گۇلبيعاش وماروۆا. پۋتين جانە ءتورت قاسقا
ماسكەۋ ۇلكەن داۋىلدىڭ الدىنداعى جىم-جىرت تىنىشتىقتا. تەلەديداردان بەرiلiپ جاتقان دەباتتاردى كورمەگەن، گازەت بەتتەرiندەگi ساراپتامالىق ماقالالاردى وقىماعان، بولوتنىي مەن ساحاروۆتاعى شەرۋلەرگە بارماعان ادام ءۇشiن ءۇش كۇننەن سوڭ وتەتiن پرەزيدەنتتiك سايلاۋ ەلەۋسiز قالاتىنداي كورiنەدi. ماسكەۋدiڭ ورتالىق كوشەلەرiندە توپ-توبىمەن جۇرگەن بۋريات، حاكاس، وزبەك، تاجiك، ارميان، ءازiربايجان، شەشەن، ت.ب. حالىقتاردىڭ وكiلدەرi ءۇشiن ساياسي داڭعازانىڭ ءبارi باسقا كەڭiستiكتە، وزگە ولشەمدە ءوتiپ جاتقانداي. قالانىڭ ورتالىق كوشەلەرiندە سايلاۋعا شاقىرعان ۇنپاراقتار نەمەسە ۇمiتكەرلەردiڭ سۋرەتتەرi, تiپتi پۋتيننiڭ پورترەتتەرi كوزگە شالىنا قويمايدى. ساياسي دۇربەلەڭ ءوز الدىنا، ال قارا حالىق ءوز الدىنا بولەك تiرشiلiك ەتiپ جاتىر.
«پاتشا» پۋتين نە تىندىردى؟
ماسكەۋ ۇلكەن داۋىلدىڭ الدىنداعى جىم-جىرت تىنىشتىقتا. تەلەديداردان بەرiلiپ جاتقان دەباتتاردى كورمەگەن، گازەت بەتتەرiندەگi ساراپتامالىق ماقالالاردى وقىماعان، بولوتنىي مەن ساحاروۆتاعى شەرۋلەرگە بارماعان ادام ءۇشiن ءۇش كۇننەن سوڭ وتەتiن پرەزيدەنتتiك سايلاۋ ەلەۋسiز قالاتىنداي كورiنەدi. ماسكەۋدiڭ ورتالىق كوشەلەرiندە توپ-توبىمەن جۇرگەن بۋريات، حاكاس، وزبەك، تاجiك، ارميان، ءازiربايجان، شەشەن، ت.ب. حالىقتاردىڭ وكiلدەرi ءۇشiن ساياسي داڭعازانىڭ ءبارi باسقا كەڭiستiكتە، وزگە ولشەمدە ءوتiپ جاتقانداي. قالانىڭ ورتالىق كوشەلەرiندە سايلاۋعا شاقىرعان ۇنپاراقتار نەمەسە ۇمiتكەرلەردiڭ سۋرەتتەرi, تiپتi پۋتيننiڭ پورترەتتەرi كوزگە شالىنا قويمايدى. ساياسي دۇربەلەڭ ءوز الدىنا، ال قارا حالىق ءوز الدىنا بولەك تiرشiلiك ەتiپ جاتىر.
«پاتشا» پۋتين نە تىندىردى؟
رەسەيدەگى سايلاۋعا بەس ۇمىتكەر تۇسكەن: «ەدينايا روسسيا» پارتياسىنىڭ اتىنان قازىرگى پرەمەر-مينيستر ۆلاديمير پۋتين، ءوزىن-ءوزى ۇسىنعان ۇمىتكەر «ونەكسيم توبى» پرەزيدەنتى ميحايل پروحوروۆ، رەسەي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ اتىنان مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى گەننادي زيۋگانوۆ، «سپراۆەدليۆايا روسسيا» پارتياسىنىڭ اتىنان مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى سەرگەي ميرونوۆ، لدپر پارتياسىنىڭ اتىنان مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى ۆلاديمير جيرينوۆسكي. سايلاۋ ناۋقانىنداعى داۋ-دامايدىڭ وزەگى وسى بەس ۇمىتكەردىڭ قايسىسى ەل باسقارۋعا لايىق دەگەن پىكىرتالاس ەمەس، «پۋتين بۇدان ءارى مەملەكەت باسشىسى بولىپ قالا ما، جوق پا؟» دەگەن سۇراق. بيىلعى سايلاۋالدى ناۋقاننىڭ تىرەلگەن تىعىرىعى دا وسى.
ءبىر قاراعاندا، كونستيتۋتسيالىق نورمالارعا سايكەس، ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ مەملەكەت باسشىلىعىنا تاعى سايلانۋ قۇقىعى بار. ەكىنشى جاعىنان، رەسەيدەگى سانالى ازاماتتاردى ءپۋتيننىڭ ون ەكى جىلدان بەرى ەل بيلىگىن ۋىسىنان شىعارماي وتىرعانى الاڭداتادى. قازىرگى زاڭدىق نورما بويىنشا، ەل پرەزيدەنتى التى جىلعا سايلانادى. ەگەر پۋتين وسى جولى جەڭىسكە جەتەر بولسا، وندا ونىڭ جوعارى لاۋازىمدى بيلىكتەگى ۋاقىتى ون جەتى جىلدان اسپاقشى.
سىرت قاراعاندا، كونستيتۋتسيانىڭ تالاپتارى ورەسكەل بۇزىلعان جوق، بىراق ءىس جۇزىنە كەلگەندە، رەسەي پاتريارحالدى بيلىك جۇيەسىنە جاقىنداپ كەلەدى. ماسكەۋدىڭ وي قۋعان، ءسوز قۋعان سانالى قاۋىمى ءپۋتيندى سىرتتاي «ءبىزدىڭ پاتشا» دەپ اتايدى. يرونيا ايقىن، شاراسىزدىق باسىم. سايلاۋ ناۋقانى تۇسىندا بۇگىندە بيلىك باسىندا وتىرعان ازاماتتار نە تىندىردى دەگەن سۇراقتىڭ تۋى زاڭدى. ال بيلىك باسىندا وتىرعان تۇلعا تاعى دا دوداعا قاتىساتىن بولسا، سايلاۋالدى ناۋقان شىدەرلەنگەن اتتاي ونىڭ بۇگىنگە دەيىنگى جۇرگىزگەن ساياساتىنىڭ اينالاسىندا عانا جۇرگىزىلمەك. رەسەيدەگى قازىرگى جاعداي - وسىنىڭ ايناسى.
WHO IS MR.PUTIN?
سايلاۋ ۇمىتكەرلەرىنىڭ تانىمالدىعىن ساراپقا سالۋ ءۇشىن سوڭعى 30 كۇن ىشىندە ينتەرنەتتە ورىس جانە اعىلشىن تىلىندە جاريالانعان ماتەريالداردا ولاردىڭ ەسىمدەرىنىڭ قايتالانۋ جيىلىگى بويىنشا كورسەتكىشتەردى سالىستىردىق. ءورىستىلدى سايتتاردا جاريالانعان جاڭالىقتاردا ۆ.ءپۋتيننىڭ ەسىمى باسقا ءتورت ۇمىتكەرلەرگە قاراعاندا 1,5-2 ەسە ءجيى اتالادى. ال بۇكىلالەمدىك عالامتورداعى ءورىستىلدى سايتتار، بلوگتار، فورۋمدار، ءتۇرلى الەۋمەتتىك جەلىلەردە ۇمىتكەرلەردىڭ اتى اتالۋ جيىلىگى بويىنشا رەيتينگ قۇراستىرساق، ونىڭ رەتى مىنانداي: ۆ.پۋتين، م.پروحوروۆ، ۆ.جيرينوۆسكي، گ.زيۋگانوۆ پەن س.ميرونوۆ.
ءبىر قىزىعى، اعىلشىن تىلىندەگى ينتەرنەت ماتەريالدارىندا دا پۋتين ايقىن باسىمدىقتا. قاڭتار ايىنىڭ سوڭى مەن اقپان ايىنىڭ اياعىنا دەيىنگى ارالىقتا رەسەي تۋرالى جازىلعان پىكىرلەر مەن ماقالالاردا باسقا ۇمىتكەرلەرمەن سالىستىرعاندا قازىرگى پرەمەر-مينيستر اتى جيىرەك اتالسا، ودان كەيىن م.پروحوروۆتىڭ، ودان سيرەك جيىلىكتە باسقا ءۇش ۇمىتكەردىڭ اتتارى كەزدەسەدى.
بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بۇل كورسەتكىشتەر ۇمىتكەرلەردىڭ سايلاۋالدى ناۋقانى كەزىندەگى اقپاراتتىق-ناسيحاتتىق ارناداعى كۇشىن بايقاتادى.
ايتپاقشى، وسى اپتانىڭ باسىندا لوندوندا ۆ.ءپۋتيننىڭ پورترەتى باسىلعان اۆتوبۋستار پايدا بولعان. بۇل جەرگىلىكتى باسپادان شىعاتىن ۆ.ءپۋتيننىڭ اعىلشىن تىلىندەگى ومىردەرەگىن باياندايتىن كىتاپتىڭ جارناماسى. ايتسە دە، بۇل كىتاپتىڭ ءدال قازىر باسىلىپ شىعۋى مەن رەسەيدە وتەتىن سايلاۋعا ءبىر اپتادان از ۋاقىت قالعاندا جارنامالىق شارانىڭ ۇيىمداستىرىلۋىن كەزدەيسوقتىققا بالاۋعا بولماس.
بريتاندىق جۋرناليستەر ءپۋتيننىڭ ومىردەرەگىن زەرتتەۋگە اتتاي التى جىل جۇمساپتى. الايدا التى جىلدىق ەڭبەكتى جازىپ شىققان زەرتتەۋشىلەر دە ءپۋتيننىڭ قانداي ساياساتكەر ەكەنىن ءدوپ باسىپ ايتا المايتىنىن مويىندايدى. باتىستىڭ ساياسي سانالى ازاماتتارى ءۇشىن وسىدان ون ەكى جىل بۇرىنعى «WHO IS MR.PUTIN?» دەگەن سۇراق ءالى وزەكتى.
بەستىكتىڭ ءباسى
ۇمىتكەرلەردىڭ ارا سالماعىن ساراپقا سالار بولساق، ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز قالىبىنا ساي ءرولى بار سياقتى. ۆ.پۋتين - كەي جاعدايدا تىم قاتالدىق تانىتاتىن، كەي جاعدايدا قياستاۋ كەتەتىن، بىراق ورىس مۇجىعىنىڭ جۇرەگىنە جاقىن قارابايىر بەينەدەگى ەل بيلەۋشى. ول ءتىپتى سايلاۋ ناۋقانىنسىز-اق مەملەكەتتى قال-قادىرىنشە ودان ءارى بيلەۋدى جالعاستىرا بەرەر ەدى، اتتەڭ، كونستيتۋتسيانىڭ تالابىنا ساي سايلاۋ دوداسىنا قاتىسۋى ءتيىس. سوندىقتان دا ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنا تىركەلىپ، سايلاۋالدى ناۋقانىن جۇرگىزۋدى كومانداسىنا ارتىپ قويىپ، ءوزى مەملەكەتتىك ىستەرمەن ودان ءارى اينالىسا بەرەدى. ساياسي ساراپشىلار جازىپ بەرگەن كولەمدى، ويلى ماقالالارعا قول قويىپ، ونى ءوز اتىنان جاريالاۋعا رۇقسات بەرسە دە، باسقا ۇمىتكەرلەرمەن بىردەي دەڭگەيگە ءتۇسىپ، تەلەدەباتتارعا قاتىسۋعا مىندەتتى ەمەس. ال ونىڭ تەلەدەباتقا نەگە شىقپايتىنىن ساياسي ساراپشىلار مەن جۋرناليستەر قارا حالىققا وزدەرى ءتۇسىندىرىپ بەرسىن.
پۋتيننەن كەيىن باق-تا اتى ءجيى اتالاتىن ۇمىتكەر - م.پروحوروۆ ەكەنىن جوعارىدا ايتتىق. ۇمىتكەرلەردىڭ ىشىندەگى «اق قارعاسى» - وسى. قازاقشا يكەمدەسەك، «ارپا ىشىندە ءبىر بيداي».ونىڭ ۇستىنە، ول - بەس ۇمىتكەردىڭ ىشىندە ءوزىن-ءوزى ۇسىنعان جالعىز تۇلعا. ءبىر جاعىنان، ساياسي ويىندارعا ءالى ەتەنە ارالاسپاعان سوڭ بىلىق-شىلىقتان تازا سياقتى كورىنەدى، بىراق قاراپايىم ازاماتتار ونىڭ بايلىقتى قايدان جيناعانىنا قاتىستى كۇدىك-كۇماندى جەڭە الماي كەلەدى. سايلاۋشىلاردىڭ پروحوروۆتى قولداۋعا جاپپاي ۇمتىلماۋىنىڭ باستى سەبەبى دە وسىندا. رەسەيدەگi جالپى الەۋمەتتىك احۋال ۋشىعىپ تۇرعاندا، قاراپايىم ازاماتتار قالت-قۇلت ەتىپ، كۇيبەڭ تىرشىلىكتىڭ قامىمەن باس قاتىرىپ جۇرگەندە، اس تا توك بايلىقتىڭ ورتاسىنان كەلگەن ازاماتتى بيلىك باسىنا وتىرعىزۋ ولاردىڭ ويىندا قيسىنعا كەلمەيدى. پرولەتارياتتىڭ كوسەمى ايتاتىن «حالىقتىڭ ءوز وكىلى» بولۋى كەرەك دەگەن ۇعىمدى ازىرشە حالىق ساناسىنان ىسىرىپ تاستاۋ قيىن.
ال لدپر توراعاسى ۆ.جيرينوۆسكيدىڭ بۇل دوداعا نە ءۇشىن قاتىسۋعا تالاپ بىلدىرگەنى تاسقا تاڭبا باسقانداي ايقىن. قازىرگى مەملەكەت باسشىسىن سىناپ، «پۋتين بيلىكتەن كەتسىن!» دەپ قانشا ۇرانداتقانىمەن، وسى بەستىكتىڭ ىشىندە پۋتينگە ۇپاي جيناپ بەرەتىن جاسىرىن جاقتاسى سياقتى. ول - رەسەيدەگi بيىلعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ ناۋقانىندا گرەكتىڭ ترويا اتىنىڭ رولىندە. تۇكىرىگى شاشىراپ، تۇتىعىپ، داۋسى قارلىققانشا ايعايلاۋ ارقىلى ول سايلاۋشىلاردىڭ كوڭىلىن باسقا ۇمىتكەرلەردەن وزىنە اۋدارماقشى. ارينە، «پاتشا» ءپۋتيننىڭ بەينەسىنە كولەڭكە تۇسىرۋگە شاماسى جەتپەس (ونى ماقسات تۇتپايدى دا), ال پروحوروۆ سياقتى بايگەگە جولدان ات قوسقان ۇمىتكەرلەردى قارالاۋعا، تىم بولماسا ولاردى اياقتان ءبىر شالۋعا تاپتىرماس تۇلعا. جيرينوۆسكيگە بۇل رول تاڭسىق ەمەس. 65 جاستاعى ساياساتكەر پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا وسىمەن 5-ءشى رەت قاتىسىپ وتىر. رەسەيدە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ساياسي توقىراۋدىڭ بار ەكەندىگى كوممۋنيستەر باسشىسى گەننادي زيۋگانوۆتىڭ پرەزيدەنت بولۋعا تاعى دا تىلەك بىلدىرگەن تالپىنىسىنان-اق اڭعارىلادى. وسىمەن ءتورتىنشى مارتە پرەزيدەنت بولۋعا ۇمتىلىپ ءجۇرىپ-اق قارتايعان، 67 جاستاعى زيۋگانوۆ ەگەر (عايىپتان تايىپ) جەڭىسكە جەتە قالسا، ونىڭ قانداي پرەزيدەنت بولاتىنىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن. مۇنداي كورىنىستى ەلەستەتۋگە ەشكىم تىرىسپايدى دا. بۇعان دەيىنگى ءۇش سايلاۋعا قاتىسىپ، سايلاۋ قورىتىندىسى بويىنشا ۇدايى ەكىنشى ورىندى مىسە تۇتىپ كەلگەن زيۋگانوۆقا ءوزىنىڭ جاقتاستارى دا نارازى. كەيبىرەۋلەر ونى دا كرەملدىڭ قولايىنا جاعۋدى كوزدەگەن تۇلعا كورەدى. كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى اراسىندا زيۋگانوۆتىڭ پارتيا باسشىلىعى ورنىن بوساتۋىن تالاپ ەتكەن ۇسىنىستار ارا-تۇرا ايتىلىپ قالىپ ءجۇر. ەندەشە كوپ ۇزاماي زيۋگانوۆ ەل بيلىگى تۇرماق، پارتيا بيلىگىنە زار بولىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن.
ۇمىتكەرلەردىڭ ىشىندە قارا كوبەيتىپ جۇرگەن س.ميرونوۆقا اقپارات قۇرالدارى دا، ساياساتتانۋشىلار دا اسا نازار اۋدارعان ەمەس. ويتكەنى قاي رەيتينگتى الساڭىز دا، ونىڭ ەسىمى بەستىكتىڭ ەڭ سوڭىندا جۇرەدى. بىراق ول - بەس ۇمىتكەردىڭ ىشىندە بولوتنىي مەن ساحاروۆتاعى نارازىلىق شەرۋلەرىندە توبە كورسەتىپ، ولارعا قولداۋ ءبىلدىرىپ جۇرگەن بىردەن-ءبىر تۇلعا. ايتسە دە «دەموكراتتىق شەكپەن» دە پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا جەڭىسكە جەتۋگە قاجەتتى داۋىس جيناپ بەرە المايتىن سياقتى.
قازاقستان - ەكىنشى ورىندا
عالامتورداعى سوڭعى ءبىر ايدىڭ كولەمىندەگى ماتەريالداردىڭ ىشىندە رەسەيدەگى سايلاۋالدى ناۋقانىن ورىس تىلىندە كوپ ايتىپ-جازاتىن ەل رەسەيدىڭ وزىنەن كەيىن قازاقستان ەكەن. ءتىپتى رەسەيدىڭ ەت جاقىن وداقتاسى بەلارۋس تا بىزدەن كەيىنگى ورىندا. ال ۋكراينا مەن لاتۆيادا ورىس تىلىندەگى ينتەرنەتتە پۋتين مەن باسقا ءتورت ۇمىتكەردىڭ ەسىمدەرى اتالۋى سيرەك كورىنەدى. بىراق بۇل ەلدەردە پۋتين جانە باسقالار تۋرالى ماتەريالدار جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك تىلدەردە جاريالاناتىن بولسا كەرەك.
تمد اياسىنداعى اقپاراتتىق ساياساتتىڭ ءبىر كورىنىسى وسىنداي.
P.S. ءۇش كۇننەن سوڭ وتەتىن سايلاۋدىڭ قورىتىندىسى قانداي بولاتىنىن قازىر-اق بولجاۋعا بولار. الدىن-الا جۇرگىزىلگەن ساۋالنامالار ناتيجەلەرى بويىنشا پۋتينگە سايلاۋشىلاردىڭ 66 پايىزى داۋىس بەرەتىنى انىقتالعان. پۋتين 2000 جىلى العاش رەت پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا تۇسكەندە 53 پايىز داۋىس جيناعانىن ەسكەرسەك، جامان كورسەتكىش ەمەس. ال گ.زيۋگانوۆ 15 پايىز، م.پروحوروۆ 8 پايىز شاماسىندا داۋىس جيناۋى مۇمكىن، ۆ.جيرينوۆسكي مەن س.ميرونوۆتىڭ ءوز پارتيالاستارىنىڭ ارقاسىندا 5-6 پايىزعا يە بولۋى عاجاپ ەمەس.
ءبىر جاعىنان، رەسەي ەليتاسى ساياسي رەفورما جۇرگىزۋدىڭ قاجەتتىگىن ايتىپ، كوشەگە شىعىپ، شەرۋ وتكىزۋدى جالعاستىرا بەرۋگە بەكىنگەن. ولار ءپۋتيندى سىناپ، ونىڭ ورنىنا باسقا ادام كەلۋىن قولدايدى. الايدا بۇل توپتىڭ زاڭ اياسىنان شىعىپ، الدەبىر ورەسكەل ارەكەت جاساۋى دا ەكىتالاي. وتكەن عاسىرداعى توڭكەرىستەردىڭ قانداي ناتيجەگە اكەلگەنى ءوز الدىنا، كەشە عانا «قىزىل سارى» توڭكەرىستى باستان وتكەرگەن ۋكراينا مەن قىرعىزستاننىڭ بۇگىنگى احۋالى ورىستىڭ كوز الدىندا. اراب توڭكەرىستەرىنىڭ ساباعى دا بار.
ساياسي رەفورمانى تىلەگەن توپ ءبارىبىر ەلدە بەي-بەرەكەتتىڭ ورناۋىن قالامايدى. كرەمل سايلاۋعا دەيىن دە، ودان كەيىن دە مەملەكەتتە تۇراقتىلىقتىڭ ساقتالۋىنا بارىن سالادى. ساياسي ۇستانىمى قاراما-قايشى توپتىڭ كوزقاراسى وسى تۇستا عانا توقايلاسادى.
ءپۋتيننىڭ بيلىك باسىندا قالۋىنا نارازىلىق شارالارىنىڭ ساياسي توڭكەرىسكە ۇلاسۋى ەكىتالاي. ايتسە دە، ىشكى قارسىلىق بۇدان ءارى ورشىمەسە، ونىڭ ءوشۋى ەندىگى نەعايبىل. ياعني رەسەيدەگى «پاتشا پۋتين» داۋرەنى اياقتالۋعا جاقىن.
«تۇركىستان» گازەتى
