەسىمىزدى ءبىر-اق جيدىق. اناۋ باقشانىڭ تۇبىندەگى تەرى-تەرسەك جياتىن قويماعا قامادى. ءىشى تولعان وگىزدىڭ تەرىسى ەكەن. پىشاقتا جانىپ-جانىپ جىبەرىپ، وگىزدىڭ شاتمايىن، شەلىن سىلىپ الىپ، قويمانىڭ ۇستىندەگى شىلىكتى سىندىرىپ، وتقا جاعىپ، الگىنى قاقتاپ جەدىك. ءاي، سول قۇيقانىڭ ءدامى ءالى اۋىزىمىزدا.

ەگەر دە كەشىكسەم ايداۋىلدان قاشىپ قۇتىلماسىمدى ءبىلدىم. ءالىم ءبىتىپ، تيتىقتاپ قالىپ ەدىم. قالايدا قاشۋعا تىرىستىم. قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن، ەل وگىزدىڭ تەرىسىن شەلدەپ، وت جاققان كەزدە مەن ەسىك جاقتى ساعالاي بەردىم. ءتۇتىن بۇرقىراپ، قويمانىڭ ءىشى كورىنبەي كەتكەن سوڭ ەسىكتى اشتى. سىرتقا ءتۇتىن لاپ ەتىپ شىققاندا مەن دە ەسىكتىڭ قايىرماسىنا قالاي جاسىرىنا قالعانىمدى بىلمەدىم. كۇزەتشى تۇتىننەن قاشىپ، ءارى تامان بارىپ تۇردى. سول كەزدە اق ءشالى تارتقان ءبىر ايەل جاناپ وتە بەردى دە، جاپساردا تىعىلىپ تۇرعان مەنى بايقاپ قالدى. قولىندا اق بيدونى بار ەكەن. شىرايلى ادام ەكەن. الگى كۇزەتشىنىڭ قاسىنا بارىپ ازىلدەسىپ تۇردى دا ونى وزىنە قاراتىپ، ءارى قاراي باسپاقتاي بەردى. سول كەزدە مەن جالت بەرىپ، الگى قويمانىڭ ارتىنا قاراي زىتىپ بەردىم.

ءسويتىپ، بىردەن بازارعا تارتتىم. كىس كوپ، ىشىنە ءسىڭىپ كەتەسىڭ. ەكىنشى، تانىس كەزدەسىپ قالسا، وزەگىمدى جالعارمىن دەگەن وي كەلدى. اش-ارىق ءولىپ جاتقان ادامدى شانامەن سىرتقا اكەتىپ جاتىر. سونىڭ بىرەۋى بولىپ، مەن دە كەتەمىن-اۋ دەگەن وي ەمىس-ەمىس كەلەدى. بازاردى ءۇش اينالىپ شىقتىم. الگى اق ءشالى تارتقان ايەل سوندا كەلىپ ايران ساتىپ تۇر ەكەن. جانىنا جاقىنداي بارىپ بۇرىلىپ كەتەم. ءۇشىنشى رەت جاناي بەرگەنىمدە جانىنا شاقىردى دا: - "جاڭاعى سەنسىڭ بە؟", - دەدى. - ء"يا", - دەپ، باسىمدى يزەدىم. وزگەگە بىلدىرتكىسى كەلمەدى عوي دەيمىن: - "وسى سەنىڭ اقشاڭ جوق قوي. بىراق تا مىنانى تۇگەل ءىشىپ كەتە الساڭ، اقىسىن المايمىن. ىشە الماساڭ كيىمىڭدى شەشىپ بەرەسىڭ", - دەدى. اق بيدوندى باس سالدىم. ايراندى توگىپ-شاشىپ قۇنىعا سىمىرە باستادىم. ءبىر كەزدە كوز الدىم قىپ-قىزىل بوپ قانعا تۇندى دا، تەڭسەلە بەردىم. ساقالىم قان سياقتى كورىندى... ەسىمدى جيسام، ءبىر جىلى ۇيدە جاتىرمىن. سويتسەم، اش ادام ءالسىز كەلەدى ەمەس پە، زورىققاننان مۇرىنىمنان قان زاۋلاي جونەلىپتى. ءبىرازدان كەيىن الگى ءشالى تارتقان ايەل كىردى. ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا:

- ەي، سورلى-اۋ، بايقاپ-بايقاپ ىشپەيسىڭ بە، مەن سەنىڭ كيىمىڭدى قايتەم. بىرەۋ-مىرەۋ كۇدىكتەنىپ، سەنى تاعى ۇستاپ اكەتپەسىن دەپ الدارتقانىم ەمەس پە. ءبىز دە تۇسىنەمىز. مەنىڭ دە اعا-باۋىرىم بوسقىن بوپ ءجۇر. ارعى بەتكە كەتكەنى بار، ايدالىپ كەتكەنى بار، سولاردىڭ بىرەۋىن كەزىكتىرىپ قالامىن با دەپ، بازارعا بارىپ تۇرامىن. تابىس ءۇشىن ەمەس. وسىندا ءبىر بەلسەندىگە سەن سياقتى جۇدەپ ءجۇرىپ تاپ بولدىم دا، تۇراقتاپ قالدىم. ولارعا تاماق تابىلادى عوي. ول ءوزى قازىر اياكوزگە جينالىسقا كەتتى. وسىندا ەكى-ءۇش كۇن دەم ال. جاڭا سەن ەسىڭنەن تانعاندا تۋىسىم دەپ ۇيگە اكەلگىزدىم، - دەدى.

سول ءبىر مۇڭلىق ايەلدى ماعان مىنا بالالاردىڭ كوز جاسى ءۇشىن كەزىكتىردى-اۋ. نەسىن جاسىرايىن، باسىمنان كەشكەنىمدى الگى ايەلگە تۇگەل ايتتىم. جىلاپ وتىرىپ تىڭدادى. ءبىر اپتا جاتقىزدى ۇيىندە. كيىمىمدى جاماپ، الگى بەلسەندىنىڭ ەسكى كيىمىن بەردى. كادىمگىدەي الدەنىپ قالدىم. ءبىر كۇنى كوشەگە شىعىپ كەلدى دە: - "بۇگىن كەڭسەسىنە حابار بەرىپتى. كۇيەۋىم ەرتەڭ كەلمەكشى ەكەن. ول بەلسەندى سەنى ۇستاپ بەرىپ جۇرەر. بۇگىن تۇندە جولىڭدى تاپ", - دەدى. سودان، ەكى بولكە نان، تالقان، بيداي بەردى.

سودان كەيىن ارعى بەتكە ءوتتىم. وندا دا شەكە قىزىپ تۇرعان جوق ەكەن. مىنا قاراۋىلدا تۇراتىن زەكەن مەن جاڭىلحاننىڭ اكەسى ەكەۋمىز تاعدىرلاس-تامىرلاس بولدىق. بىرەۋمىزدە ءبىر قاپ بيداي، بىرەۋمىزدە ءبىر سيىر بار ەدى. ەكەۋمىز بىلاي دەپ كەلىستىك: ول سيىرىن، مەن بيدايدى ءبىر قىسقا ازىق ەتسەك جازدا ول دا، مەن دە اش قالامىز. ودان دا سيىردى سويىپ، بيدايدى جازدا ەگەيىك - دەپ كەلىستىك. جاز شىعا ايتەۋىر ولمەس كۇندى كوردىك. كولىك جالداپ ءجۇرىپ، ەگىن ەكتىك. ءسويتىپ، كوشكە ىلەسىپ كەتتىك. وي، اللا، سول اشارشىلىقتان امان قالامىن دەپ كىم ويلاعان. ءبىر ايەلدىڭ قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا ءبىر بۇتاق امان قالدى، - دەدى، كۇرسىنىپ.

مەنىڭ ويىمشا، بۇل اڭگىمە مەنىڭ اكەمنىڭ كوپ كورگەن تاۋقىمەتىنىڭ ءبىرى عانا ەدى. قالعانى دەربەس اڭگىمە، مۇمكىن مەنىڭ "جەر بەسىك" اتتى شىعارمامدى وقىعاندار ودان ازداپ ماعلۇمات الار دەپ ويلايمىن. بۇل ارادا اشارشىلىققا قاتىستى اڭگىمەسىن عانا تىلگە تيەك ەتتىم. قاتتى تاڭقالدىراتىنى - ادامنىڭ ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعى. ەكىنشى، جاڭاعى ءشالى تارتقان ايەل سياقتى ءوزى دە تاعدىر تاۋقىمەتىنە تۇسە ءجۇرىپ، ادامگەرشىلىك سەزىمدى ساقتاي ءبىلۋى. اكەم بۇل اڭگىمەنى:

- ە، مەن ءبىر تاعدىردىڭ قاڭباعى بولدىم عوي، سول بەتىمشە ارعى بەتتە ەكى-اق جىل تۇرىپ، تاعى دا بەرى ءوتتىم. ول كەزدە تالدىقورعاننىڭ سارقانت، اقسۋ وڭىرىندە ۇزاتىلعان اپكەم بار ەدى، سونى ساعالادىم. ودان ەكى جىل وتكەندە وتىز جەتىنىڭ ويرانى باستالىپ كەلە جاتتى، - دەدى دە سول كۇنگى اڭگىمەسىن اياقتادى.

نە دەپ بۇل اڭگىمەنى قورىتۋعا بولادى؟ ءبارى دە تاعدىر شىعار. حالىقتىڭ باسىنا تۇسكەن ناۋمەتتىڭ ءبىر كۋاسى بولعان اكەمنىڭ اڭگىمەسىن ۇرپاققا جەتسىنشى دەپ ەمەس، سونداي ءمۇساپىر كۇيگە تۇسكەن ەل جۇرتتىڭ ازابىن جەتكىزۋ ءۇشىن جازدىم.

اۋىزىنا يمانى تۇسپەي، كوزى جابىلماي قالعان اشارشىلىقتىڭ ۇلكەندى-كىشىلى قۇرباندارىنىڭ توپىراعى تورقا بولسىن!"

اكەمنىڭ بۇل اڭگىمەسى بىزگە الاش ارداگەرلەرىنىڭ مۇراسىمەن مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەندە تانىسۋعا ىنتالاندىرعانىن دا جولاي ەسكەرتە كەتكەن دە ءجون شىعار.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»