جامبىل جاباەۆتىڭ تۋعانىنا -  175  جىل!

جامبىل

رومان-ەتيۋد. (ۇزىندىلەر)

جالعاسى:

1881 جىلى جامبىل اۋىزدىعىمەن الىسقان تۇلپارداي كەمەل شاققا جەتكەن. وردا بۇزعان وتىزدى ارتقا تاستاپ جامبىل ەسىمى ەتەكتەگى قوپادان توبەدەگى سۋىقتوبەگە، ىلەدەن اسىپ شۋعا كەتكەن. ول تىقىرشىعان تۇلپارداي ءبىر جەردە وتىرا الماي، ىزدەيتىنى ساۋىق بولدى. ال ساۋىق بولعان جەردە ايتىس بولادى. ايتىس بولعان جەردە تابىس پەن اتاق بار.

جامبىل تالعار، تۇرگەن بويىنداعى اعايىندارعا ءجيى كەلەتىن. بۇل باقۋاتتى ەل، وسكەن ولكە. ءشوبى شۇيگىن، سۋى مول، دالاسى كەڭ. قالىڭ اعايىن البان-دۋلات پەن شاپىراشتى.

وسىندا اعايىنشىلاپ كەلىپ اۋىل جاعالاپ جۇرگەندە البان اعايىندار ۇلكەن توي جاسايتىن بولىپتى. ءشاريپا دەگەن قىز. اكەسى مىڭعىرعان مالى بار بايلاردىڭ ءبىرى.

بۇل ءسوز جامبىلدىڭ قۇلاعىنا تيىسىمەن مازاسى كەتتى. ازداعان قوي-ەشكىنى الدىنا سالىپ ەكى قونا اۋىلعا جەتتى.

ەكى-ءۇش كۇن دومبىراسىن تارتىپ، البان، دۋلات، سۋان تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردى ويعا جيناقتادى. باس كوتەرەر بولىس-بيلەرى، اقىندارى مەن شەشەندەرى، باتىرلارىن ويعا جۇگىرتتى. اشەيىندە ءبىر جۇرەتىن بايدىبەك بابا بالالارى ايتىستا ءبولىنىپ شىعا كەلەدى. بۇل ايتىس زاڭى. بىراق ونى كەك ساقتامايدى. جەڭدى. الدى. كەتتى. ونان كەيىن ءبىر-ءبىرىن وي باۋىرىمداپ ىزدەپ جۇرەدى. سوندىقتان دا ايتىسكەر اقىنداردىڭ بەدەلى دە، سالماعى دا ءانشى اقىنداردان كوش جوعارى. بۇل اينالىپ كەلگەندە بۇگىنگى پارلامەنتتىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالدارىنا ۇقساس قوعامدىق ويدىڭ جارشىسى. م.اۋەزوۆ ايتقانداي «دەنە قارتايادى، اقىندىق قارتايمايدى». ايتىس جاس تا تالعامايدى. مۇنداي كەزدە ءبارى جاس جاعىنان تەڭەسەدى. بىراق، ادەتتە، ادەپتەن اسپايدى.

اسى جايلاۋى وي جايلاۋ ەمەس، اي جايلاۋ. جۇلدىز دا، اي دا توبەڭە قۇلاپ تۇرادى. بۇل جايلاۋ كۇللى ۇلى ءجۇز اعايىن ءۇشىن ورتاق. توي دا، قىزىق تا، كوكپار دا وسىندا. تاۋ اسىپ قىرعىزدار دا كەلە قالادى.

البان تويى ەستە قالۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ مىنە، وسىعان بولا ءشاريپانىڭ اكەسى جان-جاققا حابار سالعان. «وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن توي» دەگەن وسى. الدى ون كۇن، ارتى ءۇش كۇن بولاتىن توي. ونىڭ ادەت-عۇرىپتارى قانشاما؟

بۇل تويعا، ارينە، قۇلانايان قۇلمامبەت كەلەدى. ازىرشە جەتىسۋدىڭ باس اقىنىن يەلەنىپ جۇرگەن سول. ونىڭ قارىم-قاۋقارىن شابدەن ماناپقا بارعاندا كورگەن. ادۋىندى. ءبىر جاعى ۇزەڭگى جولداستىعى بار، ەكىنشى جاعىنان ۇستازدىعى بار. تۇبەكپەن، جاناقپەن، باقتىبايمەن، مايكوتپەن، تەزەك تورەمەن ايتىسقان. سۇيىنبايمەن دە ءسوز قاعىسقانى بار.

قۇلاساڭ ناردان قۇلا. وسى جولى جامبىل اللا بۇيىرتسا قۇلاناياننىڭ شابىن قۇلاتىپ تىنادى. نە ءوزىنىڭ ساعى سىنادى. نارتاۋەكەل!

اسى جايلاۋى پەيىشتىڭ ءتورى. التى، ون ەكى، ون التى قانات ۇيلەر تىگىلىپتى. قۇلمامبەت التى قانات اقبوز ۇيدە قالىڭ تەكەمەتتىڭ ۇستىندەگى قۇراق كورپەنىڭ ۇستىندە وتىر. اناۋ-مىناۋ ادامعا قارامايدى. بۇل اقىندىق سەس. جامبىلعا دا جاقتىرماي قارادى. مىسىن باسقىسى كەلەدى. مىسقىلداپ كۇلگەنى جانعا باتادى.

تالاي اقىن جولدا قالدى. مارەگە ءبىر-بىرىنەن سەسكەنگەن، ءبىر-بىرىنە قاسقىرشا اتىلعالى ەكى ءتۇز تاعىسى وتىر. ءبىر-ءبىرىن اياماسى بەلگىلى.

«اعا بوردان، ءىنى جولدان» بولا ما؟ الدە توي يەسىنىڭ تولاعايىن ايتىپ قۇلمامبەت شىعا ما؟ ءبارى سىلتىدەي تىنا قالعان. قىمىزعا ءبورتىپ قۇلمامبەت، دومبىراعا سىيىنىپ جامبىل وتىر. ءبىرى – توردە، ءبىرى – ەتەكتە. قۇلانايان قۇلمامبەت جولبارىس جۇرەك جامبىلدى كورمەگەن بولادى.

قۇلانايان قۇلمامبەت ايتىستى باستاپ جىبەردى:

... قۇلانايان قۇلمامبەت مەنىڭ اتىم،
سايرايداعى كەۋدەمدەگى جازعان حاتىم.
البان، دۋلات جيىلىپ باتا بەردى،
قۇلاق سالىپ ۇعا بەر جاماعاتىم.
...قارا كۇڭنىڭ بالاسى ىستى باتىر،
كىم ولسە سوعان تۇسەر زامان اقىر.
جامبىل دەگەن بار دەيدى ءبىر نەمەسى،
اقىن بولسا، ول نەمە، قايدا جاتىر؟
قۇلمامبەت ءۇشىن ايتىسقا كىرۋ الدىنداعى ەت قىزدىرۋ.

قۇدايبەرگەن جامبىلعا بارىپ، قولتىعىنان دەمەدى. قارقارادان كەلگەن اعاعا امانداسۋ كەرەك ەمەس پە؟ توعىز اقىن تاقياسىنا تار كەلىپ وتىرسا قۇلمامبەت نە دەرسىڭ؟ جامبىل تورگە كەلىپ وتىردى. ءدال سول جاعىنان:

ىزدەنىپ كەلىپ تۇرمىن قارقارادان،
اۋزىڭدا سالەمىڭ مەن امانىڭ جوق.
ۇلگىسىز كورگەنىم جوق سەندەي نادان.
...شاپىراشتى، سويلەسەڭ جامانىڭ جوق
تۋ دەسەڭ ءبارىڭ جۇيرىك شابانىڭ جوق.
مايتوبە، قۇلانسازدا ولەڭدەتىپ،
باياعىداي گۋلەگەن زامانىڭ جوق.
ۇندەمەي كىرىپ كەلدىڭ تايپاڭ قارا
ءوزىڭ قانداي، مەن قانداي بايقاپ قارا.
ۇلكەنگە سالەمىڭ جوق، امانىڭ جوق،
نە باسىڭا كۇن تۋدى توزاق قارا...

جامبىل قۇلمامبەتتىڭ تالما جەرىن ىزدەپ وتىر. ءسوز اۋانىنا قاراعاندا البان-دۋلاتتىڭ كوپتىگى مەن بايلىعىن ايتىپ ماداقتاۋعا كوشەتىن ءتارىزدى. ءسۇيىنبايدىڭ قاتاعاندى جەڭگەن جولى، بۇل جولعا گاپ ەمەس. وندا ەل مەن ەل بەتتەسكەن. ال مىناۋ ارقادان اۋىپ كەلگەن قۇلانايان سول كوپتىكتىڭ ارتىندا تۇزاق تۇرعانىن اڭدامايدى. اڭدامايتىن دا سەبەبى بار. ايتىس قۇدايبەرگەننىڭ قىزىعى ەمەس، ەجەلگى اعا بالاسى مەن توقال بالاسى اراسىنداعى ەجەلگى اڭگىمە. ءبىرىن-ءبىرى مۇقاتۋ مەن كەكەتۋ. سارسەمبايدى، مايلىبايدى، بەكتەمبايدى، نۇراقاندى اتايدى، شويبەك قارا، قاراباي، ساتىبالدى، قاناي، تىلەۋقابىل، ۇسەنباي، موللا ءساتىم، سەگىزبەك، ورماقاي، ىسمايىل قاجى، ماڭكە بولىستىڭ بايلىقتارىن ايتىپ كۇش كورسەتپەك. وعان قوسا نوعايباي بي، مولدىباي، البان ءاجىبايدى ايتىپ تارازى باسىن وزىنە اۋدارماق. قۇلانايان قۇلمامبەتتىڭ ايتقانى شىن ەدى. ولاردىڭ بارلىعى دا قالىڭ دۋلاتتىڭ بەلگىلى بي-بەكتەرى، بايلارى بولاتىن. «ايتەۋىر، بىرەۋمىزدەن توگىلدى ايران» دەپ جامبىلدىڭ ابىرويى سوگىلەتىنىن مەڭزەپ وتىر.

جامبىل ەندى قۇلمامبەتتىڭ جەلكەسىن قياتىن جولدى بىلەدى. ماقتاعان بايلارىنىڭ مال-مۇلكى، دۇنيەسى قايدان كەلدى. اقىننىڭ دەلەبەسى قوزىپ وتىر. قۇلمامبەت جامبىل ءسوزىن توسىپ وتىر.

...شۋ دەسە جۇيرىك وزار مىنا جولدان،
«دەمەي كور، ەسكى ارۋاق» الىپ قولدان.
قاراساي دەم بەرە گور، مەنىڭ بابام،
سىلتەيىن بۋداقتاتىپ وڭ مەن سولدان.
...قاراسايلاپ قوسىلسام ءبىر بۇيىردەن،
اقىرىندا كەتەرسىڭ باسى امانعا.

جامبىل ەرلىگى ەرلىگىنە، بايلىعى بايلىعىنا ءدوپ كەلەتىنىن ايتىپ، ءسوز باسىن قايىرادى.

قۇلمامبەت ەرلىگىڭە ەرلىگىم، بايلىعىڭا بايلىعىم ءدوپ دەگەن ءسوزدى ۇستاپ الدى دا، دۋلاتتىڭ بايلىعىن ايتىپ، شاپىراشتىنى كەدەيسىنەدى.

تۇرا تۇر، تاعى ايتايىن كوپتىگىمدى،
كوپتىكتى ايتسام، ۇزەمىن شەتتىگىمدى.
شاپىراشتى كۇيىڭمەن بايلىق ايتىپ،
ايىل-جىپپەن تارتىپ كەل كوپتىگىڭدى.

ءسوزدى ءسوز، ويدى وي قوزعايدى. اسىل مەن شىبىلدىڭ دا اتاق-داڭقى جەتىپ جاتىر. دۋلاتتان الىپ قابا ۇرپاعىن دا وزىنە تەلىپ العان نە ساسقانى؟ سول ءسوز بە؟ ءسوز دەپ مىنانى ايت:

ادامدىقتى ايت، ەرلىكتى ايت،
ەل بىرلىگىن ساقتاعان باتىرلىقتى ايت.
قارىمبايداي ساراڭدار تولىپ جاتىر،
ونى ماقتاپ، اۋرە بولماي، جونىڭە قايت!

قۇلمامبەت تاعى دا قوراداعى قويدى، جەلىدەگى قۇلىندى، جامبى ارتقان ون تۇيەنى ايتىپ، البان-دۋلاتتىڭ مال-مۇلكىن سانامالاپ جاتىر.

قالىڭ البان-اۋلات ءدۇر-ءدۇر كوتەرىلىپ، قۇلاناياندى قولداپ جاتىر.

ول كەزدە ايتىستىڭ وزىندىك تاعى ءبىر سىرى بار-دى. ءبىر رۋدىڭ اقىنى باسقا ءبىر رۋدىڭ اتىنان ايتىسقا تۇسە بەرەدى. ءاۋ باستا، قۇلمامبەتتىڭ البان، دۋلاتتىڭ جاقسىلارىنان باتا الدىم دەۋى سودان. سودان ول وتەگەن باتىردى، باياعى سانامالاعان اقىندارىن قايتا جىرعا قوسادى.

ەندى جامبىل ءسوزدى قيادان سالدى. سىپاتايدىڭ داۋلەتىن، مەدەۋبايدىڭ ساۋلەتىن ايتىپ، شاپىراشتى مەكەنىن تۇگەندەپ وتەدى. سونان سوڭ:

الاتاۋدى بوكتەرلەپ،
بۇدان دا سىرعىپ وتەيىك.
قالاي ايتساڭ، ولاي ايت،
قۇلمامبەت ساعان توتەيىن.
بۇدان شىعىپ اياڭداپ،
قاستەككە بارىپ جەتەيىك.
ول قاستەكتى جەرلەگەن،
كوڭىلى كوككە ورلەگەن،
سۇرانشى، ساۋرىق باتىرىم.

ونان سوڭ جامبىل تۇكتى قۇرتتان تاراعان بايتەلى، قاۋمەن، داۋلەت، جاپەك سىندى بايلاردىڭ اۋلەتىن تۇگەندەيدى. قوجبامبەت قيلىبايۇلىن تۇگەندەپ، وتەگەن، قازىبەكتى دارىپتەيدى. نۇرعوجا، العوجا، بايعوجا، رايىس، دوپاس اتتى ىبىرايىم ۇلىلارىنىڭ باتىرلىعىن جىرلايدى. سونان سوڭ ءسوزىن تۇيىندەدى:

بايمىن دەپ سەندەي تاسىمان،
كەدەيمىن دەپ جاسىمان!
بەرەكەلدى ەلدى ايتام،
ەل قورعاعان ەردى ايتام،
باسىمنان ءسوز اسىرمان!

قۇلمامبەت تاپتاۋرىن جولدان شىعا الماي، اياعى تايعاناقتاي باستادى. بەكەتباي، تورپاڭ، توقسەيىت، تەلدىرتاي، شورتانباي، شوماناق، شاكەي سىندى تاعى دا بايلارىم بار. ال سەنىڭ كىمىڭ بار، از شاپىراشتى دەپ، «قاق جۇرەكتىڭ تۇسى دەپ، ولەر جەرىڭ وسى» دەپ قۇلمامبەت ارۋاققا ۇرىندى.

...ايتاسىڭ، شاپىراشتى، ەرلىگىڭدى،
شىر اينالا سوقتىردىم بەلدىگىمدى.
سەلتەڭدەگەن سەركەنىڭ اجالى دەپ،
سۇرانشى سارتتان ولگەن سايرامداعى.

قۇلمامبەت قازاقى ادەپتەن اتتادى. ادەتتە ارۋاقتى مياتقا شاقىرۋ بار دا، ارۋاققا ءتىل تيگىزۋ جوق. «يمان جانازاسى شىعارىلماي كومىلگەن» دەپ ايىپتايدى.

جۇرت تىكسىنىپ قالدى. بىراق دەلەبەسى قوزعان توپ وزدەرىن دە، ايتىسكەرلەردى دە توقتاتا المايتىن كۇي كەشتى.

جامبىلدىڭ سوزگە جاۋابى بولۋى كەرەك. قۇلمامبەت قىزۋى-قىزۋىمەن دۋلاتتىڭ ۇرپاقتارىن، بايىن تۇگەندەپ ءجۇرىپ، ءاجىباي الباندى ماقتاعان-دى. جامبىل قاراپ قالسىن با:

ەكەيدەن شىققان وزىپ بايسالبايدى،
جىلقىسى وڭكەي جورعا تايپالمايدى.
اڭىرىپ اڭگىمە اڭداپ قالا-تۇعىن،
ولەڭدى ءبۇيتىپ جىرشى ايتا المايتىن!
اپيىنشى الباندى سونشا ماقتاپ،
قۇلمامبەت نەمەنەگە سايتاڭدادى.

سونان سوڭ جامبىل قۇلمامبەت ايىبىنا ايىر سۇعىپ الدى.

ونىڭ راس، تاز قۇلمامبەت –
سۇرانشى، ساۋرىق پەنەن جاۋدان ولگەن.
حالىق ءۇشىن ءشايىت بولىپ جانىن بەرگەن.
ەلدى قورعاپ ولگەننىڭ ارمانى نە،
قالىڭ قازاق قۇرمەتتەپ سوڭىنا ەرگەن.

جامبىل تاقىمعا باستى. ەندى ءوزى باستادى. ەندى ءجون سۇراسۋ ەمەس، قۇن سۇراسۋ قاجەت. ماقسۇت دەگەن باي البانى كىسى قولىنان ولگەن. سونى بەتىنە باستى. ەندى جامبىل جەبەنى قۇلمامبەتتىڭ وزىنە وقتادى:

قۇلمامبەت، مەن بىلەمىن ءتۇبىڭ ۋاق،
ارقادان كىسى ءولتىرىپ كەلدىڭ شۇباپ، –

دەپ تاريح قورجىنىن اقتاردى. تۋعان قىزىن ءتورت ات، ءجۇز تەڭگەگە بولا دۇنگەنگە ساتىپ جىبەرگەنىن بەتىنە باسادى.

«ارقادان اۋىپ كەلگەن اقتابانسىڭ،
تازا الباننىڭ ءوز بالاسى قۇلمانبەت»، - دەپ دۇيسەنباي، ءسات، ماڭكە جانىن بەرىپ، سەنى اقتاپ السىن».

جامبىل ەندى تۇعىرعا قونعان بۇركىتتەي شاڭقىلدادى. قۇلمامبەتتىڭ ادام سۇيەر قىلىعى جوق. ەندى ونى الاستاۋ كەرەك:

ا، قۇلمامبەت، قۇلمامبەت،
اعىپ جاتقان سۋمەن كەت.
سۋمەن كەتسەڭ ەل ىشەر،
سۋدان شىققان بۋمەن كەت!
وندا دا كەسىرىڭ تيەدى،
قىزارىپ باتقان كۇنمەن كەت!
كۇن دە قايتا شىعادى،
وتتان شىققان كۇلمەن كەت!
كۇلدەن اۋرۋ جۇعادى،
قاراڭعى تۇمان تۇنمەن كەت!
ءتۇن دە قايتىپ كەلەدى،
اسقارالى تاۋمەن كەت!
تاۋدى دا حالىق مەكەندەر،
كەسىرىڭ جۇعار، قۇلمامبەت
قۋ پالەكەت ارمان كەت!

وسى كەزدە جامبىلعا ارى قاراي ايتقىزباس ويمەن قۇلمامبەت دومبىراسىن ۇرعىلادى. مۇنداي تەگەۋرىنگە دومبىرانىڭ ىشەگى دە شىداماي ءۇزىلدى.

جامبىل ءسوز ورنەگىن وزگەرتتى. جۇرت ورنىنان تۇرىپ كەتتى. جامبىلدى ورنىنان تىك كوتەرىپ الدى. اقىن:

جامبىلدىڭ جەڭىپ بايگە العان جەرى،
جەڭىلىپ قۇلمامبەتتىڭ قالعان جەرى.
دومبىراسىنىڭ ىشەگى ءۇزىلىپ قاپ،
وسى ەكەن قۇلمامبەتتىڭ ارمان شەرى.

جامبىل جاي اقىن بولىپ كىرىپ، بۇل ايتىستان سوڭ جەتىسۋدىڭ باس اقىنى دەگەن اتاق الىپ شىقتى.

جالعاسى بار...

ءۋاليحان قاليجانوۆ،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
ۇعا اكادەميگى

Abai.kz