قازاق حالقىنىڭ ەلىم دەپ ەڭىرەگەن ەرلەردەن كەندە بولماعاندىعى سان عاسىرلىق تاريحىمىزدان بەلگىلى. دەمەك، قاي كەزەڭدە دە جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپارلار شىققان ارىستار قالىڭ بۇقارادان كوزگە وقشاۋ ءتۇسىپ وتىرعان. ارىگە بارماي-اق كەشەگى الاش قوزعالىسىنا بەلسەنە ارالاسىپ، ەل مۇڭىن جوقتاعان، تۋعان حالقىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن وتقا دا، سۋعا دا ءتۇسىپ، باسىن بايگەگە تىككەن ارىستار - وسىنىڭ ايعاعى. سوندىقتان ولاردىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى مەن اتقارعان ەرەن ەڭبەكتەرىنە وڭ باعا بەرىپ، كەلەر ۇرپاققا ونەگە ەتۋ - قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستانداعى ءاربىر قازاق ازاماتىنىڭ ەلدىك پەن ەرلىككە، ورلىككە ناسيحاتتايتىن قاسيەتتى بورىشى. سول ءبىر الاش ارداقتىلارىنىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا زامانىندا بارىنشا بىلىمگە ۇمتىلىپ، مىڭنىڭ جۇگىن ارقالاعانداعى ماقساتى بىرەۋ عانا ەدى. ەل يگىلىگى ءۇشىن ورتاق مۇددەدەن تۋعان ول ماقسات قازاق حالقىنىڭ دەربەستىگى، كوشتەن قالماي، ەشكىمنىڭ بودانىندا بولماي ءبىر تۋ استىنا باس بىرىكتىرىپ، ءبىر عانا ۇرانمەن العا جىلجۋ، ءوسىپ-وركەندەۋ ەدى. الايدا وعان قول جەتكىزۋ وڭايعا تۇسپەگەنىن بارشامىز بىلەمىز: تالاي قۇربان تالاپ ەتىپ، تالاي ۇرپاقتىڭ اۋىسۋىنان سوڭ عانا كەلدى. ۇلت زيالىلارى باس بولعان قازاق حالقى بۇل كۇنگە دەيىن تالاي قيىن-قىستاۋ جىلداردى وتكىزىپ، تالاي تار جول، تايعاق كەشۋگە تاپ بولدى. سول بوزداقتاردىڭ ارمان-تىلەكتەرى ورىندالعانىنا قازىردە جيىرما جىل تولىپ وتىر. ول كۇن جالعىز قازاق ۇلتىنىڭ عانا ەمەس، بارشا قازاقستاندىقتار ءۇشىن ۇلى قۋانىش بولدى. ەندىگى جەردە قازىرگى اعا بۋىننىڭ مىندەتى - وسى تاۋەلسىزدىك تۇعىرىن بيىكتەتىپ، كەرەگەسىن ونان ءارى بەكىتە ءتۇسۋ. بۇل ءۇشىن، ارينە، ۇرپاق ساناسىنا ۇلتتىق رۋح پەن تەكتىلىك ۇرىعىن دارىتۋدىڭ ماڭىزى وراسان. ال ۇلتتىق رۋح، سونىمەن بىرگە وتانسۇيگىشتىك، حالقىنا ادالدىق سىندى قاسيەتتەر، ءسوز جوق، تاريح تاجىريبەسىنەن الىنادى. وسى رەتتە الاش ارداقتىلارى، يدەيالارى، وعان تۇرتكى بولعان سەبەپتەر - ءبارى جاس بۋىننىڭ ساناسىندا ءوزارا تۇتاستىقتا ۇيالاۋى ءتيىس. تاريح پاراقتارىنىڭ ءتالىمدى تۇستارىن ۇلت يگىلىگىنە جاراتۋ ءىسى وسىدان باستاۋ السا كەرەك.

سونىمەن، قازىرگى ۋاقىتتا جانە ەلىمىز تاۋەلسىز العاننان بەرى الاش زيالىلارىنىڭ يدەيالارى جايلى قىرۋار جۇمىس اتقارىلىپ، ىزدەنىس جۇرگىزىلىپ كەلەدى، مۇنان ءارى جالعاسا دا بەرەتىن بولادى. ەڭ باستىسى، سولاردىڭ ءاربىرىنىڭ دە ماڭىزى ۇلكەن. ماسەلەگە وسى قىرىنان كەلگەندە، الاش قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى (انىعىندا، ءبارى دە بەلسەندى) مۇشەلەرى بولعان اتاقتى سەيداليندەر اۋلەتىنىڭ تاريحى مەن تاعىلىمدى ىستەرىن زەرتتەۋدىڭ دە بەرەرى مول.

وسى باعىتتا الاش تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن بىزدەر تىڭ دەرەكتەر ىزدەستىرۋ ماقساتىندا ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىر باسىندا ۇلت زيالىلارى وقىعان سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنە ارنايى ات ءىزىن سالدىق. ۋنيۆەرسيتەت پرەزيدەنتى ليۋدميلا الەكسەەۆنا ۆەربيتسكايامەن (فوتوسۋرەتتە، 2011 جىلدىڭ تامىزى)ستاليندىك تەررور قۇرباندارى جايلى زەرتتەۋ جۇمىستارىمىزدىڭ بارىسىندا بۇعان دەيىن تانىس ەدىك. باستامامىزعا وڭ باعا بەرگەن ل.ا.ۆەربيتسكايا مۇراعات قورىنداعى قاجەتتى قورلاردى الدىمىزعا جايىپ سالدى. وسىلايشا الاش ۇلدارىنا قاتىستى - ايتالىق، ءحىح عاسىرداعى قۋاتتى تولقىن ب.قۇلمانوۆ، ا.تۇرلىباەۆ، ج.اقباەۆ، ب.سىرتتانوۆ، ر.مارسەكوۆ، ب.قاراتاەۆ، م.شوقاي جانە تاعى دا باسقالارعا قاتىستى - ماتەريالدارعا قول جەتكىزۋىمىزگە مۇمكىندىك تۋدى.

اتالعان ۋنيۆەرسيتەتكە ءبىلىم ىزدەي بارىپ، وقىپ-توقىعان ەل اعالارىنا بايلانىستى الىنعان تىڭ دەرەكتەردى رۋحاني مۇرا رەتىندە جۇيە-جۇيەسىمەن قالىڭ وقىرمانعا ۇسىنا وتىرۋدى ءجون كورگەن بىزدەر وسىعان دەيىن رايىمجان مارسەكوۆ، جاقىپ اقباەۆ، جيھانشا سەيداليندەر تۋرالى كەزەك كۇتتىرمەس ماتەريالداردى جاريالاپ ۇلگەردىك. بۇل جولعى ىزدەنىسىمىز جانسۇلتان سەيدالينگە ارنالدى.

تاريحتا قازاق حالقىنىڭ كەمەڭگەر ۇلدارى رەتىندە قالعان سەيداليندەر اۋلەتىنەن ونگەن ۇرپاقتىڭ ۇلت مۇددەسى ءۇشىن بارىن سالىپ، ايانباي ەڭبەك ەتكەنىن، نار جۇگىن ارقالاعانىن قازىردە اركىم بىلە بەرمەيدى. سول تارلاندار ءومىر سۇرگەن كەشەگى كەزەڭ مەن قازىرگىنىڭ اراسىنداعى ۋاقىت تىم ۇزاپ كەتە قويماعانمەن، ولار جايلى دەرەكتىڭ بارىنشا كومەسكى تارتىپ بارا جاتقاندىعى جاسىرىن ەمەس. سوندىقتان «تاريحتان - تاعىلىم» دەگەن قاعيدانى باسشىلىققا الا وتىرىپ، كىشى ءجۇز حانى بولعان نۇرالىدان تۋاتىن سەيدالىنىڭ تورەجان اتتى بالاسىنان تارايتىن ءبىر عانا بۇتاق (تورەجان - شۋاق - جانسۇلتان), ياعني نەمەرەسى جانسۇلتاننىڭ قايراتكەرلىك بولمىسىن الاش زيالىلارى تۋراسىنداعى جاريالانىمداردىڭ قاتارىندا ءوز الدىنا جەكە تاقىرىپقا وزەك بولادى دەپ ەسەپتەيمىز.

جانسۇلتاننان ابباس، ساپارجان ەسىمدى ۇلدار تۋادى. جانسۇلتان قازان ۋنيۆەرسيتەتىندە، ال ۇلدارى سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە وقىعان.
سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە ترويتسك ولكەلىك سوتىنىڭ مۇشەسى، القا كەڭەسشىسى جانسۇلتان شۋاقۇلى سەيداليننىڭ قىزمەتى جايلى (بۇل قۇجات جانسۇلتاننىڭ ۇلى ابباستىڭ وقۋ ورنى ءۇشىن بەرىلگەن) 1900 جىلدىڭ 13 مامىرىندا قۇراستىرىلعان №3995 فورمۋليارلىق ءتىزىمى قالعان ەكەن. بۇل قۇجات جانسۇلتاننىڭ قىزمەت جولى تۋرالى ءبىرشاما ناقتى دەرەكتەر بەرە الادى. وندا اتى-ءجونى مەن تۋعان جىلى، جەرى، شەنى، قىزمەتى، ءدىني سەنىمى مەن ەرەكشە بەلگىلەرى جانە جىلدىق جالاقىسى تۋرالى مىناداي مالىمەتتەر بار: «القا كەڭەسشىسى، ترويتسك ولكەلىك سوتىنىڭ مۇشەسى جانسۇلتان شۋاقۇلى سەيدالين 1859 جىلدىڭ قازان ايىندا تورعاي وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن، قىرعىز; مۇسىلمان دىنىندە، قاسيەتتى ستانيسلاۆتىڭ ءىىى دارەجەلى وردەنى جانە يمپەراتور ءىىى الەكساندردىڭ قاسيەتتى ءتاج كيۋ قۇرمەتىنە العان قوڭىر قولا مەدالى، يمپەراتور ءىىى الەكساندردىڭ پاتشالىق قۇرۋ قۇرمەتىنە العان كۇمىس مەدالى بار; جىلدىق جالاقىسى: جالاقى - 1200 رۋبل، اسحاناعا - 500 رۋبل، پاتەرگە - 500 رۋبل، بارلىعى - 2200 رۋبل»، - دەپ كورسەتىلىپ، تاربيەلەنگەن جانە تولىق عىلىمدار كۋرسىن العان وقۋ ورنى، قىزمەتكە تۇسكەن ۋاقىتى، قانداي شەندە، قانداي قىزمەتپەن ءوتتى، قىزمەت بارىسىندا ەرەكشە ارەكەتتەرى مەن ارتىقشىلىقتارى بولمادى ما، شەن الۋدان باسقا ەرەكشە ناگرادتالعان تۇسى بار ما دەگەن باعانا كەلەسىدەي مالىمەتتەرمەن تولىقتىرىلعان: «قازان يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتى زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ عىلىمدار كۋرسىن ءتامامداپ، 1882 جىلدىڭ 2 قاراشاسىندا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ №33 بۇيرىعىمەن تولىق ستۋدەنت دەگەن اتاق بەرىلدى، 1882 جىلدىڭ 27 قازانىندا مينيسترلىككە قابىلدانىپ، زەمستۆو بولىمىنە ساباققا ىسساپارعا جىبەرىلدى.

1883 جىلدىڭ 12 اقپانىندا بارلىق قۇقىقتارى مەن باسىمدىقتارى بار كانديدات اتاعى بەكىتىلىپ، 1883 جىلدىڭ 1 ناۋرىزىندا وسىعان قاتىستى №195 ديپلومى بەرىلدى.
يمپەراتورلىق دارەجەلى قاسيەتتى ءتاج كيۋ راسىمىنە وراي دالا وبلىستارى مەن ىشكى وردادان كەلگەن قىرعىز دەپۋتاتتار جانىنداعى اۋدارماشى رەتىندە قىزمەتتىك مىندەت بويىنشا 1883 جىلدىڭ 20 ساۋىرىندە ماسكەۋ قالاسىنا ىسساپارعا جىبەرىلدى.

وتە جاقسى ىنتامەن اتقارعان قىزمەتى ءۇشىن 1883 جىلدىڭ 1 ماۋسىمىندا قاسيەتتى ستانيسلاۆتىڭ ءىىى دارەجەلى وردەنىمەن اسا جوعارى دەڭگەيدە ناگرادتالدى.
1883 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا يمپەراتورلىق دارەجەلى قاسيەتتى ءتاج كيۋدىڭ قۇرمەتىنە الەكساندر لەنتاسىنداعى قوڭىر قولا مەدالىن الدى.
1883 جىلدىڭ 12 اقپانىندا بەرىلگەن كانديدات دارەجەسىنە وراي گەرولديا دەپارتامەنتى بويىنشا ۇكىمەت سەناتىنىڭ 1883 جىلدىڭ 11 تامىزىنداعى №3421 جارلىعىمەن القا حاتشىسى شەنىنە بەكىتىلدى.

دالا گەنەرال-گۋبەناتورلىعىنىڭ №10 بۇيرىعىمەن 1885 جىلدىڭ 12 قاڭتارىندا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ ەرەكشە تاپسىرمالارىن ورىندايتىن شەنەۋنىكتىڭ مىندەتتەرىن اتقارۋشى رەتىندە تاعايىندالدى.

ولكەنى شولىپ شىعۋعا بارعان ساپارىندا گەنەرال-گۋبەرناتور قۇرعان جول كەڭسەسىنە ءدال وسىنداي №58 بۇيرىقپەن 1985 جىلدىڭ 31 مامىرىندا باستىق بوپ تاعايىندالدى.
دالا گەنەرال-گۋبەناتورلىعىنىڭ 1885 جىلدىڭ 25 قاراشاسىنداعى №107 بۇيرىعىمەن قاپال ۋەزى سۋدياسىنىڭ قىزمەتىن ۋاقىتشا اتقارۋ ءۇشىن ىسساپارعا جىبەرىلدى.
1985 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىنداعى ءدال وسىنداي №113 بۇيرىقپەن قاپال ۋەزىنىڭ سۋدياسى بولىپ تاعايىندالدى.
جەتىسۋ وبلىسى اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ 1886 جىلدىڭ 20 ناۋرىزىنداعى №53 بۇيرىعىمەن سول ۋاقىتتا جينالىپ قالعان تەرگەۋ ىستەرىن قاراۋ ءۇشىن 1886 جىلدىڭ 1 مامىرىندا سەرگيوپول ۋەزىنە 6 ايعا ىسساپارعا جىبەرىلدى.
ۇكىمەت سەناتىنىڭ 1886 جىلدىڭ 10 ماۋسىمىنداعى №59 جارلىعىمەن ەڭبەك سىڭىرگەن جىلدارى ءۇشىن 1885 جىلدىڭ 12 اقپانىندا لاۋازىمدى كەڭەسشىلىككە جوعارىلاتىلدى.*
ادىلەت مينيسترلىگى ۆەدومستۆوسىنىڭ 1889 جىلدىڭ 9 قاڭتارىنداعى №1 بۇيرىعىمەن اقمولا ۋەزدىك سۋديا قىزمەتىنە اۋىستىرىلدى.
ۇكىمەت سەناتىنىڭ 1889 جىلدىڭ 9 ناۋرىزىنداعى №1228 جارلىعىمەن ەڭبەك سىڭىرگەن جىلدارى ءۇشىن 1888 جىلدىڭ 12 اقپانىندا القا اسەسسورلىعىنا جوعارىلاتىلدى.*
ادىلەت مينيسترلىگى ۆەدومستۆوسىنىڭ 1890 جىلدىڭ 24 قازانىنداعى №51 بۇيرىعىمەن ۋفا گۋبەرنيالىق پروكۋرورىنىڭ جولداسى بوپ تاعايىندالدى.
گەرولديا دەپارتامەنتى بويىنشا ۇكىمەت سەناتىنىڭ 1893 جىلدىڭ 25 اقپانىنداعى №35 جارلىعىمەن ەڭبەك سىڭىرگەن جىلدارى ءۇشىن 1892 جىلدىڭ 12 اقپانىندا ساراي كەڭەسشىسى بولىپ جوعارىلاتىلدى.*

ادىلەت مينيسترلىگى ۆەدومستۆوسىنىڭ 1894 جىلدىڭ 14 ساۋىرىندەگى №19 بۇيرىعىمەن 1894 جىلدىڭ 22 ماۋسىمىندا ۋفا ولكەلىك سوتىنىڭ تەرگەۋشىسى بوپ تاعايىندالدى.
ادىلەت مينيسترلىگى ۆەدومستۆوسىنىڭ 1894 جىلدىڭ 30 ماۋسىمىنداعى №30 بۇيرىعىمەن سوت تەرگەۋشىلەرى ۋچاسكەلەرگە ءبولىنىپ، زلاتوۋست ۋەزى №2 ۋچاسكەسىنىڭ سوت تەرگەۋشىسى بوپ تاعايىندالدى.

1896 جىلدىڭ 26 اقپانىندا يمپەراتور ءىىى الەكساندردىڭ پاتشالىق قۇرۋ قۇرمەتىنە كۇمىس مەدال الدى.
ازاماتتىق ۆەدومستۆونىڭ 1897 جىلدىڭ 7 تامىزىنداعى جوعارى دارەجەلى №63 بۇيرىعىمەن ەڭبەك سىڭىرگەن جىلدارى ءۇشىن 1896 جىلدىڭ 12 اقپانىندا القا كەڭەسشىسى بولىپ جوعارىلاتىلدى.*

ازاماتتىق ۆەدومستۆونىڭ 1899 جىلدىڭ 1 مامىرىنداعى جوعارى دارەجەلى №28 بۇيرىعىمەن ترويتسك ولكەلىك سوتىنىڭ مۇشەسى بوپ تاعايىندالدى» (سانكت-پەتەربۋرگ ومتم. قور.14. ءتىز.3. ءىس.64558. پاراق.11-16. ەسكەرتۋ:*مۇراعاتتاعى قۇجاتتا كورسەتىلگەن مەرزىمدەر ءوزارا سايكەس ەمەس، دەگەنمەن تۇپنۇسقا رەتىندە وزگەرىسسىز بەردىك. - ن.د.).
سونداي-اق وسى قۇجاتتا كورسەتىلگەن مەرزىمگە دەيىنگى ەڭبەك جولىندا جانسۇلتان سەيدالينگە بەرىلگەن دەمالىس مەرزىمدەرى مەن ۇزاقتىعى كەلتىرىلەدى جانە ونىڭ وتباسىلىق جاعدايى تۋرالى مالىمەت جازىلعان ارنايى باعانا بار، قۇجاتتىڭ ءوزىن سويلەتەيىك: «تورعاي وبلىسىنىڭ سۇلتانى ەساۋل ماحمۇت ءجانتوريننىڭ قىزى - زەرە جانتوريناعا ۇيلەنگەن; بالالارى بار، ۇلدارى: ابباس 1890 جىلدىڭ 12 تامىزىندا، ساپارجان 1896 جىلدىڭ 17 ناۋرىزىندا تۋىلعان، قىزدارى: ءماريام 1891 جىلدىڭ 18 قىركۇيەگىندە، اجار 1893 جىلدىڭ 29 جەلتوقسانىندا، گۇلىمجامال 1898 جىلدىڭ 12 ساۋىرىندە تۋىلعان; جارى مەن بالالارى مۇسىلمان دىنىندە» (سانكت-پەتەربۋرگ ومتم. قور.14. ءتىز.3. ءىس.64558. پاراق.12.). قۇجاتقا ترويتسك ولكەلىك سوتىنىڭ توراعاسى مەن توراعا كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قول قويعان.
جانسۇلتاننىڭ ەڭبەك جولى تۋرالى وسىنداعى مالىمەتتەر ونىڭ تۇلعالىق بولمىسى مەن قايراتكەرلىك سيپاتىن جان-جاقتى اشىپ كورسەتە الارلىق مۇمكىندىككە يە. جانە، ۇلتى ءۇشىن كۇيە بىلگەن ءور مىنەزدى بولعاندىعىنان بولۋى كەرەك، اتاقتى سەيداليندەر جايلى باسپا بەتىن كورىپ جۇرگەن ازدى-كوپتى قۇندى ماتەريالداردا ءماريامنان باسقا قىزدارى جايلى دەرەك جوقتىڭ قاسى.

قالاي دەسەك تە، جانسۇلتاننىڭ قىرىق جاسىنا دەيىنگى وقىعان-توقىعانى مەن اتقارعان قىزمەتتەرىنىڭ ۇشان-تەڭىز ەكەندىگىنە قاراپ-اق ەل اعاسى بولعاننان كەيىنگى حالىق ءۇشىن جاساعان ابىرويلى جۇمىستارىن شامالاي بەرۋگە بولاتىن سىڭايلى. وسى ورايدا، وتاننىڭ وتباسىنان باستاۋ الاتىندىعىن ەسكەرسەك، جانسۇلتاننىڭ ورداداداعى ەل اعالىعىنان باسقا، وتباسىندا دا ۇلگىلى اكە بولعاندىعىن ايتا كەتۋ قاجەت. اتا ءتالىمىن الىپ، حالىق قامىنا قانىعىپ وسكەن بالالارى دا وقۋ-بىلىمگە قۇشتار بولادى: ابباس پەن ساپارجاننىڭ ءبىلىم الۋى جايلى ماتەريالدار دا بار. ماسەلەن، ابباستىڭ ەرلەر گيمنازياسىن تامامداعان كەزىندە بەرىلگەن №758 كامەلەتتىك اتتەستاتىنىڭ ءماتىنى مىناداي:

بۇل اتتەستات شەنەۋنىكتىڭ ۇلىنا - مىڭ سەگىز ءجۇز توقسانىنشى 1890 جىلى تامىز ايىنىڭ 12-ءسى كۇنى اقمولا قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن، مۇسىلمان دىنىندەگى ابباس جانسۇلتانۇلى سەيدالينگە - ونىڭ 1900 جىلدىڭ 16 تامىزىندا ترويتسك ەرلەر گيمنازياسىنا ءتۇسىپ، وتە جاقسى تارتىپپەن 1914 جىلدىڭ 4 ماۋسىمىنا دەيىن وقىعاندىعى جانە سەگىز سىنىپتىق تولىق كۋرستى تامامداعاندىعى جونىندە بەرىلدى، سونداي-اق تومەندەگىدەي ءبىلىم كورسەتتى:

گيمنازيالىق كۋرس پاندەرى    1891 جىلدىڭ 12 ناۋرىزىندا حالىق اعارتۋ ءىسى ءمينيسترى مىرزا بەكىتكەن 74-پاراگرافتاعى كامەلەتتىكتى سىناقتان وتكىزۋ ەرەجەلەرى نەگىزىندە پەداگوگيكالىق كەڭەستە قويىلعان باعالار
قۇداي زاڭى    
شىركەۋلىك-سلاۆياندىق جانە اۋىزشا ورىس ءتىلى    3 ء(ۇش)
فيلوسوفيالىق پروپەدەۆتيكا    3 ء(ۇش)
لاتىن تىلىنەن    4 ء(تورت)
ماتەماتيكا جانە ماتەماتيكالىق جاعرافيا    3 ء(ۇش)
فيزيكا    3 ء(ۇش)
تاريح    3 ء(ۇش)
جاعرافيا    4 ء(تورت)
زاڭتانۋ    4 ء(تورت)
فرانتسۋز ءتىلى    3 ء(ۇش)
نەمىس ءتىلى    3 ء(ۇش)
سانكت-پەتەربۋرگ ومتم. قور.14. ءتىز.1. ءىس.64558. پاراق.7.

1914 جىلى ترويتسكىدەگى ەرلەر گيمنازياسىن تامامداعان سوڭ، ابباس وقۋىن ونان ءارى پەتروگراد ۋنيۆەرسيتەتىندە جالعاستىرادى. بۇل جونىندە ۋنيۆەرسيتەت اكىمشىلىگىنە جازعان ءوتىنىشى ساقتالعان:

«1914 جىلى ورىنبور گۋبەرنياسى (قازىرگى چەليابينسك گۋبەرنياسى) ترويتسك قالاسىنداعى گيمنازيانى تامامداعان سوڭ، پەتروگراد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە ءتۇستىم. 1914-1917 جىلدارى دارىستەرگە قاتىسىپ، تالاپ ەتىلەتىن مينيمۋمدى تاپسىردىم. 1918 جىلى ءدارىس تىڭداۋعا اقشا جانە ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورلارىنا گونورار تولەدىم، الايدا پەتروگرادتا تىرشىلىك ەتۋىم ءۇشىن (مەملەكەتتىك بانكتە) ەڭبەك ەتۋگە ءماجبۇر بولعاندىقتان، ول دارىستەرگە ءجيى قاتىسىپ تۇرۋدىڭ ورايى كەلمەدى. وسىلايشا زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ ءۇش كۋرسىن، ياعني التى سەمەسترىن تىڭداپ، جازدا ۇيگە - ەلىمە، قوستاناي ۋەزىنە - كەتىپ قالدىم. وندا ءبىرىنشى رەت ازامات سوعىسى وقيعالارىنا ۇشىراسقان مەن، قانشا تىرىسقانىممەن، 1918 جىلدان قازىرگە دەيىن «اlma mater»، ۋنيۆەرسيتەتپەن بايلانىسىمدى قالپىنا كەلتىرە الار ەمەسپىن. ازامات سوعىسى، اشتىق جاعدايى جانە باسقا دا سەبەپتەر وقۋىمدى اياقتاۋىما مۇمكىندىك بەرمەدى. مەن تاپسىرعان بارلىق سىناق: ساياسي ەكونوميا، ستاتيستيكا، ريم قۇقىعى تاريحى جانە قۇقىق فيلوسوفياسى تاريحى. 1918 جىلدان باستاپ اۋەلى موبيليزاتسيا بويىنشا، ودان كەيىن ەركىن جالدانىپ جۇمىس ىستەۋىمە تۋرا كەلەدى.
وسى باياندالعانداردى مالىمدەي وتىرىپ، ۋنيۆەرسيتەت باسقارماسىنىڭ ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتى قۇقىعىمدى قالپىنا كەلتىرۋىن جانە وقۋىمدى اياقتاۋىما مۇمكىندىك بەرۋىن سۇرايمىن. ءوتىنىشىمنىڭ ناتيجەسى تۋرالى مىنا مەكەن-جايعا حابارلانۋىن وتىنەمىن: قوستاناي قالاسى، گۋبەرنيالىق سوت، تەرگەۋشى سەيدالين. داۋلەتتى تاپقا جاتپايتىندىعىما جانە وقۋدى ءوز قاراجاتىما اياقتاۋ مۇمكىندىگىمنىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى ماعان شاكىرتاقى بەرىلۋىن سۇرايمىن. مەنىڭ ءىسىمنىڭ ءنومىرى - 776, ماتريكۋلىم (ستۋدەنتتىڭ كۋالىك كىتاپشاسى - ن.د.) - 776. جاۋاپ جىبەرۋ ءۇشىن پوشتا ماركاسىن قوسىپ وتىرمىن.
16.ءۇىى.1923 ج.» (سانكت-پەتەربۋرگ ومتم. قور.14. ءتىز.3. ءىس.64558. پاراق.1-1 كەلەسى بەتى.).

الايدا ابباس سەيداليننىڭ بۇل ءوتىنىشىنىڭ ۋنيۆەرسيتەت اكىمشىلىگى تاراپىنان قاناعاتتاندىرىلماعاندىعى جونىندە قۇجاتقا ارنايى قويىلعان ءمور بار.
ەندى ءىنىسى ساپارجانعا گيمنازيادان بەرىلگەن كامەلەتتىك اتتەستاتتىڭ 1940 جىلدىڭ 20 قاراشاسىندا جاسالعان مۇراعاتتىق كوشىرمەسىنىڭ ءماتىنى:
«بۇل اتتەستات شەنەۋنىكتىڭ ۇلىنا - مىڭ سەگىز ءجۇز توقسان التىنشى 1896 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ 25-ءى كۇنى ۋفا گۋبەرنياسى زلاتوۋست ۋەزىنىڭ ۋلكاندي دەرەۆنياسىندا دۇنيەگە كەلگەن، مۇسىلمان دىنىندەگى ساپارجان سۇلتانجانۇلى (جانسۇلتانۇلى - ن.د.) سەيدالينگە - ونىڭ 1904 جىلدىڭ 2 قىركۇيەگىندە ترويتسك ەرلەر گيمنازياسىنا ءتۇسىپ، وتە جاقسى تارتىپپەن 1915 جىلدىڭ 30 ساۋىرىنە دەيىن وقىعاندىعى جانە سەگىز سىنىپتىق تولىق كۋرستى تامامداعاندىعى جونىندە بەرىلدى، سونداي-اق تومەندەگىدەي ءبىلىم كورسەتتى:

گيمنازيالىق كۋرس پاندەرى    1891 جىلدىڭ 12 ناۋرىزىندا حالىق اعارتۋ ءىسى ءمينيسترى بەكىتكەن 74-پاراگرافتاعى كامەلەتتىكتى سىناقتان وتكىزۋ ەرەجەلەرى نەگىزىندە پەداگوگيكالىق كەڭەستە قويىلعان باعالار
قۇداي زاڭى    
شىركەۋلىك-سلاۆياندىق جانە اۋىزشا ورىس ءتىلى    3 ء(ۇش)
فيلوسوفيالىق پروپەدەۆتيكا    3 ء(ۇش)
لاتىن تىلىنەن    3 ء(ۇش)
ماتەماتيكا جانە ماتەماتيكالىق جاعرافيا    3 ء(ۇش)
فيزيكا    3 ء(ۇش)
تاريح    3 ء(ۇش)
جاعرافيا    3 ء(ۇش)
زاڭتانۋ    4 ء(تورت)
فرانتسۋز ءتىلى    4 ء(تورت)
نەمىس ءتىلى    3 ء(ۇش)

وسىلاردىڭ نەگىزىندە وعان گيمنازيا جانە پروگيمنازيانىڭ 1871 جىلدىڭ 30 شىلدەسىندە جوعارى دارەجەدە بەكىتىلگەن جارعىسىنىڭ 130-132-پاراگرافتارىندا بەلگىلەنگەن بارلىق قۇقىقتارىن بىلدىرەتىن وسى كامەلەتتىك اتتەستات بەرىلدى.

اسكەري بورىشىن وتەۋدە وقۋ ورىندارىندا تامامداعان ءبىرىنشى دارەجەلى كۋرس قۇقىقتارى پايدالانىلادى.
ترويتسك قالاسى، ورىنبور گۋبەرنياسى، 1915 جىلدىڭ 30 ءساۋىرى» (سانكت-پەتەربۋرگ ومتم. قور.14. ءتىز.3. ءىس.67344. پاراق.4.).
قۇجاتتاردىڭ كەلتىرىلگەن تولىق نۇسقاسى، بايقاپ وتىرعانىمىزداي، جانسۇلتان ۇلدارىنىڭ قانداي باعاعا وقىعاندىعى جايلى ەمەس، ەڭ باستىسى، ولاردىڭ جوو-عا دەيىن قانداي پاندەر وقىپ، قانشالىقتى ءبىلىمى بولعاندىعى تۋرالى اقپارات بەرەدى. وسى رەتتە ول كەزدە ءبىلىم دەڭگەيىن باعالاۋ ءتارتىبىنىڭ قازىرگىدەن وزگەشە بولعاندىعىن دا (ول كەزەڭدە 1-دەن 5-كە دەيىنگى كورسەتكىشپەن بەلگىلەندى) نازاردا ۇستاعان ءجون.

قولدا بار مۇراعاتتىق قۇجاتتاردا ۇلت تۇلعالارىنا قاتىستى جالپى دەرەكتىڭ مازمۇنى وسى اتالعانداردى قامتيدى. ال كەيىنگى تاعدىرلارى بەيمالىم. دەگەنمەن ساپارجان سەيدالين تۋرالى ۇقكد-دان مىناداي مالىمەت تابىلدى:

سەيدالين ساپارجان جانسۇلتانۇلى
1986 ج. دۇنيەگە كەلگەن، ۋفا گۋب.، تاستوبە.; قازاق; ورتا ءبىلىمدى; زاڭگەر-كوسۋلتانت، «قاراعاندىكومىر» ترەسى.
تۇرعان جەرى: قاراعاندى وبلىسى، قاراعاندى.
1933 ج. 20 ناۋرىزدا وگپۋ-دىڭ قاراعاندى وبلىسى بويىنشا باسقارماسى تۇتقىنعا الدى.
ۇكىم ەتىلدى: 1933 ج. 11 قاراشاسىندا وگپۋ-دىڭ قاراعاندى وبلىسى بويىنشا باسقارماسى; تاعىلعان ايىپ: ركفسر قك 58-7, 58-11.
ۇكىم: 5 جىلعا ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرى. قىلمىستىق قۇرامنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى 1960 ج. 27 ساۋىردە قاز كسر جوعارى سوتىنىڭ شەشىمىمەن اقتالدى.
دەرەككوز: قر قاراعاندى وبلىسى بويىنشا ۇقكد مالىمەتتەرى.

قالاي دەگەندە دە، قوس ۇلىنا دا ءوز جولىن قۋدىرا بىلگەن كەمەڭگەر اكەنىڭ ورنى الاش تاريحىندا ايقىن كورىنىپ تۇرۋى قاجەت. ەل تىلەۋىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ تىلەيتىن ازامات بولعان جانسۇلتان سەيدالين نەمەرە ءىنىسى جيھانشانىڭ دا ۇلتشىلدىق بولمىسىنىڭ قالىپتاسۋىنا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ىقپال ەتەدى. قىزى ءماريامنىڭ اقىندىق جول ۇستانىپ، سوڭىنا ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس تاقىرىبىن ارقاۋ ەتكەن ولەڭدەر قالدىرۋى اكە تاربيەسىنىڭ مايەگى ەكەندىگى كۇمانسىز. ۇلت اقىنى اتانعان سەيدالينا ءماريامنىڭ ازاتتىق قوزعالىس جايلى «زارلاۋ»، «كوزدەر»، «تۇر، قازاق!» اتتى ولەڭدەرى كەزىندە «ايقاپ» جۋرنالىنا سەيدالينوۆا ءماريام ەسىمىمەن باسىلىپ شىققان.
ورىنبورداعى گيمنازيانى ءوزى دە كۇمىس مەدالمەن اياقتاعان جانسۇلتان 1878 جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، 1883 جىلى زاڭ عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى دارەجەسىن الىپ شىعادى. دەمەك، ول - زاڭ عىلىمدارى بويىنشا ماگيسترلىك دارەجە العان العاشقى قازاق. زامانىندا قازاق قوعامىنىڭ دامۋى، ۇلت مۇددەسى ءۇشىن ايانباي تەر توككەن كۇرەسكەر، قوعام قايراتكەرى.

جوعارىدا كەلتىرىلگەن قۇجاتتان بەلگىلى بولعانداي، پاتشالىق بيلىك تاراپىنان قانشا اتاق السا دا، نەگىزگى ماقساتىنان تانباي، ەل مۇددەسىن ءار كەز ءبىرىنشى ورىنعا قويعان ول سول ءۇشىن دە حالىق قالاۋلىسىنا اينالدى. ماسەلەن، قازاق دالاسىنىڭ ادەت-عۇرپىنا نەگىزدەلگەن بيلەر سوتىن جويىپ، ونىڭ ورنىنا شارۋالار سوتىن ەنگىزۋ تۋرالى جوبا ۇسىنىلعان 1912 جىلى ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىق تانىتىپ، كەسىمدى پىكىر ايتقان وسى جانسۇلتان بولدى. حالقىمىزدىڭ عاسىرلاردان بەرى قولدانىسىندا بولعان، تاجىريبەسى ىسىلعان، ادەت-عۇرپىمىزعا بەيىمدەلگەن ءداستۇرلى قۇقىق جۇيەسىن ىسىرىپ تاستاپ، ءدىلى مەن ءدىنى سايكەسپەيتىن جۇرتتىڭ جات زاڭدارىن ەندىرۋ ارقىلى سونىڭ ۇستەمدىك ەتۋىن كوزدەگەن وتارشىل ساياساتقا اشىق تۇردە قارسىلىق بىلدىرگەن ول مۇنىڭ سوڭى ەل بىرلىگىنىڭ سوگىلىپ، جىك-جىككە بولىنگەن ءوزارا تارتىسقا سوقتىرارىن سول كەزدە بولجاعان ەدى.
ءسويتىپ، تۋعان حالقىنىڭ اۋىزبىرلىگى ءۇشىن، ۇلتىنىڭ وتارشىل ساياسات يلەۋىندە كەتپەسى ءۇشىن بارىن سالىپ كۇرەسكەن جانسۇلتان سەيدالين ۇزاماي، 1919 جىلى، دۇنيە سالادى.

سوڭىندا ۇمىتىلماس قايراتكەرلىگى، ەلى ءۇشىن الاش قوزعالىسىنا قوسقان ولشەۋسىز ەڭبەگى قالعان تۇلعا ءومىرى - تاعىلىم دارياسى.
جالپى، قازاقى ءور مىنەزدىڭ اتادان بالاعا بەرىلىپ وتىراتىن وسىنداي جارقىن سيپاتى قاي كەزەڭدە دە اركىمنىڭ جۇرەگىنەن بىردەي ورىن الماي، بەلگىلى ءبىر تۇلعالارعا عانا تيەسىلى بولىپ كەلۋى قايسارلىق پەن قايراتكەرلىكتىڭ تەكتىلىكپەن تىكەلەي بايلانىسى بارلىعىن اڭعارتاتىن سىڭايلى. الاش ۇلدارىنىڭ وتكەنى مەن اتقارعانىن سارالاۋ بارىسىندا ويدا وسىنداي پىكىردىڭ دە قىلاڭ بەرىپ وتىراتىنى ءبىر عانا زەرتتەۋشىگە ءتان قۇبىلىس بولماسا كەرەك. ماسەلەن، سەيداليندەر اۋلەتىنىڭ ءارىسى مەن بەرىسىنە قاتىستى تۇلعالاردىڭ ەرلىكپەن قابىسىپ جاتقان ارەكەتتەرى ولاردىڭ ءتۇپ-توركىنىنىڭ ىرىلىگىنە مەڭزەيدى. كىسىلىك قاسيەتتەرىن، ومىرلىك ماقساتتارىن - بارلىعىن تۋعان حالقىنىڭ تۇتاستىعى مەن دەربەستىگىنە ارناعان ءبىرتۋار ازاماتتار وسىنداي يگى مۇراتتارىن سان جىلدار بويى دالەلدەپ كەلدى. مۇنى ءبىز عانا ەمەس، سول كەزدە قىزىل يمپەريا مەن ونىڭ قولشوقپارلارى دا جازباي اڭعاردى، سوندىقتان ورەسى بيىك ازاماتتاردىڭ قاي-قايسىسىن دا نايزانىڭ ۇشىندا ۇستاۋعا تىرىستى جانە سولاي ەتتى دە. ايتپەسە شىرقاۋدى كوزدەپ، بيىككە ۇمتىلعان ارىستاردىڭ قىراعى يدەيالارى الاش قوزعالىسى ارقىلى سەڭ قوزعاپ، سودان باستاۋ العان اعىن بۇل كۇنگە دەيىن قازاقتىڭ كوسەگەسىن تالاي رەت كوگەرتكەن بولار ەدى، قازاق دالاسىنىڭ ەركىن جەلى تۋىمىزدى تاۋەلسىزدىككە دەيىن دە تالاي دودادا جەلبىرەتكەن بولار ەدى. ايتا، كەتۋ قاجەت، جيھانشا المۇحامەدۇلىنىڭ شەت ەلدە، وزۋرگەل قالاسىندا، جايلى عۇمىر كەشكەنىنە قاراماستان، قاۋىپسىزدىگى قىل ۇستىندە تۇرعان تۋعان ەلىنە ورالعانشا اسىققانى، سوڭىندا دەگەنىنە جەتىپ سيەز اشۋ ماسەلەسىن قولعا العانى، وعان بار مۇمكىندىگىن پايدالانىپ كۇش سالعانى -سەيداليندەر اۋلەتىنەن ەلى ءۇشىن تۋىپ، ەلى ءۇشىن جان بەرەتىن ۇلدار عانا شىققاندىعىنىڭ جانە ءبىر دالەلى.

دۇشپان الدىمەن ەلدىڭ سەركەسىن اڭديدى، سونى ءسۇرىندىرۋدى ويلايدى. «تاريحتان - تاعىلىم» دەگەندە، ەڭ اۋەلى وسى فاكتوردى جادىمىزدان شىعارماعان دۇرىس. «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ - ءىستىڭ ءبارى بوس»، - دەگەن اباي سوزىنە قۇلاق سالىنىپ، جۇزەگە اسىرىلار ءسات الدەقاشان ورنادى. انىعىراق ايتقاندا، بۇگىنگىنىڭ دە، ەرتەڭگىنىڭ دە ۇرانى - وسى. ەندەشە الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ: «ءتىرى بولسام، حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدى، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن!» - دەگەن ۇستانىمىنىڭ ۇدەسىنەن شىعۋعا تىرىسقان ارىستار مۇراسى مەن يدەيالارىنىڭ قازىرگى قازاق قوعامى ءۇشىن وزەكتى سانالۋى - زاڭدى قۇبىلىس.
الاش ارداقتىسى جانسۇلتان سەيداليننىڭ، سونداي-اق جالپى سەيداليندەر اۋلەتىنىڭ عيبراتتى عۇمىرىنان كەلتىرىلگەن وسى ءبىر ازدى-كوپتى دەرەكتەر جاس بۋىننىڭ ساناسىنا ۇيالاپ، تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ دامۋ جولىنداعى نەگىزگى ۇستانىمدارىنىڭ ءبىرى بولسا دەيمىز.
«اباي-اقپارات»