5 قاڭتار قايىم مۇحامەدحانۇلىنىڭ تۋعانىنا 105 جىل

ساعىنامىز جىل وتكەن سايىن بىزدەر،

تولقىن  جۋىپ،  قانشاما شايىلدى ىزدەر.

بۇل كۇندەرى سەمەيگە كەلگەن ادام

ەڭ الدىمەن ەلەڭدەپ قايىمدى ىزدەر.

ن.ايتۇلى

التى الاشقا استانا بولعان سەمەي جەرىنە تابانى تيگەن جان ەڭ الدىمەن قايىمدى ىزدەيتىنى حاق. الاش مۇددەسى ءۇشىن، ۇلت رۋحانياتى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن، ارىن ساتپاعان، نامىسىن تاپتاتپاعان، رۋحىن الاسارتپاعان قازاقتىڭ قايىمىنا دەگەن اڭسار-ساعىنىش سەمەي توپىراعىنا جەتەلەرى دە ءسوزسىز ارقايسىمىزدى. 

بۇگىندە تالايدىڭ ساعىنىشىنا اينالعان قايىم مۇحامەدحانۇلى وتكەن عاسىردىڭ 50 جىلدارىندا تار قاپاستا جاتىپ:

تۋعان جەر، التىن بەسىك، ۇشقان ۇيام،

كوز جۇمىلماي تۇرعاندا قايتىپ قيام.

تارتا گور سەمەيىمنىڭ توپىراعى،

توستىكتەي جەرىڭە مەن ەركىن سيام!

– دەپ كىندىك قانى تامعان جەرىن اڭساعان ەدى. تۋعان توپىراقتىڭ قادىرىن، تۋعان جەردىڭ اسىلدىعىن، تۋعان ەلدىڭ قىمباتتىعىن بۇدان اسىپ قالاي ايتا الاسىز. تەمىر تورلى تۇرمەدە ازاتتىق كۇندى اڭساتقان، العى كۇنگە ۇمتىلتقان، جىگەرىن جۇدەتپەگەن قۋات قايىمنىڭ تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشى ەدى. جازىقسىز جالا جابىلىپ تورىقسا دا، ءۇمىت، ماقسۇت ۇستەم. العان بەتىنەن قايتپاۋعا بەكەمدىگى تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشتان تامىر الادى. 

ال وتباسى شاتتىعىن، بالالارىن ساعىنعان قايىم: 

ساعىندىم دا، سارعايدىم دا، جۇدەدىم،

قايعى وتىنا ورتەنگەندەي جۇرەگىم. 

كوڭىل قاياۋ، جۇرەك باياۋ سوققاندا، 

وسى ولەڭىم دۇعام مەنەن تىلەگىم، 

– دەپ جىرعا قوسادى. قازاقتىڭ قارا ولەڭىنەن جان داۋاسىنا جۇبانىش ىزدەيدى، مەدەت تابادى، ساعىنىشىن سەيىلتەدى.

ۋاقىت زىمىراپ جىلداردى الماستىرسا دا قايىم سالعان ءىز، قايىم سالعان سۇرلەۋ سوقپاعى سايراپ جاتىر.

«ابايعا ءومىرىمنىڭ اقىرىنا دەيىن قىزمەت ەتەمىن» دەگەن قايىمعا تيەسىلى قاعيدالى ءسوز بار. عالىم سول سەرتىنىڭ ۇدەسىنەن شىعىپ، ادام توزبەس قياناتقا، قورلىققا شىداپ باقتى. قاجىماي، تالماي قايرات تاۋىپ ابايدىڭ ادەبي مەكتەبىن حالىقتىڭ رۋحاني يگىلىگىنە اينالدىردى. ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى شىعارماشىلىعىن جۇيەلەۋدە جارتى عاسىرعا جۋىق ۋاقىتى كەتسە دە، اقىن شاكىرتتەرى مۇرالارىن جيناستىرۋدا ىجداھاتتىلىق كورسەتە ءبىلدى. اقىن مۇراگەرلەرىنىڭ حالىق اۋزىندا جاتتالىپ قالعان مۇرالارىن قولجازبا دەرەكتەرمەن سالىستىرا وتىرىپ، تۇبەگەيلى زەرتتەپ، اقيقاتىنا جەتتى. 

اباي تۋىندىلارىنىڭ ءتول نۇسقاسىن قالپىنا كەلتىرۋ ءىسىنىڭ جۇلگەسىن سالىپ، جۇيەسىن جاساۋدا ق.مۇحامەدحانۇلى ەڭبەگى – قاشاندا نەگىزگە الار قۇندى دۇنيە. 

سونىڭ  ايعاعىنداي، قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنا  «ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى»، «اباي مۇراگەرلەرى»، «اباي شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسى» سىندى سۇبەلى زەرتتەۋلەرى كەلدى. بۇل ەڭبەكتەر – ابايتانۋ عىلىمىنىڭ اداستىرماس تەمىرقازىعى. سونىمەن قاتار، قازاق ادەبيەتى تاريحىنا قاتىستى سىن-زەرتتەۋلەرى قايىم مۇحامەدحانۇلىنىڭ زەرتتەۋشىلىك اياسىنىڭ، عالىمدىق قارىم-قۇلاشىنىڭ كەڭدىگىن دارالايدى. 

قايىم اعانىڭ الدىن كورۋ مەنىڭ پەشەنەمە نەبارى ەكى-اق رەت ءناسىپ ەتىلىپتى. ەڭ العاش 2003 جىلى پروفەسسور ا.ەسپەنبەتوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن كانديداتتىق ديسسەرتاتسيامنىڭ تاقىرىبى «قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ شىعارماشىلىق ءومىربايانى» دەپ بەكىتىلگەندە قايىم اعاعا ارنايى باردىم. ءمان-جايىمدى ايتتىم. قايىم اعا وزىنە دەگەن وسىنداي قۇرمەتتى كۇتپەدى ما، الدە ءوز شىعارماشىلىعىن عىلىمي-زەرتتەۋگە ارقاۋ ەتكەنى ءۇشىن شاكىرتىنە (اراپ ەسپەنبەتوۆكە) ەرەكشە ىرزا بولدى ما، الدە سوناۋ سۇراپىل كەزەڭنىڭ اششى بەينەتى ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى مە ايتەۋىر تەرەڭ ويعا شومىپ ۇندەمەي ۇزاق وتىردى. 

–  اعا، باتاڭىزدى الايىن دەپ ەدىم، – دەدىم مەن يمەنە قولىمدى جايىپ.

– بالام، ەڭ باستىسى مىنا جەرىڭدەگى (قولىمەن جۇرەك تۇسىن نۇسقاپ) ادالدىق كەرەك، ودان باسقامەن ادالمىن، اقپىن دەگەن بوس ءسوز، – دەدى. توقساندى القىمداپ قالسا دا، داۋىسى نىق، كوز جانارى وتكىر. ەستىگەن قۇلاقتىڭ ءوزىنىڭ دەنەسىن تۇرشىكتىرەر اۋىر ازاپتى تارتسا دا ادالدىعىنان تانباعان اعا بەينە ءبىر قىران بۇركىتتى ەلەستەتتى سول ساتتە. كوك ءتاڭىرىسى قىران بۇركىتتەي تەكتى، تالعامپاز، تۇنىق، تۇڭعيىق. 

عالىمنىڭ ماعان بەرگەن ءبىر اۋىز باتاسى قايىمعا «تابىنۋىمنىڭ» ءورىستى وزەگىنە اينالدى. بالكىم، بىرەۋلەر بۇنىمدى ابەستىك تە كورەر، بىراق مەن ءۇشىن قايىم قاشان دا ۇلى. اكە شاڭىراعىنداعى الاشتىقتاردىڭ عيبراتتى اڭسارى بالا قايىم زەردەسىندە جاتتالدى، كوكىرەگىنە نۇر قۇيدى.  الاش ويىن بويىنا ءسىڭىرىپ، ادالدىقتى عانا جانىنا سەرىك ەتتى.  

ال ەكىنشى رەت كورۋىم – 2004 جىلدىڭ 5 قاڭتارى كۇنى، ياعني تۋعان كۇنىندە قۇتتىقتاپ باردىم. داستارحاننىڭ تورىندە، بالا-شاعاسىنىڭ ورتاسىندا. ەرەكشە كوڭىلدى كورىندى ماعان. وتكەن جولى كەلگەن اسپيرانتپىن عوي دەپ ءوزىمدى تانىستىرىپ جاتىرمىن، بەتىمە قاراپ جىميدى دا باسىن يزەدى. بۇل مەنىڭ الاش ارىسىن سوڭعى كورۋىم ەدى.

مىناۋ جالعان دۇنيەدەن قازاقتىڭ قايىمىنىڭ وتكەنىنە دە ون جەتى جىل ءوتىپتى. ون جەتى جىل... سول كەزدە ىڭگالاپ دۇنيە ەسىگىن اشقان ءسابي دە ات جالىن تارتىپ مىنەر بوزبالاعا اينالدى بۇگىندە. ال ءبىز نە تىندىردىق، نەنى تۇگەندەدىك؟ ونەگەسى – مەكتەپ، ءورىسى – ادەبيەت بولعان قايىم مۇحامەدحانۇلىنىڭ قۇندى مۇراسىن قانشالىقتى سارالادىق. قايىمتانۋ عىلىمىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋ قايىم ءۇشىن ەمەس قازاق ءۇشىن قاجەت ەكەندىگىن پايىمداساق بولعانى. 

قايىم اعا، سوڭىڭىزدان ەرگەن شاكىرتتەرىڭىز ۇنەمى ەرەكشە ءبىر ءىلتيپات-ساعىنىشپەن ەسكە الاتىنى دا اقيقات. تىپتەن قازاق ادەبيەتتانۋى دا ءسىز سىندى نەنى زەرتتەسە دە، ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ تۇپنۇسقاسىن انىقتاۋعا بار عۇمىرى سارپ ەتىلسە دە تەك شىندىقتى كوكسەيتىن زەرتتەۋشىلەرگە سۋساپ وتىرعانى دا جالعان ەمەس.  

قايىم – قايتالانباس تۇلعا، جاراتىلىسى ەرەن جان. ازاپتى تارتسا دا، قيىندىقتا مۇقالمادى، اق الماس سىندى تاسقا شاپقان سايىن جەتىلدى. ءيا، راسىمەن دە ول ناعىز اق الماس.

اقمارال سماعۇلوۆا،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، شاكارىم ۋنيۆەرسيتەتى

Abai.kz