قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
V
سمايىل، سمازى دەيتىن اعايىندى ەكى حۇيزۋ ورتا ەرگەيتىدەگى شاعىن عانا ءبىر قوجانىڭ يەسى ەكەن. ولار ەگىندىك جەرى مول، مال جاعى شاعىن، ءبىر-ەكى عانا كىسى جالداي الاتىن كۇيلەرى بار بايشىكەش كورىندى. «باي» دەپ اتاۋعا بارا المايتىن سەبەبىمىز - ولاردىڭ ءوزى، ءيا، ەر جەتىپ قالعان بالالارى ەگىن جۇمىسىنا ارالاسىپ ىستەي جۇرەدى ەكەن دە، تاماقتى دا جالشىلارىمەن بىرگە ىشەدى ەكەن. ەرەكشە «قورشاۋلى ءجاننات» پەن ەرەكشە قوجالىق قۇقىق جۇرگىزۋ مەن مۇندالاپ كورىنە قويمادى. اسىرەسە سمايىلدىڭ ءوزى، جيىلماي جاتقان قۇيرىعىن باسىپ كەتسەڭ دە «ىڭ..ءى..ى» دەپ قانا قوياتىنداي كەڭ مىنەزدى ادام ەكەندىگى ماڭايىنا پانالاعان قوڭسىلارىنىڭ كوپتىگىنەن كورىندى. ونىڭ قورا-جايىنىڭ ماڭايىندا سايالى تەرەك كوپ بولعانىمەن، ءوزى سايا بولا بىلگەن ءتارىزدى. قاقپاسىنىڭ الدى-ارتى تولعان جەر ءۇي، ءوزىنىڭ كۇن شىعىس جاق قاتارىنا ىرگەلەستىرە سالعان كەدەي قولدى دۋال ۇيلەر دە كوپ كورىندى. ۇيەڭكى، تەرەكتەرى الاڭ-اشىقتا. بۇكىل قورجا مالى ءتۇس كەزىندە سونىڭ ىشىندە جاتادى ەكەن. بۇل ءجايت ونىڭ كەڭ قولتىقتىعىنا قوسىمشا سالدىر-سالاقتىعىن دا بايقاتادى.
كوشىپ بارىسىمىزبەن قوجايىن قاقپاسىنىڭ الدىڭعى جاعىنداعى كونە جەر ءۇيدىڭ بوس بىرەۋى بىزگە ءتيدى. بيگەلدى كۇنى بۇرىن ايتىپ، دايىنداپ قويعان ەكەن. قوڭسىلارىنىڭ كوپتىگىنە قاراپ شەشەم سمايىلدىڭ بۇل جايىن جاقسى باعالاعانداي بولدى: «ساياسىنا يت جاتپايتىن باي ەمەس كورىنەدى».
V
سمايىل، سمازى دەيتىن اعايىندى ەكى حۇيزۋ ورتا ەرگەيتىدەگى شاعىن عانا ءبىر قوجانىڭ يەسى ەكەن. ولار ەگىندىك جەرى مول، مال جاعى شاعىن، ءبىر-ەكى عانا كىسى جالداي الاتىن كۇيلەرى بار بايشىكەش كورىندى. «باي» دەپ اتاۋعا بارا المايتىن سەبەبىمىز - ولاردىڭ ءوزى، ءيا، ەر جەتىپ قالعان بالالارى ەگىن جۇمىسىنا ارالاسىپ ىستەي جۇرەدى ەكەن دە، تاماقتى دا جالشىلارىمەن بىرگە ىشەدى ەكەن. ەرەكشە «قورشاۋلى ءجاننات» پەن ەرەكشە قوجالىق قۇقىق جۇرگىزۋ مەن مۇندالاپ كورىنە قويمادى. اسىرەسە سمايىلدىڭ ءوزى، جيىلماي جاتقان قۇيرىعىن باسىپ كەتسەڭ دە «ىڭ..ءى..ى» دەپ قانا قوياتىنداي كەڭ مىنەزدى ادام ەكەندىگى ماڭايىنا پانالاعان قوڭسىلارىنىڭ كوپتىگىنەن كورىندى. ونىڭ قورا-جايىنىڭ ماڭايىندا سايالى تەرەك كوپ بولعانىمەن، ءوزى سايا بولا بىلگەن ءتارىزدى. قاقپاسىنىڭ الدى-ارتى تولعان جەر ءۇي، ءوزىنىڭ كۇن شىعىس جاق قاتارىنا ىرگەلەستىرە سالعان كەدەي قولدى دۋال ۇيلەر دە كوپ كورىندى. ۇيەڭكى، تەرەكتەرى الاڭ-اشىقتا. بۇكىل قورجا مالى ءتۇس كەزىندە سونىڭ ىشىندە جاتادى ەكەن. بۇل ءجايت ونىڭ كەڭ قولتىقتىعىنا قوسىمشا سالدىر-سالاقتىعىن دا بايقاتادى.
كوشىپ بارىسىمىزبەن قوجايىن قاقپاسىنىڭ الدىڭعى جاعىنداعى كونە جەر ءۇيدىڭ بوس بىرەۋى بىزگە ءتيدى. بيگەلدى كۇنى بۇرىن ايتىپ، دايىنداپ قويعان ەكەن. قوڭسىلارىنىڭ كوپتىگىنە قاراپ شەشەم سمايىلدىڭ بۇل جايىن جاقسى باعالاعانداي بولدى: «ساياسىنا يت جاتپايتىن باي ەمەس كورىنەدى».
قورجانىڭ باتىس جاعى سمايىلدىڭ سمازى دەيتىن ىنىسىنە ءتيىستى ەكەن. ونىڭ قورا-جايى دا، دۋال ىشىندەگى تەرەكتەرى دە بيىكتەۋ، ءارى مىناداي كەدەي ۇيلەرى ول جاققا كوپ سالىنباپتى. شەشەم سول جاقتان قانا سەكەم العانداي، «كەسەل-قىرسىق وسى جاقتان كەلمەسە، كەڭ جەر ەكەن» دەپ كۇبىرلەدى.
جەر ۇيگە سالعان ميا توسەنىشىمىزدە كەڭىرەك، ۇڭگىر بولسا دا اۋىز ءۇيلى، اسپانى دا تىنىستىراق كورىندى. اكە-شەشەمىز بۇل ءۇيدى جوندەپ الۋ، جاقسىراق تۇرمىس جاساپ الۋ تۋرالى كەڭ جوسپارلار ايتىسىپ، قۇرلاۋ بولسا دا ءسۇت قوسقان شايىن ماسايراپ وتىرىپ تارتىساتىن بولدى. بيگەلدىنىڭ جىلدىق جالاقىسى - قوجا ەگىنمەن بىرگە ەكى اعاش بورمي (جۇگەرى) ەگىپ الۋ ەكەن. مۇنى وزدەرى «دايجىڭ»[1] دەپ اتايدى. ەكى اعاش بورمي «دايجىڭعا» قوسىپ ءبىر سەركەش، جالشىنىڭ وزىنە سالدە بوزدان كويلەك-شتان، ەكى شاقايلىق سيىر تەرىسى، جارتى شاي بەرمەك بولىپتى. ەڭ جاقسىسى، تاماققا جۋىر ماڭدا تويا قويمايتىن، نارداي بيگەلدىنىڭ توقتىعى بولدى.
ديىرمەنگە تارتىلعان بورمي تالقانىنا ول ەركىن ەكەن. بۇل مولدىقتى بيگەلدىگە ءبىر رەت، اكەمە ءبىر رەت ەرىپ بارىپ مەن دە كوردىم. سمايىلدىڭ ادەمىشە عانا كەڭ ساكىلى ۇيىندە شاي ءىشۋى وتە كوڭىلدى كورىندى. تالقاندى ۇلكەن تاباققا، ارباعا سابان تيەگەندەي، ۇيە باسىپ اكەلىپ، دوڭگەلەگى الاسا ۇستەلگە قويادى ەكەن دە، قوجاسى مەن قوناعى، ۇلى مەن مالايى قورالاي وتىرىپ سوعادى ەكەن. شىنىسىنا باسۋشىلاردىڭ كوپتىگىنەن تاباق ويسىراپ قالسا، كىلەتى قارسى ءۇي، بيگەلدى بارىپ باسىپ اكەلە سالادى. ارقانداي جۇمىسقا ءوز كۇشىن جانقيارلىقپەن ارنايتىن بيگەلدىنىڭ جومارتتىعىن دا، ونىڭ شەڭگەلىندەي ۇلكەن شەڭگەلدى دە ءوزىم جۇرگەن جەردەن كورمەگەن ماعان، ونىڭ سول مول قولدىعىنا ء(بىر قاراپ تا قويماي شىداپ وتىرعان) مىنا قوجايىندى دا «دۇنيەدە جوقتاي» كورىندى. قىپ-قىزىل كۇرەڭ ءجۇزى مەن قىسىڭقى كوزى كۇلىمسىرەگەن بويى، سيرەك قانا قارا ساقال-مۇرتىنا تيگەن اقسارى تالقاندى سۇرتە سالماي ناق قاراپايىم قازاقى تىلدە اڭگىمەلەسە وتىرىپ، شىنىسىنداعى شايعا كەۋلەپ جەيدى. قوناقتارىنىڭ كوڭىلى ءۇشىن عانا جەگەنى بولار دەپ ويلاسام، ولاي ەمەس، وسىنشالىق كوپ تالقاندى ۇڭىرەيتە وباتىنداردىڭ نەگىزگى ءبىرى - ءوزى ەكەن. ونىڭ تاپالتاق قانا شارشى دەنەسى مەن تومپيىپ تۇراتىن قارنى تالقاندى نىعارلاپ تولتىرعان قاپ سياقتى، قاپ بولعاندا دا قازاقتىڭ قوي جۇنىنەن توقىلعان شارشى-تورتباق قابى. «بۇلار ءبىر شايدا ءبىر پۇت تالقان جەسە، ءبىر جىلعا نەشە پۇت تالقان جەتەر؟» دەپ ەسەپتەپ كورەيىن دەسەم، شىعارا الاتىن ەمەسپىن، سان جەتپەس پۇت تالقان دەي سالدىم. «ال مۇنىڭ ءوزى قالايشا دۇنگەن بولىپ اتالعان ەكەن؟» دەپ ىزدەپ، قازاقتان ونىڭ ايىرماسىن قىزىل بۇرىشتى كوپ جەيتىندىگىنەن عانا تاپقانداي بولدىم. ءوز الدىندا عانا ءبىر توستاعان قىزىل بۇرىش ۇگىندىسى تۇرادى. تالقاندى ول قىزىل بۇرىش قوسىپ، قىزىل بوياۋداي ەتىپ جەيدى ەكەن. سوندىقتان بولۋ كەرەك، ونىڭ قىزىل بولسا دا جازىقسىز كوزىنەن جاسى شىعىپ، جارانىڭ اۋزى نەمەسە جارىپ قويعان قىزىل بۇرىش سياقتى جىرتيىڭقىراپ تۇرادى.
بالبيكەنىڭ بۇرىنعى قىپ-قىزىل، جاس كۇيەۋىن تاستاپ، بايبىشەسى ولگەن كەكسە قىزىلدى وسى مول تالقانى ءۇشىن تاپقاندىعى بەلگىلى ەدى. اشارشىلىقتا ازىپ-توزىپ جۇرگەن بىزگە ونىڭ بۇل قىلمىسى كەيىنگى كۇيەۋىنىڭ كەڭ پەيىلدىگىمەن جابىلىپ، ءوزى جازىقسىز بولىپ كورىندى.
سۇڭعاق بويلى، اق سۇرى بالبيكە ەر جۇرەكتى، سۋىرىلىپ تۇرعان شەشەن، ايتىپ سالاتىن اششى-شىنشىل، كۇلكىلى-سىقاقشىل ايەل ەدى. سمايىلمەن نەكەلەنىپ العانىمەن ءالى دە قايىندارىنان جاسىرىنىپ، ۇيىنەن شىقپاي جۇرەدى ەكەن. ءبىزدىڭ ۇيگە ءبىر ىڭىردە كەلىپ امانداستى. شەشەم بۇل قايىن سىڭىلسىمەن قاتتى قالجىڭداسادى.
- ەي، قانشىق، - دەدى ول امانداسا سالىسىمەن، - ءتوراحاندى تاستاعانداعى تاپقانىڭ وسى شالدىڭ تۇرمەسى مە؟!
اپكەمىز ءىرى كۇمىس تەڭگەلەر سوعىلىسقانداي اشىق كۇلكىسىمەن اقتارىلا كۇلدى:
- ە، قازىرگى كۇندە جۇيرىك پەن جورعادان جۇپ-جۇمساق تالقان قابى سۇيىكتى ەمەس پە. سەندەرگە نىقتالعان ءبىر قاپ تالقان تاۋىپ قويعانىما جازعىرامىسىڭ!
ەكەۋى قاتار كۇلىسىپ الدى دا، كۇلكىنىڭ استىنان شىققان جىلاۋدىڭ كوز جاستارىن ءسۇرتىستى.
- نەكەلى بولىپ العان سوڭ ەندى نەدەن قورقىپ جاسىرىناسىڭ؟
- بۇل «تالقاننىڭ» ءىرى تاستاي ىنىلەرى بار، ءتىسىمدى شاعار دەپ سولاردان قورقامىن. «قاڭعىعان قارا كەدەيدىڭ قىزىن الدىڭ» دەپ ءبارى جاۋلاسىپ ءجۇر. اعاسىنا جاي عانا وكپەلى قاباق كورسەتكەنىمەن، ماعان جارىپ سالاتىن پىشاق كورسەتەدى...
سمايىلدىڭ سمازىدان باسقا ءۇش ءىنىسى بار ەكەن دە، ول ۇشەۋى ءۇش قورجانىڭ يەسى ەكەن. بۇل ەكەۋىنەن جەر-سۋلارى ايىرىم بولسا دا، ولار ۇلكەن اعاسىنىڭ قازاقتان قوڭسىنى كوپ قوندىرعانىنا، قازاق بولىپ كەتكەنىنە، اسىرەسە «قاڭعىعان قارا كەدەيگە ۇيلەنگەنىنە» قاتتى نارازى ەكەن. بۇل اشۋلارىن ەكىنشى اعاسى - سمازىعا قۇيىپ، ونى ۋلاندىرىپ قويعان كورىنەدى. ال سمازى ءوزى قازاقتان ۇيلەنگەن بولسا دا، قازاقتى كوبەيتىپ، «ورتا قورجانى قازاق قورجاسىنا اينالدىرىپ قويدىڭ» دەپ سمايىلمەن وشتەسەدى ەكەن. «ەندى بوسقىن قازاققا كۇيەۋ بولىپ، ولاردى ودان ءارى قاپتاتىپ بولدى» دەپ ءىسىپ-كەۋىپ الىپتى. بۇل ۋاقتا ىنىلەرىنىڭ ۋى قۇيىلعان سوڭ سمازى جارىلىپ، اتىلىپ كەتە جازداپ جۇرگەن كورىنەدى. «بالبيكە امانىندا كەتسىن، ايتپەسە، جارىپ تاستاپ ايىرامىن!» دەپ كىسى سالىپتى. سمايىل ونى ەستىپ، مىرس-مىرس كۇلىپتى دە، بالبيكەگە قازىرشە ۇيدەن شىقپاۋدى، ءوزى جوقتا كىلەتكە كىرىپ بەكىنىپ، جاتا تۇرۋدى ايتىپتى. سودان قورقىپ ۇيدەن دە شىعا الماي، شەشەسى اسپەت پەن بولتاي باۋىرىن دا كوشىرتىپ الا الماي جۇرگەنىن ايتتى بالبيكە. بۇل سىردان شەشەم قاۋىپتەنىپ قالدى:
- ولاي بولسا ءبىزدىڭ كوشىپ كەلۋىمىز جانە ۋشىقتىرادى دەشى!
- جوق، سەندەردىڭ جوندەرىڭ باسقا... سەندەر بيگەلدىنى پانالاپ كەلدىڭدەر، بيگەلدى بۇلاردىڭ قۇدايدان سۇراپ تابا الماي جۇرگەن وگىزى. بيىلعى ەرەكشە كوپ سالىنعان ەگىننىڭ تاعدىرى بيگەلدىنىڭ بىلەگىندە، سەندەرگە تيىسە المايدى! - بالبيكە وسىنا ايتتى دا، كوزىن تاعى ءبىر ءسۇرتىپ الىپ، سول ماقتاۋلى باۋىرىنىڭ قورعاۋىندا ۇيىنە قايتىپ كەتتى.
- دۇنگەن وتە جايىل بولادى دەۋشى ەدى، ساقتان! - دەپ قالدى شەشەم.
بيگەلدىنىڭ مۇيىزدەي بولىپ كەتكەن كۇستى قولىنىڭ ابىرويىمەن جالشىلىق مارتەبە كەشىكپەي بىزگە دە قوندى. شەشەم سمايىلدىڭ ساۋىنشىسى بولىپ «سايلاندى دا»، بيعازى كۇندىز ەگىن قوريتىن، قارعا قۋشى بولىپ «تاعايىندالدى». بيعادىل ەكەۋمىزدىڭ الدىمىزعا بۇزاۋ مەن قوزى، لاق ءتۇسىپ، «باعىندى». ەرگەيتى وزەنشەسىنىڭ ءبىر ءيىنى ءبىزدىڭ ەسىكتىڭ الدىندا عانا، الگى «باعىندىنىمىزدى» سوعان قۋالاپ ءتۇسىرىپ جىبەرەمىز دە، ميا جۇلامىز. اكەمىزدىڭ ايتۋىنشا «قىستا وتىن بولادى». ميا قالىڭ ەكەن، اعايىندى ەكەۋمىز بۇل جۇمىسقا زور ىنتامەن كىرىستىك. قىستىڭ وتىنىنان دا ۇلكەن ءبىر ارمان ءبىزدى قۇلشىندىرا ءتۇستى: «جۇلىپ جايعان ميامىزدىڭ كەپكەنىن كوتەرىپ اكەلە بەرەمىز، اكەلە بەرەمىز، ەسىك الدىنا دۋالشا بيىكتەتىپ جيا بەرەمىز. ول ەگىن پىسقانشا بيىكتەپ، كولەڭكە تۇسىرەتىن بيىك دۋال بولادى. سول كولەڭكەگە راقاتتانىپ وتىرىپ الامىز دا، ىستىق شايعا بورىتكەن تالقان جەيمىز. ادام از جەگەنگە تويا ما، كوپ جەۋ ءۇشىن كوپ وتىرۋ كەرەك. كولەڭكە كەڭ بولماسا، كوپ وتىرا المايسىڭ. قارنىڭ قازانداي بولىپ، يكەمگە كەلمەي قالعاندا قيسايا كەتەسىڭ. سوندا ميا كولەڭكەسىندە سوققان سالقىن سامال ىستىق قانىڭدى قالاي سيپاعانىن سەزىپ جاتساڭ، شىركىن! ەكەۋمىزدى قۇلشىندىرعان وسىنداي «زور» ارمان ەدى. ارمان قيناپ اششى تەرىڭدى اعىزادى، بىراق، سول اششى ازاپتى ارماننىڭ ءوزى ءتاتتى سەزدىرەدى. نار كوتەرە المايتىن اۋىرىڭدى ارمان كوتەرەدى. «سەيىل دە سەيىل، سەرگەلدەڭ دە سەيىل عوي»، ارمانعا بوككەن سەرگەلدەڭ - انىق سەيىل. شيبيگەن كىشكەنە قولدارىمىزدى ميا قانشا اشىتقانىمەن، جارىلعان اياقتارىمىزدى شوگىر قانشا سويعىلاعانىمەن ەسەپتەسپەي، جۇلا بەردىك ميانى. «مال كەلە جاتىر، بۇزاۋ مەن لاقتى قۋىڭدار بەرى!» دەپ بىرەۋ ايقايلاپ تۇرعاندا دا، قۋراعان ميامىزدى ارقالاپ قۋانامىز. ارمانىمىز ەسىمىزگە تۇسە قالىپ، كەش بولىپ بارا جاتسا دا قايتا كەتەمىز. «ءۇي، سەندەر وسىنشا نەدەن بەينەتقور بولىپ كەتتىڭدەر، ارا-تۇرا ىستەسەڭدەر دە بولماي ما!» دەپ شەشەمىزدىڭ جانى اشيدى بىزگە. بىراق، قىلمىسكەر ارمانىمىزدى ايتپاي، جاۋاپسىز جۇرە بەرەمىز.
ءبىر كۇنى قۋاندىق اعامىز كوشىپ كەلە قالدى. كورمەگەلى كوپ جىل بولعان ابىسىنى - قاينىشتى شەشەم قۇشاقتاپ الىپ ۇزاق جىلاستى. ەكەۋى امان كورىسكەن قۋانىشتارىن ايتىسسا، جىلاۋ بولماس ەدى. قادىرلى مەكەنى مەن قايران ەلىن، قادىرلەس اعا-باۋىر، تۋىس-تۋعانداردى ساعىنعاندىقتارىن ايتىپ زارلاسقاندا، ەڭكىلدەپ ەكىنىڭ ەركەكتەرى دە جىلاسىپ بەردى، تۋعان جەرى مەن تۋىسقان ەلىنىڭ قادىرىن بۇل جاققا كەلگەن سوڭ عانا تولىق ۇققان سياقتى. وزدەرىنىڭ دە قانشالىق جاقىن تۋىس ەكەندىكتەرى ەندى تولىق ءبىلىنىپتى. بۇرىنعى ءال-اۋقات، تۇرمىس ايىرماشىلىعى بار كەزدە دە قاينىش شەشەمنىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن ابىسىنى ەدى. ەندى مۇلدە قابىسىپ-جابىسىپ قالىستى. قۇشاقتارىمەن قاتتى ساعىنىشتارىن ءبىلدىرىپ، قوسقان ۇندەرىمەن شاعىمدارىن ايتىستى.
قاينىش مەنىڭ بەتىمنەن ءسۇيىپ، بۇل جاققا وتكەن سوڭ تۋىلعان جالعىز ۇلىن كورسەتتى.
- ءىنىڭدى كورشى! مىنە، ءدال ساعان ۇقسايدى، اتى زەينوللا، - دەپ ونىڭ بەتىن توسىپ ماعان سۇيگىزدى.
قاينىشتىڭ جارقىن مىنەزى دە، جالىندى ءسوزى دە شارايناداي ۇلكەن، دوڭگەلەك كوزدەرى دە، ات جاقتىلاۋ، اپپاق ءجۇزى دە بۇرىنعى اسا كەلىستى شىرايىن كەمىتپەي ساقتاپتى. ازاپتى بوسقىن تۇرمىسپەن توقتاماي شەتىنەي بەرەتىن بالا كۇيىگى قاباعىنا كىر تۇسىرە الماپتى. اق ماڭدايىندا ءاجىم ءىزى ءالى جوق ەكەن. بۇل قۋات - ءوزىنىڭ ەرىمەن بولعان اسا تاتۋ ماحاببات قۋاتى سياقتى. ءبىرى تۇرمەلەنگەندە، ءبىرى توبە تەسىپ، قۇتقارىپ، ەندى ءبىرى قامالعاندا ءبىرى ەسىك-تەرەزە بۇزىپ قۇتقارا ءجۇرىپ، اقتاي، ساناتپايلاردان ءتورتىنشى كەزەكتە ارەڭ قاشىپ قۇتىلىپتى. ەرلى-زايىپتى ەكى ادامعا ىلۋدە ءبىر تەپە-تەڭ بىتەتىن ەرلىك پەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ ۇلگىسى ەدى بۇل ەكەۋى.
سويتىپە ءبىزدىڭ جەر ءۇيدىڭ باتىس جاق قاتارىنا بۇل ەكەۋىنىڭ كيىز كۇركەسى قالقيا قالدى دا، بالپاڭنىڭ اۋىلى ەرگەيتىنىڭ جاعاسىنا كەلىپ قونعانداي شۇرقىراستىق. قۋاندىق بۇل قورجاعا كۇنكورىس، كاسىپ ىزدەپ ەمەس، ءبىزدى ىزدەپ كەلىپتى: از كۇن بولسا دا بىزبەن بىرگە وتىرىپ، كىشكەنە زەينوللاسىن كورسەتىپ، تۋىسقانشىلاپ قايتۋ نيەتىمەن ەمىلدەگى قايىن جۇرتتان كەلىپتى. جالشىلىققا تۇسپەي-اق، بىلەزىك-جۇزىك، كيىم-كەشەك ساتىپ، از ۋاقىت جان ساقتارلىق قاراجات تاۋىپ العاندىقتارىن ايتتى.
ەرلى-زايىپتى ەكەۋى قاي-قاشاندا، قاي جەردە وتىرعاندا دا تىزەرلەسىپ، يىقتارىن ءبىر-بىرىنە تىرەسە وتىراتىن. جاڭا تۋعان نارەستەسىن سولاي وتىرىپ كەزەكپەن ءسۇيىپ، شەتىنەگەندە دە سولاي وتىرىپ ءۇنسىز جىلاساتىن. مىنا كىشكەنتاي كۇركەدە دە سولاي وتىرىپ ءجۇردى. ەكەۋىنىڭ دە سۇلۋ جۇزدەرى كۇلىمسىرەپ، زەينوللاسىن تاعى دا كەزەكپەن سۇيىسەدى ەكەن.
كۇركە تىگىلگەننىڭ ءۇشىنشى كۇنى ءتۇس ۋاقىتىندا بۇل ەكەۋى ادەتتەرىنشە سولاي وتىر ەدى. بيعادىل ەكەۋمىز شاقشىرايعان تىمىرسىق ىستىققا شىداماي، جەر ۇيگە كىرىپ جاتا كەتتىك. دالادا شاي قايناتىپ جۇرگەن شەشەم اسىعا كىرىپ، ۇيىقتاپ جاتقان اكەمدى وياتتى:
- سمازى وسىلاي جۇگىرىپ كەلەدى، جاكە. ءبىر قولىندا ۇزىن پىشاعى، ءبىر قولىندا كۇرەگى بار، ءتۇسى تىم سۋىق!... - سونى ايتىپ بولعانشا دالادان قاتتى ايعاي شىقتى. كوزىن ۋقالاي سالىپ جۇگىرىپ شىققان اكەم شىعىس جاق دالاعا قاراي شىبىن-شىركەي قاشا جونەلدى. بيعادىل ەكەۋمىز دە ارتىنان ەرە قاشتىق. اكەم كۇركە جاققا قاراي سالىپ قاشقان ەدى، ءبىز قاراماي-اق قاشا بەردىك، اكەمىز قورىققان قۇبىجىققا قاراۋ مۇمكىن ەمەستەي سەزىلىپ قاشتىق. اكەمىز ۇرىككەن تۇيەشە ودىرايىپ، ارتىنا قاراي قالعان كەزدە، ءبىز دە توقتاپ قارادىق. ۇپ-ۇزىن قارا سۇرى سمازىنىڭ ەكى قولىن قوسا، سىرتىنان قاپسىرا قۇشاقتاپ قۋاندىق اعامىز تۇر دا، قۇرىقتاي موينىن سوزا بۇلقىنىپ سمازى تۇر. سەرپىلىپ شىعا الماي قالش-قالش ەتەدى ول، قۇتىرعان ادامداي كوزى شاقىرايىپ، قىزارىپ، شاعىن مۇرتى تىك تۇرىپ، اسقان جىرتقىش اڭنىڭ بەينەسىن ەلەستەتتى. ايتەۋىر ۇلكەن پىشاق جارقىلداپ تۇرعان قولىن قۋاندىق مىقتاپ ۇستاعان كورىنەدى. كۇركەنىڭ ءبىر جاق بوساعاسىنداعى ۋىق كۇرت سىنىپتى. ۇزىن ساپتى ءبىر تەمىر كۇرەك سىنعان ۋىقتىڭ ۇستىندە جاتىر. قاينىش زەينوللاسىن باۋىرىنا باسىپ دىرىلدەپ تۇر. ۇلكەن كوزى سمازىعا ءتونۋلى.
قاينىش پەن شەشەمنىڭ قىسقا-قىسقا سوزبەن قاتتى جازعىرۋلارىنا قاراعاندا: كۇركەنىڭ ءبىر جاق بوساعاسىن كۇيرەتكەن كۇرەك قاينىشتىڭ زەينوللانى قورعاعان بىلەگىنە ءتيىپتى.
قۋاندىقتىڭ قاتتى قىسۋىنان سمازى دەم الا الماي قالدى بىلەم، پىشاعى جەرگە ءتۇسىپ كەتتى، تىپىر ەتە الماي سەرەيىپ تۇر. پىشاق تۇسىسىمەن ۇزىن سمازىنى بالاداي كوتەرىپ العان قۋاندىق جەرگە توبەسىن جانشا ۇرىپ جىبەرۋگە ءبىر يكەمدەلدى دە، اۋاشاراق اپارىپ، اياعىنان تىك تۇرعىزا سالدى. ەكەۋىندە دە ءۇن جوق. قۋاندىق ونىڭ يىعىنان عانا كەلىپ، تونە قاراپ تۇردى دا، سمازى موينىن شولدەگەن تۇيەشە سوزىپ قۋاندىقتان قيىس، وزەن جاققا قاراپ تۇر.
بۇلاردان ەلۋ مەتردەي الىستا تىپىر ەتپەي ۇركە قاراپ، اكەلى-بالالى ۇشەۋمىز تۇردىق، اكەمىز قوزعالىپ، سمازىعا قاراي جۇرسە، ءبىز دە جۇرمەك ەدىك. بىراق، اكەم جازىقتى ادامشا تۇنجىراعان بويى ءۇنسىز تۇر. ءار جەردە ءوزدى-ءوز ۇيلەرىنىڭ الدىندا قاراپ تۇرعان كورشىلەر دە ءۇنسىز. اۋا دا دەمىن ىشىنە تارتىپ تۇنشىعىپ تۇر. اسپان «قۇتىرعانداي» جالعىز كوزىن شاقشيتىپ تونە قارايدى بىزگە، ەس-ءتۇسسىز قاھارىمەن قۋىرىپ بارادى.
- ەي، سمازى، - دەدى شەشەم جەر ءۇيىنىڭ سىرتىنا تامان شىعىپ، - بەت كورىسكەنىڭ وسى ەدى، ادامشا كەلىپ سالەمدەستىڭ اۋ! كۇرەكتەي تىسىڭمەن جالعىز نارەستەسىن جارىپ كەتە جازدادىڭ! «جاماننىڭ كۇشى جاپالاققا جەتەدى»، قاڭعىعان كەدەي بولسا دا بۇلاردى دا ادام دەپ بىلسەڭ بۇلاي ەتپەيتىن ەدىڭ! «كوپ - تارازى، كوڭىل - قازى»، كوپشىلىك كورىپ تۇر عوي، قۇداي دا كورەر بۇل جاقسىلىعىڭدى!
- «قاباننان پانا ىزدەگەن قانعا مالىنادى»، - دەپ قاينىش جىلاپ جىبەردى، - بىراق ءبىز سەنەن پانا ىزدەپ كەلگەنىمىز جوق. مىنا قاراپ تۇرعان ەل دە ساعان ەمەس، سمايىل بار دەپ كەلگەن ەكەن، سەنىڭ كولەڭكەڭە يت جاتسىن.
قۋاندىق قايىرىلىپ كەلىپ، پىشاقتى جەردەن الدى دا، سمازىنىڭ وزىنە ۇستاتا قويدى:
- نارەستەنىڭ جازىعى جوق، ءما، مىناۋىڭمەن مەنى جار! اعاڭا قارىنداسىمدى بەرگەن مەن عوي... اپانىڭدى ءۇي ەتىپ وتىرعان اناۋ كۇمىسجان دا مەنىڭ قارىنداسىم، سولاردىڭ كەگى ءۇشىن مەنى جار!
سمازى پىشاعىن قىنىنا سالدى دا ءۇنسىز جۇرە بەردى. ادىم تاستاۋىنىڭ اقىرىندىعى قاراۋشىلارعا اشۋىنان ايىرىلعاندىعىن بايقاتتى دا، قاقشيعان باسىن تومەن سالا كەتۋى - ۇياتتىڭ تۇقىرتۋى بولىپ كورىندى.
سمازىنىڭ بەتى ۇيىنە قاراي بۇرىلعان سوڭ اكەم دە، ءبىز دە قايتىپ كەلدىك،
- قۇدايىڭنىڭ ساقتاعانى-اي! - دەپ شەشەم تەرگەي قارادى اكەمە، - امان-ەسەن قايتتىڭ با؟! سونشا قاشاتىنداي نە كورىندى!
- تەرگەۋىڭە «ىنجىق، قورقاق» دەگەن ءسوزدى قوسا كورمە، بايبىشە، قاڭعىپ ءجۇرمىز عوي، باتىرلىعىم ەلىمدە قالعان! «پالەدەن ماشايىق قاشادى»، ونىڭ پىشاعىنان جارالانىپ قالساڭ دا پالە، قورعانامىن دەپ قول تيگىزىپ الساڭ دا پالە! قۋاندىقتىڭ قول تيگىزبەي پىشاعىن ءوز قولىنا بەرىپ قايتارعانى قانداي جاقسى بولدى! بۇرىنعى وجەتتىگىمەن ءبىر شاپالاق سالىپ جىبەرەر مە ەكەن دەپ، جۇرەگىم قابىنان شىعىپ كەتە جازدادى!
اشۋمەن اۋلىعىپ تۇرعان قۋاندىق مىرس ەتە ءتۇستى.
- «قاراعان ءوز جەرىندە دۇرىلدەيدى»، جاكەڭ ءوز جەرىندە بولسا، سمازىنى قاسقىرشا تۇمىلدىرىقتاپ الىپ، ەل ارالاتىپ جۇرەر ەدى، قازىر! اتتەگەنە! ەندى قۇداي باسقا سالعان سوڭ، جۋاس بولۋعا جەتپەيدى. وسى پالەگە بۇگىن جاكەڭ قالادى عوي دەپ قورقىپ ەدىم، قاشقان قاشىسىنا ءسۇيسىنىپ تۇردىم!
اكەمنىڭ جاڭاعى تايراڭداي جونەلگەنى كوز الدىنا كەلگەن بولسا كەرەك، نازالى كەلىنى دە كۇلىپ جىبەردى.
قۇرمەتتى «تەرگەۋشىم»، «ۇرىنىڭ ارتى قۋىس»، قىلمىستىنىڭ بەلگىسى - قىلت ەتكەن كولەڭكەدەن قورقۋ عوي. «قاعاز جولبارىس» قالتىراماي جۇرگەن بە! اكەلى-بالالى ۇشەۋمىزدىڭ دۇركىرەي قاشىپ شىعىپ، قالتىراپ تۇرا قالعانىمىزدى وسى قورجاداعى بار ادام كورىپتى. ۇشەۋمىزدىڭ تۇرعان تۇرىسىمىزعا كۇلىسىپتى. مۇنشالىق قىلمىستى حالگە تۇسۋىمىزگە قاراپ مۇسىركەپتى دە. ءوزىمىزدى-ءوزىمىز اشكەرەلەپ تۇرىپپىز. بۇل قىلمىسىمىزدى جابۋعا ەتەگىمىز دە جوق ەدى، اكەم جالاڭ باس، كويلەك-دامبالشاڭ عانا قاشىپ «قۇتىلعان» بولاتىن.
VI
قۋاندىق سول ۋاقيعادان سوڭ مۇندا تۇرا الماي قايتا كوشىپ كەتتى. ءتىرى ادامشا تىك تۇرىپ، تەڭدىك تۇرعىسىندا بايلانىس جاساۋدى تالاپ ەتەتىن ادام قورجا يەلەرىنە، ارينە، تىكەندەي كورىنەدى. سمازىنىڭ جولىمىزعا وسپەك بولعان «تىكەن» دەپ قاراپ، تامىرىن جايماي تۇرعاندا جۇلىپ تاستاۋ ىڭعايىندا جۇرگەنىن ءبىلىپ كوشتى. وڭاي كوشسە دە كەتەرىندە وڭدىرماي ايتىپ كوشتى.
- «ەگەر يەسىز ەكەن دەپ بالبيكەگە قاستىق ەتەتىن بولساڭ، قاشاندا قانىڭدى توكپەي قويمايمىن!» - دەپ ۇيىنە كىرىپ بەتپە-بەت ەسكەرتىپ كەتتى. بالبيكە سودان سوڭ عانا دالاعا شىعاتىن بولدى.
جۋاس مالاي - جوندەۋگە وڭاي، قۇداي بەرگەن ولىك قازىنا عوي، سمازى ۇرماقشى، جارماقشى بولعان ەكى بوتاسىن ەرتە قاشقان اكەم سول قىلىعىمەن ولاردى سۇيىندىرگەن كورىنەدى. قورجادان قۋعانى سول، سمازى شاقىرىپ الىپ ايەلىنىڭ اۋرۋىن قاراتتى. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ ۇيدەگى جەتى جاننىڭ بيعايشادان باسقاسىنا تۇگەل جۇمىس تابىلدى. جالاقى تابىلماسا دا، جالشىلىقتىڭ تابىلۋىنا قۋاندى. تىم بولماعاندا وسى قورجانىڭ تىزىمىندە بار ەكەندىگىمىزدى كورسەتەدى عوي. بيگەلدىدەن باسقامىز كانديدات مالاي بولىپ ىستەي بەردىك. ءتىپتى جۇمىسى ەڭ كوپ بيعازىنىڭ دا ءبىر ءساتى تۇسكەنى بولماسا قوجايىن ۇيىنەن تاماقتانۋ توقتامى جوق. ەگىنگە كەلگەن مالدى «قۋا سالاتىن»، قارعانى «ۇركىتە» سالاتىن ەرمەك رەتىندە جاي عانا قولعابىس سيپاتىندا قالدى. ال، شەشەم سيىرلارىن ساۋىپ بەرە سالادى، ونىڭ «بوعىن تاپتاپ» بەرە سالادى. سونان سوڭ ىڭعاي ءوز ءۇيىنىڭ جۇمىسىن ىستەيدى. ءوز ۇيىنە تەرگەن بوقتى تاپتايدى. سوندىقتان، ول اقى مەن تاماق تالاپ ەتە المايدى. بيعادىل ەكەۋمىز كەزەگەن لاق-قوزى، بۇزاۋلاردى قايىرا سالامىز. كوك مايساعا «تۇسىرە سالىپ»، كەشكە دەيىن «قايىرا سالىپ» جۇرەمىز دە، ىڭعاي ميا جۇلىپ كاسىپ قىلامىز. سوندىقتان، كىشكەنتاي بىزگە دە اقى مەن تاماق تالاپ ەتۋ «ۇيات» ەدى.
راقىمى بار، كەڭ مىنەزدى قوجايىننىڭ جەلكەمىزگە ءمىنۋى دە وسىنداي ەپتى بولدى. جاڭا ۇيرەتكەن تايلارىن قالاي بولسا سولاي قارعىپ مىنە سالا قامشىلاپ، شوشىتپاي موينىنان، قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن سونان سوڭ شوقتىعىنان، ارقاسىنان قاسي كەلىپ، اياعىن اقىرىن عانا ارتىپ ۇستىنە قونا قوياتىن ءادىس قولداندى. جاقىندىق بايلانىستى پايدالانىپ قاناۋ ءادىسى وسىنداي وتە سۇم بولاتىن. «پالەن ەتە سال»، «سۇيتە سال»، «بۇيتە سالدىڭ» اۋىزعا جەڭىل، قولعا اۋىر جۇمىسى تاۋسىلمايدى. ال، تاماقتاندىرۋعا، اقىسىن وتەۋگە كەلگەندە كورمەسكە، بىلمەسكە سالىنىپ، قاقاسقا قالدىرا بەرەدى. ءبارىمىز سونىڭ جۇمىسىن ىستەپ جۇرگەنىمىزدە دە ۇيىمىزگە ءبىر تاباق تالقان جىبەرتىپ بەرۋدى بىلمەي-اق قويدى ول. تاماققا سول جارىماعان كۇيىمىزدە جۇرە بەردىك.
«قايىرا سال» ءادىسىن قولدانىپ، قۇلاعىمىزدىڭ ءتۇبىن قاسي كەلە شوقتىعىمىزعا قونا تۇسكەنىن بيعادىل ەكەۋمىز بىلمەي دە قالدىق: ەگىن پىسا مال قاپتاۋى كوبەيىپ كەتىپ، ەگىننىڭ ول شەتى مەن بۇل شەتىنە جۇگىرىپ جۇرەتىن بيعازى ادا-كۇدە تاۋسىلىپ قايتتى ءبىر كەشتە. اقساڭداي كەلىپ، قاقپا الدىندا سمايىلعا سىبىرلاپ تۇردى. ءۇنى ءبىتىپ قالعان ەكەن. سمايىل ءبىزدىڭ ەسىكتىڭ الدىنا اكەمنىڭ قاسىنا كەلىپ، بيعادىل ەكەۋمىزگە كەزەك قارادى. سيىر باعىپ جۇرگەن شالدى بيعازىعا قوسىپ بەرمەسە، ۇلگىرە الماعاندىعىن ايتىپ مەنى نۇسقادى.
- ورنىقتى كورىنەدى، مىنانى جۋاس وگىزگە مىنگىزىپ سيىرعا قوسايىق، قايتار ۋاقىتتا ايداپ قايتىپ تۇرسىن! - دەدى، - لاق پەن بۇزاۋعا بيعادىلىڭ باپانداي.
- ونداي باپاندايلىقتارى بولسا بارسىن، - دەپ قۋاندى اكەم.
- بيعادىل ەكەۋمىز ميا كولەڭكەسى تۋرالى ارمانىمىزدىڭ ورىندالماي قالاتىنىنا دا قىنجىلساق تا قىڭق ەتپەي كونە كەتتىك. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ مەن سيىرشى بولىپ اتتاندىم دا، بيعادىل بۇزاۋشى، قوزى-لاقشى بولىپ قالا بەردى.
جۋان تارعىل وگىزدىڭ جالپاق ساۋىرىنا مەنى قوندىرا سالعان اكەم، سيىرمەن قوسىپ ايداپ شىعارىپ جىبەردى. وگىزگە ءمىنۋىم قۋانىش بولعانىمەن، قالىڭ ءشيدىڭ اراسىندا قاسقىر قورقىنىشى بار ەدى. سيىرعا قاسقىر تيىسە المايتىنىن ايتتى دا، وسى وگىزدەن ءتۇسىپ قالماساڭ بولعانى، قورىقپا!» دەپ قالا بەردى. قاسقىردىڭ «ءتىلى» تۇرماق، «ويىن» بىلەتىن اكەمە باس يزەي سالدىم.
جاڭا كاسىپپەن بىرگە جاڭا وي تۇسكەندەي تارعىل وگىز ەكەۋمىز دە تەڭسەلۋمەن بولدىق. وگىز ءار ءتۇپ شيەگە اسىقپاي «بويلانا» كەلىپ ءبىر توقتايدى. ونىڭ قياقتى جۇلعان جۇلىسىنا مەن سۇيسىنەمىن. ول كۇرت-كۇرت شايناعاندا مەن تامسانامىن دا، ول جۇتقاندا مەن جۇتىنامىن. «مەن دە وسىنداي ءشوپ جەيتىن بولىپ تۋىلسامشى، تۇسە سالىپ مەن دە جايىلار ەدىم-اۋ!» دەپ قويامىن. «بۇلاردىكى راقات قوي، اۋىزدارى قالاي تولادى، قارىندارىن قاراشى! وسى توقتىعى عوي، ۇستىندە ادام وتىرعانىن دا سەزبەيدى بالا دەپ مەنسىنبەي مە، ءيا سەزبەي مە! مەن تەبىنىپ كوردىم، ول ءجۇرىپ كەتتى. «تىر... ىر» دەدىم، توقتاي قالدى. «بىلەدى ەكەن! ءتىپتى باعىنادى ەكەن!» كىسى بولعان دەگەن وسى، ەكى مىقىنىمدى تىرەتىپ، ماسايراي قالدىم. «بۇل ءبىر اقىلدى وگىز ەكەن، ەركىمەن جايىلا بەرسىن، تيىسپەيىنشى!» دەپ ءلام ءتىل قاتپاي وتىرا بەردىم، ءتىپتى سالماعىمدى قاتتى تۇسىرمەۋگە، قۇيىمشاق سۇيەگىمدى ارقاسىنا باتىرماۋعا تىرىسىپ، كوتەرىلە وتىردىم! «مەن تاماق جەگەندە ۇستىمە بىرەۋ وتىرىپ السا جاقسى ما» دەگەندەي جانىم اشيدى. بىراق لاج جوق، تۇسسەم قايتا مىنە المايمىن، قاسقىر جەيدى، ءيا، جىلان شاعادى.
اشىق كۇننىڭ ىستىق اڭىزاعى ەتىمدى قارىپ، قانشا كەپتىرگەنىمەن العاشقى كۇندەرى سەرگەك قايتىپ ءجۇردىم. ەرگەيتىنىڭ بىزدەن تومەنگى جاعاسى شالعىندى-قياقتى ەكەن. كەيبىر كەكسە سيىردىڭ ەگىن جاققا تۇمسىعىن كوتەرىپ قوياتىنى بولماسا، قاشۋ نيەتى جوق سياقتى. قىزىل كوزدى جۋان قوڭىر بۇقاسى بولماسا، قاباق شىتقان بىرەۋى دە جوق. مەنىڭ قاۋپىمدى بىلەتىندەي وگىزىم دە «مەنى قورعاپ» وعان جاقىن اپارمايدى. ايتپەسە، بۇقا ءيتتىڭ قاباعىنان قان جاۋىپ ءجۇر، ءبىر اشىلمايدى، نەسىن العانىمدى بىلمەيمىن، سمازىنىڭ بۇقاسى دەيدى ءوزىن. «يت يەسىنە تارتادى عوي»، سوندىقتان ول قاراعاندا مەن دە قارايمىن. بۇل جايىمىزدى ءبىلىپ، وگىزىم ەكىنشى شەتكە اكەتەدى مەنى. «تەگى قاسقىر كەلسە دە وسىلاي قورعاماق قوي، التىن جۇرەكتى اينالايىنىم!» كىشى دارەتتەن قىسىلعاندا دا قابىرعاسىنا جىبەرە سالاسىڭ. جاقتىرماعانىن ءبىلدىرىپ پىس ەتەدى دە قويادى. «قىسىلىپ كەتتىم» دەيسىڭ اقىرىن عانا كەشىرىم سۇراپ. ول رايىن بۇزبايدى، «بىرەۋدىڭ قارعاداي بالاسى عوي، قايتسىن ەندى» دەپ كەشىرەتىن سياقتى.
ءسويتىپ ءبىر-ەكى كۇن مەن تارعىل وگىزگە تولىق سەنىپ رازى بولىپ قايتىپ ءجۇردىم دە، بالبيكە مەن اكە-شەشەم ماعان سەنىپ، رازى بولىپ ءجۇردى. اسىعىم الشىسىنان تۇسكەندەي، ابىرويعا يە بولىپ قالدىم، بالبيكە كەيدە مەنىڭ بەشپەتىمنىڭ جان قالتاسىنا تالقان، كەيدە ءتىپتى نان دا سالىپ جىبەرەتىن بولدى. «زەرىككەندە جە، ۇيىقتاپ قالما!» دەيدى. «قارنىڭ اشقاندا» دەپ ءبىر دە ايتپايدى.
مەن بار كۇشىمدى ۇيىقتاپ قالماۋعا سالىپ ءجۇردىم. قالعىسام - تاۋداي وگىزدەن قۇلاپ ولەتىندەي كورەمىن. العاشقى كۇنى وگىزگە مىنگەنىمە قۋانسام، ەندى زارەزەپ بولىپ ارەڭ مىنەتىن بولدىم. «جاياۋ باعايىن دەگەنىمە ەشقايسىسى كونبەدى. وگىزدىڭ ۇستىندە كەشكە دەيىن قاقشيىپ وتىرۋدان قاسقىر دا قورقىنىشسىز سياقتى سەزىلدى. تۇندە ۇيقىدان ويانا قالعاندا تارعىل وگىزدىڭ ارقاسى ەسىمە تۇسە قالسا، ونە بويىم سىرقىرايدى. بۇل قايعىنى الدىمەن باسىم ەمەس، جۇرەگىم ەمەس، قۇيرىعىم «ويلايدى» دا، تاڭ اتقان سوڭ تارعىل وگىزدىڭ ارقاسىندا ازاپ بار ەكەنىن بۇكىل دەنەمە حابارلاپ، زار قاعادى. سونان سوڭ بەلىمنەن باستاپ بەبەۋلەيدى.
بەسىنشى كۇنى تۇستەن كەيىن ابدەن قالجىرادىم. ەڭكەيىپ وتىرۋ، سونان سوڭ شالقايىپ وتىرىپ، بەل تالعانشا قايتا ەڭكەيىپ ەكى قولعا تىرەنىپ وتىرۋ، وگىزدىڭ قابىرعاسىنا تىرەنە، ومىرتقاسىنا تىرەنۋ، جەڭىلدىك مەدەت بەرە المادى. قالعىپ كەتىپ، نەشە رەت اۋىپ تۇسە جازدادىم. قانشالىق ۋقالاعانىممەن كوزىم اشىلار ەمەس. «ۇيىقتاعاندا اۋىپ ءتۇسىپ ولگەنشە ۇيىقتاماي ءتۇسىپ الايىن!» دەدىم دە، ءبىر دوڭگە تامان قاقپالاپ اكەلىپ، سىرعاناپ ءتۇستىم. ونان كەيىن نە ىستەگەنىمدى بىلمەي قالدىم.
كوزىمدى اشىپ السام، ورنىندا كۇن جوق، سوناۋ باتىسقا «جەتىپ»، ۇياسىنا «كىرىپ» بارادى ەكەن. سيىرلارى دا جوق! تىجىرىنىپ قالىپ، قىڭق ەتە ءتۇستىم دە تۇرا جونەلدىم. ءار دوڭەسكە شىعىپ ءبىر قارايمىن. بەزەك قاعىپ قورجانىڭ شىعىس جاعىنداعى ديىرمەن توعاننىڭ كوپىرىنە شىعا كەلسەم، سيىرلاردى سول كوپىردەن ايداپ وتكىزىپ، بيعازى قۋىپ بارادى ەكەن. قورجانىڭ شەتىنە ءىلىنىپتى. «ەگىنگە تۇسپەسە بيعازى قۋىپ كەلەر مە!»، جان القىم جۇگىرىپ، سيىردىڭ ارتىنا جەتە بەرگەنىمدە، بالبيكە شىعا كەلدى. ەگىنگە ءتۇسىرىپ العانىمدى بىلگەن ەكەن، ۇرىسا جونەلدى ماعان.
اپكەم ايتقان «كوك تۇينەكتىڭ» قايسىسىن تىزە بەرەيىن، ايتەۋىر ونىڭ بيگەلدىدەن باسقاڭنىڭ ءبارىن بوقتاشاق، بوق قاپسىرىڭدار!» دەگەنى عانا ەسىمە قاتتى ورناپتى. مەن تۇقىرعان بويى ۇيىمە قايتا بەردىم. «بوق قابىل بولاتىنداي مەنىڭ ونىڭ ۇيىنە كۇندە بارىپ ىعىر ەتكەن جوق ەدىم عوي!» تالقانىنان ءبىر-ەكى رەت جان قالتاما سالىپ بەرگەن ءوزى، قارنىم اشاتىنىن ايتقانىم دا، تالقان سۇراعانىم دا جوق!» دەپ بۋلىقسام دا بۇلك ەتپەي، قاراڭعى بۇرىشقا بارىپ وتىرىپ الدىم. ىرعاققا قوندىرعان قۇسشا ءتورت-بەس كۇن قينالىپ تاپقان ابىرويىمنان ءاپ-ساتتە-اق ايىرىلىپ قايتقانىما وكىنە دە قويعانىم جوق، مەنى جەرگە تارتىپ بارا جاتقان «بوق قابى» اتالۋىم بولدى.
- سيىرىن ەندى باقپايمىن! - دەدىم جالعىز-اق. شەشەم ماقۇلداي سالدى:
- ءبارىمىز مالاي بولعاندا بەرگەنى بەلگىلى، باققىڭ كەلمەسە بارماي-اق قوي! «جۇدىرىقتاي بالا قورالى سيىردى قايتىپ باعادى» دەپ مەن دە تالاي ايتقانمىن.
- وگىزدەن قۇلاپ ءتۇستىڭ بە، ءوزىڭ ءتۇستىڭ بە؟ - دەپ اكەم بەتىمە ۇڭىلە قارادى.
- ءوزىم... قينالىپ كەتتىم!
- يە، ەندەشە جىگىت بولعانىڭ وسى، بوق قابى ەمەسسىڭ! وگىزدىڭ ۇستىندە ۇيىقتاپ، قاپشا اۋىپ تۇسسەڭ، سوندا بوق قابىنا ءسال ۇقسايتىن ەدىڭ...
مەن ازاپتان ەندى قۇتىلدىم دا، بيعادىلدەن جۇلىنعان ميا جايىن سۇرادىم. بيعادىل تەزەك تەرۋ، تاپتاما جيۋ تاقىرىبىندا سويلەپ كەتتى. ميا قۋراپ باسىلعان سوڭ كولەڭكە تۇسىرمەي، كىشكەنتاي بولىپ قالادى ەكەن. ول تاپتامانى قالاي ءتىزىپ، ۇلكەن كولەڭكە جاساۋ جوسپارىن جاقسى ۇقتىردى. «كۇزدە كولەڭكەسىندە وتىرىپ تالقان جەسەك، قىستا قالاعا اپارىپ ساتقىزىپ، كوكي، توقاش الدىرىپ جەيمىز، كيىز دە الامىز، مىنە، بۇل - تابىلعان اقىل!»
بالبيكە تاتەمىزگە «بوق قابى دەگەن مىنە!» دەگەندەي-اق تاڭەرتەڭىندە ەكەۋمىز ەكى جامان قاپتى ارقاعا سالا شىقتىق تا، قوزى-لاقتارى مەن بۇزاۋلارىن بوق قابىمەن ۇركىتىپ، ايداي جونەلدىك.
ءبىز بوق تالعامايمىز، ادامدىكى مەن يتتىكىنەن باسقاسىنىڭ ءبارى - قۇرعاعى بولسىن، جاسى بولسىن - ءبىزدىڭ قابىمىزعا تۇسە بەرەدى. جەردەن ويىلعان «قازان قىرمانىمىز» تولعان سوڭ، سۋ تاسىپ قۇيىپ، تۇسە قالامىز دا اياقپەن ايداپ ەزەمىز. شەشەمىز تاپالاي بەرەدى. كۇننەن دە ىستىق ارمان كۇنگە كۇيگەنىڭدى بىلدىرە مە، ۇيقىدان باسقا ۋاقىتتىڭ ءبارىن وسىعان ارنادىق. شەشەمىز ءبىزدى اياپ، تاڭەرتەڭ ەرتە وياتپايدى دا، ءوزى كەتەدى. سمايىلدىڭ سيىرلارىن قاشان ساۋىپ، قاي ۋاقىتتا كەتىپ قالاتىنىن بىلمەيمىز دە، ايتەۋىر ءبىز ويانىپ دالاعا شىقساق، ءۇيىلىپ قالعان بوقتى كورەمىز. شەشەمىز سوندا دا، كوبىنەسە، ەرگەيتى سۋىنىڭ ار جاعىنان كورىنەدى. ونىڭ ارمانى ءبىزدىڭ ارمانىمىزدان الدەقايدا زور سياقتى.
بورمي ءدان العانىن ەستىگەن سوڭ ءبىز شەشەمىزگە جەتە ىستەۋگە تىرىسىپ كوردىك. ەرتە ويانۋعا كىرىستىك. ەلەڭ-الاڭدا وزەن سۋىن كەشپەسەك تە، بەرى جاقتان تەرمەك بولدىق، تومەنگى تۇبەكتە ءبىر باي حۇيزۋدىڭ بيەباۋى بار ەدى. سونداعى جىلقى تەزەگىنەن شايعا دەيىن ءبىر-ەكى رەت اكەلىپ جۇردىك. بيعادىل مەنى وياتپاي كەتىپ قالىپتى، ءبىر كۇنى. تۇرا سالىپ بوق قابىمدى كوتەرە جەۇگىردىم... كۇن شىقپاپتى، شەشەم ار جاقتان ءوتىپ كەلەدى ەكەن.
- بيعادىل قايدا؟!
- مەن تۇرعاندا جوق ەدى، ءالى كەلمەگەن بە؟! - دەپ سۇرادى.
مەن بيەباۋعا قاراي تارتتىم. شەشەم قابىن بەرگى جاعاعا قويا سالىپ، مەنىمەن بىرگە جۇگىردى. قاۋىپتەنە قالعان ەكەن. ءبىز تۇبەكتىڭ قاباعىنا كەلىپ قاراساق، بيعادىل كورىنبەيدى. بوق قابى جەلى باسىندا جاتىر. اڭ-تاڭ بولىپ تۇرعانىمىزدا، ەڭىرەگەن ءبىر ءۇن ەستىلگەندەي بولدى.
- ا...پا...اۋ! - دەدى ءبىر كەزدە بيعادىلدىڭ ءۇنى!
شەشەم قوسقا قاراي جونەلدى. مەن دە جۇگىردىم. قوستىڭ بوساعاسىنداعى قازىقتا قول-اياعى بىردەي تاڭىلىپ بيعادىل جاتىر. قوستاعى ەكى جىلقىشى ۇيقىدا، باستارىن بۇركەپ الىپتى. بيعادىلدىڭ ەكى قولىن ارتىنا قايىرىپ بايلاپ، اياعىن قازىققا شانشىپ تاستاپتى. ءبىز كەلگەن سوڭ تۋلاپ، زارلاي جونەلدى. قوس يەلەرى شەشەم وياتقاندا باستارىن ارەڭ كوتەرىستى.
- قاراقتارىم، مىنا بالا نە قىلمىس وتكىزدى؟
بايلاۋشىلار اسىقپاي سويلەپ، قىلمىسىن جاريالاپ بولعانشا، شەشەم ۇلىن شەشىپ الىپ، تالاۋراپ كەتكەن قول-اياعىن ۋقالاي بەردى.
بيعادىل بۇل قوسقا ءتۇن ورتاسى اۋا كەلگەن ەكەن. قىمىز ساباسىنىڭ اۋزىن شەشىپ، تەگەشكە قۇيا بەرگەندە بيەشىلەر شاپ بەرىپ ۇستاي الىپتى دا، بايلاپ تاستاپتى.
- باسقا نارسەلەرىڭە ءتيىسىپ پە؟ - دەپ سۇرادى شەشەم، -قىمىزدارىڭنان قانشا ءىشىپتى؟
قوس يەلەرى بايلاۋىن قاتتى بايلاعانىمەن باسقا قىلمىس تاعا الماي، وزدەرى ۇيالىڭقىراپ قالدى. بيعادىل قۇيىپ العان قىمىزىنان دا ءبىر ۇرتتاي الماعان ەكەن. شەشەم ۇرلىققا كىرگەن ۇلىن كىنالاپ، ۇرىسا جەتەكتەپ قايتتى. بىراق، بىلاي شىعا بەرە كوزىنەن دە جاس سورعالاپ ۇيگە جەتكەنشە جىلاۋمەن بولدى. بۇرىن ءوز ءۇيىنىڭ تاماعىنا دا رۇقساتسىز قول سۇقپايتىن كىشكەنتاي ۇلىنىڭ ەندى اشىققان سوڭ قورىقپاي ءتۇن ىشىندە جورتۋىلعا اتتانىپ كەلىپ، جات قوستا ءبىر شىنى قىمىز ءۇشىن بايلانىپ، قول-اياعىن جيا الماي قالۋىنا قاتتى نالىدى.
بيعادىل ەكەۋمىز دە ءبىرى-بىرىمىزگە قاراسىپ قويىپ، جىلاي ەردىك. ونىڭ جىڭىشكەرىپ قىلداي بولعان موينى مەن بەت سۇيەگى ارسا-ارسا ارىق جۇزىنە ادام بالاسىنىڭ جانى اشىعانداي ەدى. جۇبىنا جەتىپ تۇرعان سول ءالسىز كىشكەنە دەنە قارۋلى توق قولدارىمەن تىم راقىمسىز بايلانىپتى! اشتىقتان باسقا ءبىر-بىرىمىزگە تاعار كىنامىز جوق سياقتى. بيعادىل مەنىڭ دە ارىقتاعان اش جۇزىمە جاۋتاقتاي قاراپ، شاعىنادى. «اشتىققا سەن سياقتى مەن نەگە شىدامادىم؟» دەگەندەي، باسىن شايقاپ قويىپ جىلادى. مەن ونىڭ تانىمايتىن جەردە باس بولىپ بايلانىپ جاتقانداعى «ا..پا...اۋ» دەپ شاعىنعان مۇڭلى ءۇنىن قايتا-قايتا ەستىگەندەي بولىپ جىلايمىن، قۇلاعىمنان كەتپەيدى عوي سول ءۇن! (تەرگەۋشىم، قازىر سوعان قىرىق نەشە جىل وتسە دە، سول ءۇن مەنىڭ قۇلاعىما ءالى ەستىلىپ تۇرادى).
اشارشىلىقتىڭ تاعى دا شەگىمىزگە جەتىپ قالعانىن بيعادىلدىڭ وسى ۇرلىعىن ەستىگەن بيعازى شەشەسىنە بىردەمە ايتىپ ماقۇلداتىپ جاتىر ءبىر كۇنى.
- اكەمە ايتپاي تۇرا تۇرايىق! - دەگەنىن عانا ەستىدىم. سونان سوڭ بيعادىل ەكەۋمىزدىڭ قاسىمىزعا كەلىپ وتىرا قالدى. - سەندەر ۇرلىق قىلماڭدار، تاياق جەپ قالاسىڭدار! مۇنان كەيىن... ەرتەڭنەن باستاپ مەن تويعىزامىن سەندەردى. ۇرلىق قىلماي-اق ءوز ەڭبەگىممەن تويعىزامىن. بورمي (جۇگەرى) داندەندى. كوك بورمي ءتاتتى بولادى ەكەن؟
بيعادىل ەكەۋمىز سول كۇننەن باستاپ بوق قاپتى قۋانا كوتەردىك. بىراق شەشەمىز ءبىزدى ەرتە تۇرىپ كەتۋدەن شەكتەپ قويعان. تاڭەرتەڭگى شايدى ىشكەن سوڭ عانا شىعىپ، تەزەكتى ەكىنشى رەت كوتەرىپ كەلگەنىمىزدە، ءتۇپ ۇيىمىزدە «توي بولىپ» جاتقانىن كوردىك. قازان تولتىرىپ قايناتقان كوكباس بورمي ەكىدەن-ۇشتەن ۇلەستىرىلىپ جاتىر ەكەن، قارىق بولا قالدىق. ەڭ ءتاتتىنى «تالقان» دەپ قانا ءتۇسىنىپ قالعان ەكەۋمىزدىڭ اۋزىمىزعا «ءتاتتىنىڭ ءتاتتىسىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءتاتتىسى» ەندى تۇسكەندەي بولدى. «قۇداي بىلەدى، ءجانناتتا دا بۇدان ءتاتتى جەمىس بولا قويماس!»
مۇنىڭ قالاي كەلگەن جايىن سۇراۋعا اكەمىزدىڭ مۇرشاسى جەپ بولعان سوڭ ارەڭ جەتتى:
- ءجا، بۇل قايدان كەلدى؟ - دەدى بيعازىعا قاراپ، - ءوز بورميىمىز با؟
- بايدىڭ بورميى ءپىسىپ قالدى... سودان اكەلدىم.
- ۇرلاپ اكەلدىڭ بە؟ كوزدەرىنشە الدىڭ با؟
- كوزدەرىنشە السا بەرە مە؟
- ۇرلاپ اكەلدىم دەشى.
- جوق، ۇرلىق ەمەس!... اقى تۇرماق ماعان تاماق تا بەرمەيدى عوي!... تابان اقى، ماڭداي تەرىمدى وسىلاي قايتارماسام بولا ما!
- امال جوق! - دەپ مىرس-مىرس كۇلدى اكەم. ىشىنەن مۇنى ۇرلىققا ساناماۋدى قۇپتاعانى بايقالدى.
- قالاي اكەلدىڭ؟
- ءبىر قابات قابىعىن عانا قالدىرىپ، بەلىمە بەلدىكپەن وقشا ءتىزىپ الدىم. بەشپەتىمدى جامىلىپ الامىن:
- ءسويتىپ بۇل «كاسىپتەن» كورىنىسى ۇرلىق، مازمۇنى اقى، - دەگەن قورىتىندى شىققانداي بولدى. وسىلاي ەتىپ كۇنىنە ەكى رەت تويىپ جۇردىك. ون ءبىر جاستاعى اعامىز بيعازى ءتىلمار دا، قۋ دا بولىپ ءوسىپ قالىپ ەدى. ۇستالىپ قالسا دا جاۋابىن ۇيالماي، تولىق قايتارا الاتىنىنا اكەمىزدى سەندىردى.
ءبىر كۇنى «ۇستالىپ قالا جازدادىم» دەپ كۇلىپ كەلدى. ءتۇس ۋاقىتىندا قايتىپ كەلە جاتسا سمايىل اتپەن ەگىنى جاققا كەتىپ بارادى ەكەن. بيعازى ودان الىسىراق وتپەك بولىپ قيىستاي بەرسە، سمايىل اتىنىڭ باسىن سولاي قاراي بۇرىپتى. بەلدى سىرەستىرە تىزىلگەن بوق ەمەس، جۋان-جۋان باس بورمي، قىمىرلاسا سىقىرلاپ، يكەمگە كەلتىرمەي كەلەدى ەكەن. ەندى قاشقالاقتاسا سەزىلىپ قالاتىنىن ءبىلىپ، قارسى ءجۇرىپتى. سۇيتسە دە وقتاۋ جۇتقانداي كەرديىپ وتە بەرگەنىندە: «توقتاشى، ەي!» دەپ سمايىل اتىنان تۇسۋگە ىڭعايلانىپتى. بيعازى شەڭگەلدىڭ اراسىمەن ەكىنشى جاعىنا ءوتىپ الىپتى. سمايىل ارتىنان قارعىپ ءتۇسىپ، جاياۋ قۋماقشى بولعان ەكەن، بيعازى قاقشيعان بويى ىرشىپ بارىپ، تاعى ءبىر توپ شەڭگەلگە ءوتىپ الىپتى. سمايىل اتىنا قايتا مىنە قۋىپ، ۇستاي الماعان سوڭ، شەڭگەلدى اينالا ءجۇرىپ تەرگەپتى:
- سەن مەنەن سونشا نەگە قاشاسىڭ؟
- مەنى «بالدىز» دەپ مىجعىلاپ ويناماقسىڭ! - سمايىل قارقىلداپ كۇلىپتى.
- قۇداي بىلەدى، تيىسپەيمىن، تۇرا تۇرشى!
- وندا نەڭ بار مەندە؟!
- بەلىڭدەگىڭنىڭ نەمەنە ەكەنىن كورەيىن!
- قىتىقتاماقسىڭ عوي! - دەپ قاشا بەرىپتى بيعازى.
- مەن قۋلاردى كوپ-اق كورىپ ەدىم، ءاي، سەنەن اسقان قۋ شىعا قويماس!
سمايىل كۇلگەندە، بيعازى دا كۇلىپ تۇرا قالىپتى:
- مەن قۋ قوجايىندى دا، زورەكەر قوجايىندى دا كورىپ ءجۇر ەدىم، كۇلىپ تۇرىپ جۇمىرتقانىڭ تۇگىن قىرىپ جەيتىن سەندەي قۋ قوجايىندى كورمەپپىن!
سمايىل سىلەسى قاتقانشا كۇلىپتى دە، اتىن بوربايعا ءبىر سالىپ، شاۋىپ الا جونەلىپتى...
سودان كەيىن ول بيعازىنى كورگەندە، تىنتەمىن دەپ توسپاي، كۇلىمسىرەپ قانا وتە شىعاتىن بولىپتى. ءبىز تالقان كوكسەمەي-اق كوك بورميعا مەيلىمىزشە توياتىن بولدىق، تويا كەلە بيعادىل ەكەۋمىزدىڭ كولەڭكە جونىندەگى ۇلكەن ارمانىمىز اش ادامعا ارمان سياقتى سەزىلگەنىمەن، توق ادامنىڭ كۇلكىسىن كەلتىرەتىن، جاي عانا بالالىق الدانىش ەكەنىن بىلدىك. سول كۇلكىلى ماردىمسىز ارماننىڭ ءوزى-اق ءبىزدى كوپ ەڭبەكتەندىرىپ، كوپ جەمىس بەرگەنىن تاۋ بولىپ ۇيىلگەن تاپتاما وتىنىنان كوردىك.
«تەرگەۋشىم»، سىزدەر مەنى قانشا قىلمىستى دەسەڭىزدەر دە، ۇرى دەپ جاريالاي الماعانسىزدار. سۇيەككە ءسىڭىپ، جۋعانعا كەتپەيتىن ەڭ وتكىر كۇيە مىنە ەندى تابىلدى. 1933 جىلدىڭ جاز اياعىنان كۇز اقىرىنا دەيىن ءبىزدىڭ ءۇي ۇرلانعان كوك بورميمەن كۇن كورگەن. بۇل ۇرلىق ءوزىنىڭ قاپ-قارا شىرىنىمەن سۇيەگىمىزگە كەمىك، جۇرەگىمىزگە ماي بىتىرگەن. «اكە-شەشەسىنەن باستاپ، ءۇي ىشىمەن ۇرى بولعان» دەپ جاريالاساڭىزدار، مەنىڭ بەتىمنەن ماڭگىلىككە كەتپەيتىن كۇيە وسى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] دايجىڭ - جەر يەلەرى جىلدىقشىلارىنىڭ جىلدىق اقىسى ءۇشىن ەگىن بەرەتىن جەر.
