ءىى

بۇل قىستى مەن بازارعا اشىق كەلىپ، جاسىرىن قايتىپ ءجۇرىپ وتكىزدىم. سوڭىمنان سول بارلاۋشى عانا ەمەس، قارا كورىنسە قاشىپ، باسقا جولمەن اينالىپ قايتىپ ءجۇردىم. قاشقىن دامەشتىڭ ءىزى سۋىي كەلە وعان شەشەسىن دە، بايكەندى دە ەرتە كەلىپ كورىستىردىم. ولاردى جىلاستىردىم دا، كۇلىستىردىم دە. جازعىتۇرىم قار كەتىپ، جەر قارايا كەلە دامەش مەنىڭ تاپقان توتە جولىممەن كەشتەتىپ ۇيىنە دە بارىپ ءجۇردى. دامەشتىڭ ءوز ءۇيى تۇراق بولمايتىن نىساي بايقالدى.

پاناسىز گۇلگە پالە كوپ، ول ءۇيدىڭ قوجالارىنان دا دامەشتىڭ بەتىنە ءۇڭىلۋشى-قىزىعۋشى شىقتى. شەشەسى ونى "جاماعايىن تۋىستىڭ قىزى، كۇيەۋى بار" دەپ جاريالاپ قويىپتى. سويتسە دە، سوقتىقپالى راي بايقالعان سوڭ دامەش ۇيىنە تىم سيرەك بارىپ قايتاتىن بولدى. ساۋداگەر "جاڭگۇدەيدىڭ" تورۋشىلارىنىڭ دا تولاستاماۋى انىق ەدى. قىزىعۋشىسى كوپ مۇنداي قىلمىستىعا تۇرمەدەن باسقا ورىن قايدان تابىلادى؟ سوندىقتان اكەم، ءوزىمىز سياقتى شەتكىرەك قونعان قالتقىسىز تۋىستاردان قاۋىپسىز قۋىستار تاۋىپ، ورىن اۋىستىرا قامادى.

ەكى ءۇيلى جانعا ءبىر اۋىز ءۇي تارلىق ەتىپ، سۇلۋ قىلمىستىمىزدى قىسپاي قاماۋ قولىمىزدان كەلمەي ءجۇر ەدى. "اعىلىق" كوشەسىندە ەكى قورا جايى بار شەرىك دەيتىن مومىن ۇيعىردىڭ ەسكىلىكتى اۋرۋلى كەمپىرى اكەمە تامىرىن ۇستاتىپ، دارىلەنبەكشى بولىپتى دا، ەمىل جاعاسىنداعى ەسكى قوراسىنان ەكى اۋىز ءۇي بەرىپتى. پاتەرگە ىڭعاي ءوزىمىز سياقتى قازاقتار ورنالاسقان كەدەي قولدى كەڭ قوراعا ءبىز دەرەۋ كوشىپ ورنالاسا قويدىق.

ءىى

بۇل قىستى مەن بازارعا اشىق كەلىپ، جاسىرىن قايتىپ ءجۇرىپ وتكىزدىم. سوڭىمنان سول بارلاۋشى عانا ەمەس، قارا كورىنسە قاشىپ، باسقا جولمەن اينالىپ قايتىپ ءجۇردىم. قاشقىن دامەشتىڭ ءىزى سۋىي كەلە وعان شەشەسىن دە، بايكەندى دە ەرتە كەلىپ كورىستىردىم. ولاردى جىلاستىردىم دا، كۇلىستىردىم دە. جازعىتۇرىم قار كەتىپ، جەر قارايا كەلە دامەش مەنىڭ تاپقان توتە جولىممەن كەشتەتىپ ۇيىنە دە بارىپ ءجۇردى. دامەشتىڭ ءوز ءۇيى تۇراق بولمايتىن نىساي بايقالدى.

پاناسىز گۇلگە پالە كوپ، ول ءۇيدىڭ قوجالارىنان دا دامەشتىڭ بەتىنە ءۇڭىلۋشى-قىزىعۋشى شىقتى. شەشەسى ونى "جاماعايىن تۋىستىڭ قىزى، كۇيەۋى بار" دەپ جاريالاپ قويىپتى. سويتسە دە، سوقتىقپالى راي بايقالعان سوڭ دامەش ۇيىنە تىم سيرەك بارىپ قايتاتىن بولدى. ساۋداگەر "جاڭگۇدەيدىڭ" تورۋشىلارىنىڭ دا تولاستاماۋى انىق ەدى. قىزىعۋشىسى كوپ مۇنداي قىلمىستىعا تۇرمەدەن باسقا ورىن قايدان تابىلادى؟ سوندىقتان اكەم، ءوزىمىز سياقتى شەتكىرەك قونعان قالتقىسىز تۋىستاردان قاۋىپسىز قۋىستار تاۋىپ، ورىن اۋىستىرا قامادى.

ەكى ءۇيلى جانعا ءبىر اۋىز ءۇي تارلىق ەتىپ، سۇلۋ قىلمىستىمىزدى قىسپاي قاماۋ قولىمىزدان كەلمەي ءجۇر ەدى. "اعىلىق" كوشەسىندە ەكى قورا جايى بار شەرىك دەيتىن مومىن ۇيعىردىڭ ەسكىلىكتى اۋرۋلى كەمپىرى اكەمە تامىرىن ۇستاتىپ، دارىلەنبەكشى بولىپتى دا، ەمىل جاعاسىنداعى ەسكى قوراسىنان ەكى اۋىز ءۇي بەرىپتى. پاتەرگە ىڭعاي ءوزىمىز سياقتى قازاقتار ورنالاسقان كەدەي قولدى كەڭ قوراعا ءبىز دەرەۋ كوشىپ ورنالاسا قويدىق.

بۇل بىزگە وتە قىزىعارلىق تۇراق بولدى، قىزىعارلىعى - قىزۋ جۇمىس باستالعان جەر ەكەن. تاسجول قۇرىلىسى مەن ەمىلگە سالىناتىن كوپىر جۇمىسى باستالىپتى دا، ماڭايىنىڭ ءبارى جۇمىسشىلار تۇراعىنا اينالىپتى. بايلار مەن "جاڭگۇدەيلەردەن" اۋلاعىراق، ەڭبەكشىلەر ەڭسە كوتەرىپ جۇرە الاتىن ءوز الىنشە دۋماندى كوشە بولىپ شىقتى.

بۇل كوشەدە قىرسىق بوراتۋ قولىنان كەلەرلىك ۇلكەن قوجا - جول قۇرىلىسىنىڭ باستىعى، سالبىراعان ۇزىن بۋرىل مۇرتتى، قارا شۇبار قۇسايىن اتتى ەگدە ادام ەكەن. ايەلى مەن جالعىز قىزى - ناعىز قازاق. اتىمەن كەيبىر ءسوز الىسى - تاتار. بەت الپەتى - وزبەك. ارتىق اۋىز، ۇساق-تۇيەك عايباتپەن جۇمىسى جوق، ايتارىن شورت ايتا سالاتىن مىنەزىنە، ءجۇرىس-تۇرىس ارەكەتىنە، بايسالدىلىعىنا، ءۇن-اۋەنىنە قاراعاندا ورىس ءداستۇرلى، جۇمىسشىلارعا ءبىر قالىپتى، تەڭ قارايتىن قاراپايىم باستىقتىڭ قىرسىق-قىرىستىق اتاۋلىمەن سىبايلاستىعى جوق ەكەنى بەلگىلى بولا قالدى. ءۇيى ءبىز تۇسكەن اۋلانىڭ ءدال الدىنداعى جول قۇرىلىسى كەڭسەسىندە ەكەن. اكەمە ايەلىنىڭ ناۋقاسىن قاراتىپ، بىزبەن بايلانىسا كەتتى ول.

ءسويتىپ، باقىلاۋشىلار مەن شولعىنشىلار ەركىن تىمىسكىلەي المايتىن جەرگە كەلگەنىمىزدى بىلدىك تە، دامەشتى ونشالىق تۇمشالاماي "اۋرۋ كورسەتە كەلگەن جيەنىمىز" دەپ كەڭىرەك تۇرمەلەدىك. سۇلۋلىقتىڭ قىلمىستىسى بۇل جەردە دە كوز تارتقانىمەن، بۇل كوزدەر سۇق كوزدەن ەمەس، سويقانسىز كوزدەر بولعاندىقتان، سۋىق سەزىنبەدىك. ونىڭ ۇستىنە، تاسجول جۇمىسشىلارى اراسىندا دا، ەمىلدىڭ ارعى-بەرگى جاعالاۋىنان دا تۋىس-جەكجاتتارىمىز كوپ تابىلدى. تۇرمىسىمىز وتە تاپشى بولعانىمەن، تۋىسىمىز وتە تاپشى ەمەس. ىرگەلى ەلىمىزگە قوسىلعانداي وگەيلىك سەزىنىپ، سەلكىلدەي بەرمەيتىن بولدىق.

دىمدى جەردە قالىپ شىرىگەن ءبىر ۋىس تالقان مەن كوگەرگەن ءبىر ەكى مومى كوتەرىپ بيگەلدى كەلدى ءبىر كۇنى. "جاڭگۇدەيىنە" كورسەتىپ تۇرمىستارىن جاقسارتىپ تۇرۋدى تالاپ ەتۋگە كەلىپتى. اۋىر جۇمىس پەن اششى تالقان مۇلدە تيتىقتاتىپتى ءوزىن، ءۇنى دە ءبىتىپ سىبىرلاپ قالعان ەكەن. شاۋپاڭداعى جۇمىسشىلار تالاپتارىن جەتكىزۋ ءۇشىن جۇمىستى جاقسى ىستەپ كوزگە تۇسكەن بيگەلدىنىڭ ءحالىن كورسىن دەپ، "بەتكە ۇستار" رەتىندە ادەيى سايلاپ جىبەرىپتى.

"شاشتى جاڭگۇدەيدىڭ" ساۋلەتتى اۋلاسىنا اعامىز مەنى ەرتە باردى. ءبىر كۇتۋشى ايەل الدىمەن "جاڭگۇدەيگە" حابارلاي كىردى دە، قايتىپ شىعىپ بىزگە ەسىگىن كورسەتتى. كەڭسە سياقتى ءماۋتىلى بىرنەشە ستول، شكاف، التىن پوتولمەن گۇلدەنگەن كانترا مەش، جىبەك پەردەلى ۇلكەن-ۇلكەن تەرەزە ءتۇستى كوزىمە. ءۇش-ءتورت ء"شانسىڭنىڭ" ءتور جاعىندا، قارا كوك كوستيۋمدى، مايلانىپ ءبىر جاعىنا جىعا تارالعان جىلتىر قارا شاشتى، سەمىزشە اق حانزۋ وتىر. "شاشتى" وسى ەكەن. بيگەلدى ەسكى شۇبەرەك بەلبەۋىنەن حانزۋشا جازىلعان ارىز قاعازىن الىپ، سوعان ۇسىندى. ەسكى قاعازعا ورالعان شىرىك نان مەن ساسىق تالقاندى ۇستەلىنە اپارىپ جايدى دا، شەگىنىپ كەلىپ ورنىنا تۇردى. "جاڭگۇدەي" ءوزىنىڭ بەرگىزىپ جۇرگەن تاماعىنا كوزىنىڭ قىرىمەن قاراي بەرە تىجىرىنىپ قالىپ، قولىن سىلتەدى. "اكەت" دەگەنى ەدى.

- ءسىزدىڭ ءوزىڭىز كورسىن دەپ جۇمىسشىلار بەرىپ جىبەردى! - دەپ سىبىرلادى بيگەلدى، - تاتىپ كورىڭىزشى، ادام جەپ جۇرگەن تاماق قوي!

- ال دەگەن سوڭ، ال! - دەدى تاياۋ وتىرعان ءبىر ء"شاڭسىڭ", - كورسەتتىڭ، بولدى!

بيگەلدى قايتا بارىپ قويعان نارسەلەرىن جيىپ الدى دا، پەشتىڭ ەسىگى جاق ىرگەسىنە اكەلىپ تاستاي سالدى. "جاڭگۇدەي" سۋىق تاكاپپارلىعىن وزىندەگى بار سىپايلىعىنا ارەڭ سىيدىرعانداي كەرديىپ، قازاقشا ءبىر سىدىرعى ۇنمەن سۇرادى:

- اتىڭ كىم؟.. مۇندا سەنى كىم جىبەردى؟

- اتىم بيگەلدى، مەنى وسى ارىزعا قول قويعان جۇمىسشىلار جىبەردى. ءبارىمىز اۋىرىپ قالدىق، احۋالىمىزدى ايت دەپ جىبەردى. - سەنى جاقسى دەپ ەدى، ەڭ بۇزىعى سەن ەكەنسىڭ، ءا!..

- جوق، جاڭگۇدەي، مەن بۇزىق ەمەس، مىنا تاماق بۇزىق! ءبارىمىزدى قىراتىن بولعان سوڭ اكەلدىم!

- مىنا قاعازدى كىم جازدى؟

- جابىلا جالىنىپ، جولدان ءوتىپ بارا جاتقان بىرەۋگە جازدىردىق.

- وتىرىك ءسوز، كىمنىڭ جازۋى ەكەنىن بىلەمىن، ونى مەن تەكسەرىم!.. سەن بارىپ ىستەي بەر! مىنا استىق بىتپەي، جاڭا استىق بەرىلمەيدى!

- ولاي بولسا، مەن ىستەي المايدى ەكەنمىن، اۋىرىپ قالدىم. مەنىڭ اقىمنىڭ قالعانىن بەرگىزىڭىز!

"جاڭگۇدەي" اياق جاقتاعى "شاڭسىسىنە" ىم قاقتى دا، جۇدىرىعىن ستولعا ءتۇيىپ قالىپ، شىعىپ جۇرە بەردى. ءتىزىمىن اشىپ، ەسەپ-شوتىن ەكى-ءۇش رەت قاعىپ تاستاعان ء"شاڭسىڭ" ەكى ءسارى بەرىپ ءبىزدى جونەلتتى.

بيگەلدى جالدانعان شاۋپاڭنىڭ بەرگى جاعىندا - اقسۋدا ونىڭ جۇمىس ىستەسىن كورىپ جۇرگەن مالىڭ دەيتىن شاعىن جەر يەسى حۇيزۋ جولدان سويلەسە كەتىپ: "جىلدىق اقىڭا ەكى اعاش بورمي، ءبىر اعاش بيداي ەگىپ بەرەمىن، ماعان تۇر!" دەپ جابىستى بيگەلدىگە. تاسجول جۇمىسىنىڭ ايلىق اقىسىنان سول ەگىندى ءتيىمدى كورگەن بيگەلدى سوعان بارىپ جالداندى. ونىڭ جايلى ورىن تاپقانىن ارتىنان بىلدىك.

بىراق، بيعازى جالدانعان رۋزى قاساپشى قۇمار ويناپ، ءبىر-اق تۇندە قۇري ۇتىلىپتى دا، ءۇي مۇلكىن دە بەرىپ قۇتىلىپتى. ءوز قۇيرىعىنان ايىرىلعان قاساپشىدان ەندى "بوس تۇرمە" تابىلار ما، جاس توقالى دا باسىن اشىپ كەتپەكشى بولىپ جاتقاندا، بيعازى بۇرىنىراق شىعىپ قايتىپ كەلدى، ءسويتىپ جول قۇرىلىسىنا جارتى ەڭبەك كۇش بولىپ ورنالاستى.

ء"ار ۇلتتىڭ ءوز ءتىل جازۋىندا مەكتەپ اشىلادى" دەگەن ءسوز مەنى ەلەڭدەتىپ ەدى دە، ارتىنان "وقىتۋشىلاردىڭ ەڭبەكاقىسى دا، مەكتەپ وتىنى دا وقۋشىلاردان الىنادى ەكەن" دەگەن ءبىر حابار قايعى بولىپ ورناي قالدى. مەكتەپ شىعىندارىن تولەپ وقۋدى بىلاي قويعاندا، مىنا تۇرمىستا قاعاز، قارىنداش تاۋىپ وقۋ دا مۇشكىل ەدى. ون جاستاعى مەنى وقىتۋ ءۇشىن، توعىز جاستاعى بيعادىل كەۋدەسىن قاقتى.

- قىراۋ، وتىندى مەن تاپتىم، بوق تەرەمىز، ونى اپام تاپالايدى، ۇيگە دە جاعامىز، سەنىڭ مەكتەبىڭە دە بەرەمىز! ونىڭ جىگەرىن شەشەم قوستاي كەتىپ، تولىقتىرا ءتۇستى:

- جانە ماڭايدان لاق، بۇزاۋ جيىپ بەرەيىن، كۇزگە دەيىن سونى ءوزىڭ باق! مولدانىڭ "جۇمالىعىنا" سودان بىردەمە قۇرالىپ قالار!

ءسويتىپ، مەن كارى كاسىبىمدى قايتا تاپتىم. ەمىلدىڭ كوك جاساڭى ىلۋشىندەگىدەي وتتى ەدى. مۇندا دا لاقشى، بۇزاۋشى كوپ ەكەن. ولاردىڭ كوبى ءوزىم تەڭدەس "قاڭعىعان قازاقتىڭ" بالاسى. ءتىنداي سياقتى زورەكەر قوجايىن بۇل ارادا كەزىگە قويمادى، ويىن ءۇشىن ۇيعىر بالالار دا كەلىپ ءجۇردى قاسىمىزعا، ولاردان بىزگە ونشالىق استامدىق كورىنبەدى. وندايلاردىڭ كورىنبەۋىن مەن العاشىندا ء"بىزدىڭ كوپتىگىمىزدەن" دەپ ويلاپ ەدىم، كەيىنىرەك ودان باسقا دا جاڭالىق جاعداي بار ەكەنىن بايقادىم.

بىزدەن ەرەسەكتەۋ، ۇسەن اتتى ءبىر ۇيعىر بالا ءبىزدىڭ "سارت" دەپ شاقىرۋىمىزعا شاقشيا قالدى ءبىر كۇنى:

- سارت دەمەڭدەر! ەكىنشى ولاي ايتساڭدار، گۋڭجۋگە ايداپ اپارىپ قاماتامىن!

مەنىڭ دوستارىم كۇلىسە جاۋاپ قاتتى وعان:

- سارتتى "سارت" دەمەي ەندى "شارت" دەپ ايتايىق پا؟! ءبىزدى "قازاق" دەپ شاقىرساڭدار وعان ءبىز نامىستانبايمىز عوي!

- "سارت" قىپ تۋعىزعان اكەڭنەن كورمەي، بىزگە نەگە شاقشياسىڭ؟!

- ءبىز سەندەردى "قاڭعىعان قازاق", "قالەندىر قازاق", "قوڭقاباي" دەگەندەرىڭە دە كونىپ كەلەمىز عوي.

- "سارت" دەگەن اتتارىڭ باستارىڭا سارت ەتە تۇسەتىن تاس ەمەس قوي. - بۇل سوزدەرگە ۇسەننىڭ ءوزى دە كۇلدى. ول بىزدەن گورى ساۋاتتى سەميانىڭ ەسكىشە بولسا دا وقىپ جۇرگەن بالاسى ەكەن، بىزگە انىقتاپ تۇسىنىك بەردى:

- "سارت", "قىتاي", "قوڭقۋزى", "قوڭقاباي" دەگەن اتاۋلاردىڭ ءبارى دە قورلاۋ ءۇشىن شىعارىلعان. وعان قازىر «گۇڭانجۇي» (كگب) قاتتى تىيىم سالىپ جاتىر. شىڭ دۋبان اتامىزدىڭ شىعارعان التى ساياساتىنىڭ بىرەۋى - "ۇلتتار تەڭدىگىن" ورناتۋ. ەندى ون ءتورت ۇلت تەڭ بولادى، ءبىرىن-ءبىرى قورلامايدى. "ۇيعىر", "قازاق", "حانزۋ", "مانجۋ" ءوز اتىمەن اتالادى.

شىڭ سىسايدىڭ "التى ۇلى ساياساتىن" مەن تۇڭعىش وسى رەت ەستىپ، اڭقيىپ قالىپپىن. "التى ساياساتتى" جاتتاپ الىپتى ءوزى، ساۋساقپەن ءبىر-بىردەن ساناپ ايتىپ بەردى. بۇلاردىڭ ىشىندە مەنى ويلاندىرماي-اق تۇسىنىكتى بولعانى - "سوۆەت وداعىمەن دوس بولۋ" دەگەن ەكىنشىسى. ء"وزى سوۆەت وداعىنىڭ جاردەمىمەن ۇكىمەت بولعان، دوسى ەمەس پە" دەپ تۇيە سالدىم. "ەندى مەكتەپتە سوۆەت وداعىنداعى سياقتى وكىمەت شىعىنىمەن وقىتسا ەكەن!" دەگەن ءۇمىت-تىلەۋ قوسىلا قالدى وعان. شاشتى "جاڭگۇدەيدىڭ" جاۋىزدىقتى شاۋيەشە اقىراڭداماي، "جۇمساق" قانا جۇرگىزۋى دە، جول قۇرىلىسىنا قۇسايىننىڭ باستىق بولۋى دا وسى ساياساتتىڭ سالدارى ەكەنىن بايقاعاندايمىن.

تىلەۋىم ول جىلى دا قابىل بولماي، قىس بويى بىزگە كورشىلەس، ءبىر قاريدىڭ ۇيىندە جۇگىنىپ قۇران جاتتاپ شىقتىم. مەنىڭ وقي الۋىما 1936 جىلدىڭ كۇزىندە عانا مۇرسات بولدى. "قازاق مەكتەبى" اتىنا "شاۋەشەك كوشەسىندە" مەشىتتىڭ اۋلاسىنان ەكى اۋىز ءۇي، ءتورت كوشەنىڭ باتىس جاق اۋزىنداعى جەسىر قاتىننىڭ تاپ-تار اۋلاسىنان ءبىر اۋىز ءۇي بەرىلىپتى. مەن سول جەسىر قاتىننىڭ ۇيىندەگى "بولىمشە مەكتەپكە" ءتۇستىم. ءبىر-ەكى جىلدان بەرى تاتارشا، ۇيعىرشا-قازاقشا ارالاس تىلدە وقىپ جۇرگەن اۋقاتتى سەميا بالالارى مەشىت ۇيىندەگى نەگىزگى مەكتەپكە قابىلدانىپتى. ولاردىڭ مۇعالىمدەرى دە ادەمى كيىنگەن، ىڭعاي سۇلۋ مۇرتتىلار ەكەن. ال ءبىزدى وقىتۋعا بولىنگەن مۇعالىم مەن ءبىر مولدا سۇمىرەيىنكىلەۋ، وزدەرىنىڭ جالبا-جۇلبا قوراش وقۋشىلارىنا لايىق قوراش مۇعالىمدەر بولىپ كورىندى. قوراش بولماسا ء"تىلاشارى" مەن "جۇمالىعى" جارىتىمسىز، ىڭعاي قوراشتاردىڭ بالالارىن وقىتۋعا بولىنە مە، نەگىزگى مەكتەپتىڭ وقۋشىلارى ءبىزدىڭ مەكتەپتىڭ الدىنان تۇمسىقتارىن كوتەرە وتەدى. "ديۋانا مەكتەبى" دەپ قورلاي وتەدى.

مەن سول "ديۋانا مەكتەپتىڭ" سىناۋىنا ءۇش كۇندە-اق تولدىم دا، ءبىرىنشى كلاستان ەكىنشى كلاسس قاتارىنا كوشتىم. ەكىنشى كلاستىڭ مىندەتتىسى - اتاباي دەيتىن مۇعالىم ەكەن. انا ءتىلى مەن ەسەپ ساباعىن ەكى كلاسقا دا سول كىسى بەرەتىن. "بايتۇرسىنوۆ" ەملەسى ماعان بەيتانىسىراق بولسا دا، ءدىن ساباعىن بۇرىن ءبىراز كورگەنىمدى بايقاپ، ءوز كلاسىنىڭ ورىندىعىنا وتىرعىزا قويدى ول. ءنابيوللا اتتى مولدامىز قىنجىلدى وعان:

- بار ءتاۋىر شاكىرتىمدى سەن تارتىپ اكەتە بەرسەڭ، مەنى توتيتادى ەكەنسىڭ! - دەپ كۇلدى.

- وسى ءبىر بولمەگە وتىرعان بار وقۋشى ەكەۋمىزگە ورتاق ەمەس پە، مولدەكە؟ بىرەر ايعا جەتپەي-اق قاتارعا قوسىلىپ كەتەتىن بالانىڭ الدىن توسپاعان ءجون. قايدا وتىرسا دا ءدىن ساباعىن ءسىز بەرەسىز، "سەنىكى", "مەنىكى" دەگەندى قويالىق!..

قىتىمىر ەكەنىن ءۇش كۇندە ءبىلدىرىپ قويعان مولدانىڭ ساباعىن جاقسى وقىپ جۇرسەم دە، وعان ۇركە قاراپ وتىراتىن بولدىم. ەڭ قورقىنىشتى بەلگىسى - العا قاراي يتىنە بىتكەن شوقشا قارا ساقالىنىڭ ساباعىنان مۇدىرگەن شاكىرتكە ۇمتىلا قالتىرايتىندىعى ەدى. شاكىرتتەر پەشكە جاعۋعا ءار كۇنى قولتىقتاپ كەلىپ جۇرەتىن ءشيدىڭ ەڭ ۇزىنىنان ىرىكتەپ شيراتقان ورمە تاياعىن امسە بىلەپ وتىرىپ وقىتاتىن. ول: ء"ۇي، ءدو...رىت اياق!" دەپ قالعاندا شاكىرتتەردىڭ ءبىرى قايقاڭ ەتە تۇسپەيتىنى قالمايتىن. ويتەتىنى، سول ءسوز شىعىسىمەن جۋان ورمە شي بىرەۋدىڭ جاۋىرىنىنا شارت ەتە تۇسەتىنى، كۇن كۇركىرەگەندە نايزاعاي جارقىلداعانداي، ءبارىمىزدىڭ ارقامىزعا بەلگىلى قۇبىلىس ەدى.

مەن بۇرىن كۇننىڭ كۇركىرەۋىن "قۇدايدىڭ اقىرۋى" دەپ تۇسىنسەم دە، ونىڭ نە دەپ "اقىراتىنىن" ۇقپايتىنداي بولاتىنمىن. "تەگى، قۇداي تاعالا دا پەندەلەرىنە نايزاعاي ويناتاردا ء"ويت، ءدو.. ىرت اياق!" دەپ اقىرادى ەكەن عوي! دەپ ويلاپ، بۇل ءتىلدى وسى مولدادان ۇققانداي سەزدىم. بىراق، كۇلكىمەن ەمەس، تىتىرەپ وتىرىپ ء"تۇسىندىم". ء"بىر جاۋىرىنعا شارت ەتە تۇسكەندە بار جاۋىرىن بۇلكىلدەپ كەتەدى. "نايزاعاي" ءتۇسىپ جاتقان جاققا قاراي الماي، ءبارىمىز دە بۇعامىز. مۇنىمىزعا اتاباي مۇعالىم كۇلەتىن.

ءبىر كۇنى مەنىڭ الدىمدا ەملە جازدىرىپ وتىرىپ، اقىرىن عانا سۇرادى ول:

- سەن دە تاياق جەپ پە ەدىڭ؟

- جوق، مەنى ۇرمادى.

- وندا نەگە دىرىلدەپ وتىرسىڭ؟

- بىلمەيمىن.

- سەن قورقاقسىڭ با، ۇيالشاقسىڭ با؟

- ەكەۋى دە، - دەپ مەن تۇقىرا ءتۇستىم. مۇعالىم كۇلىپ جىبەردى:

- "ەكەۋى دە" بولىپ قالاي كۇن كورمەكسىڭ؟ سونىڭ ەكەۋى تۇرماق بىرەۋى دە بولما، قورقارلىق قىلمىسىڭ بولسا، قورىققان ءجون. ۇياتتى ءىسىڭ بولسا، ۇيالۋ ءتىپتى دۇرىس. ال، بەكەرگە قورقا بەرەتىن بولساڭ، ءبىر كۇنى جۇرەگىڭ قابىنان شىعىپ كەتپەي مە! تەكتەن تەككە ۇيالا بەرسەڭ، ءومىر سۇرۋگە قابىلەتسىز ىنجىق بولاسىڭ! تۇرمىس دەگەن - كۇرەس. كۇرەسە بىلمەسەڭ كۇن كورە المايسىڭ. وسى ءسوزدى مەن بارىڭە ايتامىن! - دەپ مۇعالىم وقۋشىلاردىڭ ءبارىن جاعالاتا قاراپ شىقتى. - قورقۋ دا، ۇيالۋ دا ارتىق بولىپ كەتسە، جاماندىقتارىڭ بولادى.

ەكى-ءۇش شاكىرتىن قاتارىنان شارتىلداتىپ وتكەن مولدا دا بۇل ءسوزدى تىڭداي قالىپ ەدى.

- نە بوپتى؟ - دەپ مۇعالىمگە قارادى.

- ءسىز انا جاققا اقىرعانىڭىزدا، مىنا جاقتاعى بالالار قالتىراپ جازۋلارىن بۇزىپ الدى.

- "تىشقاقتىڭ ارتى وزىنە ايان", - دەپ كۇلدى مولدا، - بۇلار دا انا ۇشەۋىنىڭ ءىسىن ىستەپ وتىرعان عوي. ءوزارا سويلەسسەڭدەر، ايتقاندى تىڭداماساڭدار، ءبارىڭ دە ۇستاز تاياعىنان قۇتىلا المايسىڭدار، قورىققاندارىڭ جاقسى!

- مولدانىڭ ساباق ۋاقىتىندا سويلەسپەڭدەر دەگەنى دۇرىس! - دەپ قۇپتادى مۇعالىم، - ەگەر ۇقپاعاندارىڭ بولسا بىزدەن سۇراڭدار! سۇراۋدان تارتىنباڭدار، ءتۇسىندىرۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. ءوز الدارىڭا سويلەسىپ كەتسەڭدەر بولمايدى. - كۇننىڭ كۇركىرەۋىندەگى الگى ءبىر مولشەرىمدى سۇراپ العىم كەلىپ، مولداعا قاراي بەرىپ ەدىم، وعان باتىلىم جەتپەدى. ەملە جازىلىپ بولىسىمەن الدىمداعى مۇعالىمگە ۇمتىلا ءتۇسىپ، اقىرىن عانا سۇرادىم:

- مۇعالىم! - دەپ قالىپ ەدىم، ول دا ۇمتىلىپ، ەڭكەيە تىڭدادى. - كۇن كۇركىرەگەندە ء"دورت اياق" دەپ كۇركىرەي مە؟

- نە دەيسىڭ؟ - دەپ كۇلىمسىرەدى مۇعالىم.

- جازدا كۇن كۇركىرەيدى عوي، بىردەمە دەپ اقىرعانداي ەستىلەدى عوي، سوندا ول دا ء"دورت اياق!" دەپ اقىرا ما؟

مۇعالىم كۇلىپ الدى دا، اڭىرا قاراعان مولداعا بىلدىرگىسى كەلگەندەي، كۇننىڭ كۇركىرەۋىن ەكى تاستى ءبىر-بىرىنە ۇرعاندا شىعاتىن دىبىسقا ۇقساتىپ تۇسىنىك بەردى.

- ونى كەيىن جاراتىلىس عىلىمىنان وقيسىڭ، - دەدى سونان سوڭ، ءسوزىن كۇبىرگە اينالدىرىپ جالعاستىردى، - بىراق مولداعا مۇنداي سۇراۋ قويما، مەنى مىسقىلدادى دەپ تۇسىنەدى ول! ءوزىنىڭ وقىتىپ جاتقان ساباعىنان بىلمەي قالعانىڭدى عانا سۇرا!

ءسويتىپ، مەن بۇل ەكى ۇستازدىڭ ەكى ءتۇرلى قالىپتان شىققانىن تۇسىنە باستادىم. بۇل ءجايت "جۇمالىق" پەن وزدەرى كوشىرىپ بەرەتىن وقۋلىقتارىنىڭ اقىسىن الۋدا ايقىن كورىندى.

ءار بەيسەنبى كۇنى اكەلگەن تيىن-تەگەش جۇمالىعىمىزدى مولدا شۇقشيا قاراپ، ساناپ الادى دا، ازىرقانسا بىزگە الارا قارايدى. كوزىنىڭ سونداي اعىن كورىپ قالعان وقۋشى ساباق ۋاقىتىندا "سۋ مي", "كوزسىز", "اقپاقۇلاق" دەپ اتالادى دا، سول كۇنى وعان "نايزاعاي" كوپ تۇسەدى. رازى ەتكەن وقۋشى ماڭدايى جارىلىپ، "وزىپ" شىعا كەلەدى.

ال اتاباي مۇعالىم ساناعانى بىلاي تۇرسىن "جۇمالىققا" قاراۋدان دا ۇيالادى. سوندىقتان، اكەلگەنىمىزدى تەرەزەنىڭ الدىنا قويا سالامىز. ساباق ءبىتىپ قايتار كەزدە قىزارىڭقىراپ بارىپ جيىپ الادى.

- بيىلشا وسىلاي بولدى، بالالار، - دەدى ءبىر كۇنى جيىپ الىپ جاتىپ اتاباي، - كەلەر جىلى ۇكىمەت اقىسى شىققان سوڭ بۇل ۇياتتان قۇتىلارمىز!.. قازىر دە مولدا ەكەۋمىزدىڭ ايتارىمىز: ءبىزدى رازى ەتەمىز دەپ اتا-انالارىڭدى قيناپ قويماڭدار، شاما شارقىنا قاراڭدار!

مۇعالىم بۇل سوزگە كەلگەندە سول مولدانىڭ قۇيرىعى قونىس تاپپاي قيپىجىقتاپ كەتتى. كۇلە سويلەسە دە كۇيە تويتاردى:

- "قۇداي بەرسە، قوينىڭا سال" دەيدى ءاپاندىم، ءوزىمىز جيىپ وتىرعانىمىز ەمەس، حۋكۋمات ال دەپ وتىر عوي!.. شاكىرتتەردىڭ تاۋانىن قايتارما، بۇلاردان الماي كىمنەن الامىز.

اتاباي مۇعالىم كۇلىمسىرەي قاراپ سويلەدى بىزگە:

- مولدەكەڭنىڭ ايتارى ءالى بار، بالالار، قازىر ەسىنە تۇسپەي تۇر، مەن قوسىپ قويايىن "جوقتى تاپ دەگەن - كاپىر" دەمەكشى بۇل كىسى.

- ءيا، ول دا بار عوي،  بىراق، ءبىر تەڭگەسى جوق اتا-انا بالاسىن وقۋعا بەرە مە، "باردى جوق دەگەن - كاپىر" دەپ الدىمەن ايتىلاتىن.

- ءيا، ول دا دۇرىس، - دەدى مۇعالىم وعان دا كۇلىپ، - بىراق، "بارعا - قاناعات، جوققا - سالاۋات". جۇمالىعىڭ از دەپ جۇمالامايمىز، كوپ دەپ تە كوككە كوتەرمەيمىز. ايتەۋىر قايسىسىڭ جاقسى وقىساڭ، بىزگە سونىڭ جاقسى! ەستۋىمىزشە، بەيسەنبى كۇننىڭ جۇمالىعى ءۇشىن سەيسەنبى كۇننەن باستاپ قىڭقىلدايتىندارىڭ بار ەكەن، ول دۇرىس ەمەس. بار بولسا اكە-شەشە ءوزى-اق بەرەدى، بەرە الماي قالعان كۇنى ۇندەمەي جۇرە بەرىڭدەر! وقىتا بىلگەن مولدالارىڭ كەشىرە دە بىلەدى.

وقۋعا ۋاقىتىندا تۇسە الماي، اقىل توقتاتا كەلگەن وڭشەڭ ەستيار بالالار ماسايراپ جىميىسا قاراستى ءبىر-بىرىنە. شيرىققان مولدانىڭ ەسىكتەن الدىمەن ساقالى شىققاندا ەپتەپ كۇلىسىپ تە الدىق. ارتىنان ىلەسە شىققان اتاباي مۇعالىمگە مولدا اشۋىن ءبىلدىردى:

- ءاپاندىم، "وقىتا بىلگەن مولدا اقىسىز دا وقىتا بىلەدى" دەدىڭ بە اقىرىندا! جۇتقىنشاعى جوق، نان دا جەمەيدى دەپ قوسۋىڭ عانا قالدى عوي!..

مۇعالىمنىڭ كۇلكىسى عانا ەستىلدى. نە دەپ جاۋاپ قايىرىپ بارا جاتقانىن ەستي الماي قالدىق. بىراق، ءدال وسى تۇيەشە ادىمداپ جۇرەتىن مول دەنەلى، قىزىل سارى اتانداي اتاباي بولماسا، بيىل دا وقي المايتىندىعىمدى ءتۇسىندىم.

راسىندا دا، وسى ۇستاز، ءوز جولىندا جۇك قالدىرمايتىن نارداي، مولدانىڭ ۇلكەن كومەكەيىنە كولدەنەڭ تۇرىپ العان بورەنەدەي كورىندى بىزگە. تەرى شالبارى مەن كونەكوز قازاقي كۇپىسىنىڭ قىس بويى ءبىر دە اۋىستىرىلماۋىنان تۇرمىستا قانشالىق تاپشى ادام ەكەندىگى كۇندە ءمالىم بولا تۇرا، اقشا كەرەك ەتەتىنىن ءبىر دە كورسەتپەيدى. باسقان جەرلەرىنەن قۇيىن ويناتىپ، بوران سوقتىراتىن كوپ ء"دورت اياقتىڭ" اراسىندا ءبىر رەت اشۋلانعانىن دا كورمەپپىن. سولاي بولا تۇرا ءسوزدى  تىڭداتادى ول. "كۇن كۇركىرەپ", "نايزاعاي جارقىراپ" تۇرعاندا دا تاۋبەسىن ۇمىتا بەرەتىن تىنىشسىز "پەندەلەر" اتاباي مۇعالىم ساباق وتكەندە تىپ-تىنىش وتىراتىن بولدى. سىيلاۋ عانا ەمەس، ونى ءبىز انامىزداي ايايمىز. "جاقسىلىقتى بىلەتىن ەستيار وقۋشىلار قاسىندا وتىرعان "ەسۋاستى" قاباعىمەن ءيا، شىنتاعىمەن شەكتەي سالادى". ءسوزى دە، جازۋى دا تايعا تاڭبا باسقانداي اپ-انىق، از سويلەسە دە ناق سويلەيتىن وسى العاشقى ۇستاز زەرەگىرەك وقۋشىلارعا عانا ەمەس، كەيىنىرەك بار وقۋشىعا وسىنداي اياۋلى بولىپ كەتتى. ءوزىنىڭ ارقانداي وقۋشىسىنا تەڭ قارايتىندىعى ارقايسىمىزعا تەرەڭ اسەر قالدىرىپتى.

بويلارىنا توعىتپايتىن سۇلۋ مۇرتتى مۇعالىمدەر، سول قىس اياقتاي بەرە "ديۋانا مەكتەبىنە" كەلگىشتەپ، ءبىزدىڭ ساباعىمىزدى، ولەڭىمىزدى تىڭداپ كەتىپ ءجۇردى دە، "قوراش" مۇعالىمىمىزدى ورتاعا الا باستادى. ارتىنان بايقاساق، "نەگىزگى مەكتەپتە" وقۋشىلار ايتاتىن ءان-ولەڭ جوق ەكەن. "ديۋانالاردان" سونى ۇيرەنىپ قايتۋعا كەلىپ ءجۇرىپتى. قىستاي ۇيرەنگەن ءتورت-بەس ولەڭىمىزدىڭ ءانىن بىزگە ايتقىزىپ ۇيرەنىپ، ولەڭ ءسوزىن مۇعالىمىمىزگە جازدىرىپ اكەتتى. ءبارى دە اتاباي مۇعالىمنىڭ ءوزى شىعارعان ولەڭدەرى ەكەن.

ءبىر كۇنى سۇلۋ مۇرتتىلاردىڭ ۇشەۋى ءبىر-اق كەلدى. بىرەۋى بىزگە ساباق ءوتىپ، ەكەۋى مۇعالىمىمىزدىڭ ەكى جاعىنا وتىردى. ۇشەۋى ءۇش قارىنداش ۇستاپ كۇبىرلەستى دە، ءۇنسىز تۇنجىراپ ۇزاق وتىرىستى. ەكى جاقتاعى ەكەۋى ءبىر جازىپ، ءبىر ءوشىرىپ، باستارىن سيپالاي بەردى دە، اتاباي مۇعالىمنىڭ استاۋداي باسى بۇرقىراپ كەتتى. ءبىز مۇشكىل حالگە دۋشار بولعاندىقتارىن بىلدىك. ەكى رەت دەمالىسقا شىعىپ قايتىپ كىرگەنىمىزدە بىزگە ءۇنسىز وتىرىپ ساباق پىسىقتاۋدى تاپسىردى دا، تورتەۋ بولىپ كۇبىرلەسىپ، جازعاندارىن تالقىعا سالدى. بۇل كۇنى ء"دورت اياقتى" بوسىراق ايتىپ، "نايزاعاي" تۇسىرە الماعان مولدامىز دا كەلىپ، ارتتارىنان قىديىپ تۇر ەدى.

- پو!.. ءبارىڭ ولەڭ جازىپ، اباي بولىپسىڭدار عوي، - دەپ جىميا تىگىلدى.

- جاڭا ۇكىمەت اباي بولماسىمىزعا قوياتىن ەمەس، مولدەكە! - دەدى بىركە اتتى كەكسە مۇعالىم، - ون ەكىنشى اپرەل مەرەكەسىنە وقۋشىلار تىم بولماسا ءبىر كۇن كەشكە ايتۋعا جەتەتىن ءان كەرەك ەكەن. مىنا سارى اتامنىڭ وركەشىنە كەلىپ جابىسىپ وتىرمىز، ماقتاۋ-القاۋ ءسوزىڭىز بولسا مىناعان ءبىراز قوسىڭىزشى، جەتكىزە الماي وتىرمىز!

- جاراتۋشى تاڭىرگە دە ءبىر اۋىز ماقتاۋ ولەڭ شىعارا الماي جۇرگەندە مەنەن نە شىقسىن! - دەپ سىقىلىقتاي كۇلدى مولدا، - "قيسساسىلامبيا" مەن ء"بادۋامدى" ايت دەسەڭ مەن دايىنمىن!..

- شىڭدۋبان جانابىنا ونىڭىزدى قيمايسىز عوي بىراق، - ءبىر كۇلىسىپ الدى دا، ولەڭدەرىنە قايتا ءۇڭىلىستى ولار.

- سەنىڭ مىناۋىڭ اۋىزعا تولىمدى سياقتى، وسىنى باسىنان الايىقشى! - دەپ اتاباي مۇعالىم ۇلكەنىرەك قاعازعا قايتا رەتتەپ، وقي كوشىردى:

 

"دانىشپان كوسەم شىڭدۋبان،

بوستاندىق كۇنىن تۋعىزعان..."

 

مولدا بۇعان دا ءبىر سىقىلداپ الدى:

- باسە، سارى اتانىڭىزدىڭ اۋزى تولارلىق قاڭباق تابىلماي اشىعىپ وتىر ەكەن عوي!

- مولداەكە، بالالاردىڭ ساباعىنا قاراڭىزشى! ءبىز تويىپ الىپ ءبىر-اق تۇرامىز ەندى.

"تولىمدى ماقتاۋ", "تولىمسىز ماقتاۋ", "سيىمدى", "سيىمسىز" دەسىپ وتىرىپ، جازعاندارىنىڭ ءبارىن سىيعىزعان مۇعالىمدەر، ءبىر شۋماقتىڭ ۇستىندە عانا قاعىتپا پىكىرلەر جۇرگىزدى.

 

ء"جۇز وتىز قازاق بالاسىن،

وياتىپ سەزىم-ساناسىن،

مەكتەپ بەرىپ وقىتقان،

كەرىم شيانجاڭ جاساسىن!"

 

- مەكتەپتى بار ۇلتقا شىڭدۋبان اشقىزىپ وتىر عوي، قازىرگى قارايعان، بار تابىسىڭىزدى ءدوربىلجىننىڭ كەرىم شياجاڭىنا (اكىم) عانا جازساق، بۇرمالاعاندىق بولىپ شىقپاسىن؟!

- دۋبان جانابى مىنا جەسىر قاتىندى قايدان بىلەدى! - دەپ مولدا توتەلەي سوعىپ جىبەردى، وسى شيانجاڭ بولماسا مەشىتتىڭ اناۋ ءۇيى دە، جەسىرلەردىڭ مىنا ءۇيى دە بىزگە بيىل جوق ەدى.

- ءيا، ۇلى دانىشپاننىڭ ۇلى قامقورلىعىن باستان-اق ايتىپ كەلەمىز عوي، مىنا كىسىنىڭ ەڭبەگى دە قالماسىن!

- ۇلكەن مەكتەپ سالعىزىپ بەرگەندە ۇلكەن ادامعا ارناپ جازارمىز، قازىرشە وسىلاي تۇرسىن! بىرەۋ كولدەنەڭدەپ مەكتەبىڭ قايسى دەسە، ۇلى كوسەمگە ۇيات بولىپ قالار!

- ءۇي، وسى مەكتەپ ءجونىن ايتىپ "جاساسىن" دەسەك، مىنا كىسى دە ۇيالىپ جۇرمەسىن، وسى شۋماق قالسا قايتەدى؟!

- جوق، قالدىرمايىق! - دەپ كۇلىمسىرەدى اتاباي مۇعالىم، - ۇيالاتىن ءجايت ەكەنىن بىلەتىن، قولىنان كەلەتىن ادامنىڭ ۇيالعانى پايدالى، قوسالىق! بۇل ءوزى ءبىزدىڭ جاي-كۇيىمىزدى ايان ەتەتىن شۋماق. بالالاردىڭ نەسى كەتەدى، ايتا بەرمەي مە! --بۇعان ءبارى كۇلدى دە، كەلىسە قالدى.

شىڭ سىساي وكىمەتى قۇرىلعان ون ەكىنشى اپرەل مەرەكەسىن ءبىز سول جىلى وسى ولەڭمەن قۇتتىقتاپ شىقتىق.

الدىمەن "نەگىزگى مەكتەپ" وقۋشىلارىنا قوسىلۋعا بارىپ ەدىك. ولار مەرەكەگە بىركەلكى جاڭا كوك كيىم كيىپ دايىندالىپتى، بىزبەن بىرگە تىزىلۋگە نامىستانىپ، "بولەك ءجۇرسىن!" دەگەن كۇڭكىل شىعاردى دا، شۋلاي جونەلدى:

- مۇعالىم ءابزي، انالاردىڭ كيىمى ءبىر ءتۇرلى ەكەن، بولەك ءجۇرسىن!

- حالپە ءابزي، اياقتارىن دا بىردەي الىپ جۇرە المايدى!

- ءبىزدىڭ ءتارتىبىمىزدى بۇزادى، مولدا ءابزي!

- حالپە ءابزي، ايىرىم مەكتەپ قوي، ايىرىم ءجۇرسىن وزدەرى!

- قاراڭىزشى، ديۋانا سياقتى، وسىلارمەن قايتىپ بىرگە جۇرە الامىز!

- "ديۋانا مەكتەبى بىزدەن اۋلاق ءجۇرسىن" كەت، پالەكەت!.. شايقى-بۇرقى!..

ولاردىڭ مۇعالىمدەرى دە كۇلىستى بۇل سوزگە. ءبارى اتاباي مۇعالىمدى ءاجۋالاپ تۇرعانداي كورىندى. مەرەكەگە دايىندالامىز دەپ اتا-انانىڭ مازاسىن الماۋدى ايتقان سول كىسى بولاتىن: "جاڭادان جازدىق كيىم الا الاتىندارىڭ مەرەكەگە قارسى كوك پۇلدان العىزىپ كيىڭدەر! جاڭادان الا المايتىندارىڭ بۇرىنعى كيىمدەرىڭدى جۋعىزىپ، جاماتىپ كيسەڭدەر دە بولار!" دەپ ەدى بىزگە. مىرزا ساباقتاستارىمىزدىڭ ايبارىنا شىداماي ءبىز دە سوعان قاراستىق. مۇعالىمىمىز "ەش وقاسى جوق" دەگەندەي كۇلىمسىرەپ قانا، يسابەك دەيتىن كارتەڭ مۇعالىمگە قارادى. مەكتەپ باستىعى سول كىسى ەكەن.

- وقۋشىلارىمىزدىڭ ءحالى وسى!.. ءجا، ءسىز نە ايتاسىز؟ "ديۋاني مەكتەبى" دەگەن اتپەن "ايىرىم", "اۋلاق" جۇرەيىك پە؟!.. ولاي بولسا، قاقپاداعى مەكتەپ تۋىنىڭ بىرەۋىن بىزگە بەرە تۇرساڭىز بولعانى، ءبىزدىڭ جىگىتتەر دە تۋىسقانسىراي قويماس!

يسابەك وقۋشىلارىنىڭ الدىنا كەلىپ، ىزبارلاي قاراپ شىقتى.

- سەندەرگە ايتارىم، مەكتەپ دەپ كىم ۇقتىردى؟.. "ديۋانا مەكتەبى" دەگەنىڭ قايسىسىڭ؟ بۇلار سەندەردىڭ ساباقتاستارىڭ! - دەپ اقىرىپ جىبەردى يسابەك، وقۋشىلارى جىم-جىرت بولا قالدى، - نامىستانعاندارىڭ بىلاي شىق! - وقۋشىلارىنان ەشكىم شىقپاي قويعان سوڭ بىزگە قارادى، - سەندەردىڭ كيىمدەرىڭ ۇقسامايدى، مىنالارعا جالعاسىپ، ارتىنا تىزىلىڭدەر! ەگەر ەندى بولەكتەيتىنى بولسا، ماعان دەرەۋ مالىمدەڭدەر! ناپراۆ-ۆو! شاگوم... مارش! - دەپ كوماندا بەردى ونان سوڭ.

ىلۋشىندەگى ايبارلى ءتىندايدىڭ كومانداسىنان مىنا كىسىنىڭ كومانداسى جۇمساق تا، ۇعىنىقتى ەستىلدى ماعان. سونىسى بولماسا، ساۋلەتتى "ارميانىڭ" ارتىنداعى شاڭداي بولىپ، كوڭىلسىز ىلەستىك. لەك-لەك بولىپ اعىلعان وقۋشى مەن حالىق "شاۋەشەك كوشەسىنىڭ" باسىنداعى "ۇيعىر مەكتەبىنىڭ" ۇلكەن كوشەسىنە قاراعان داربازاسى الدىنا كەلىپ، ساپ-سابىمەن تۇر ەكەن. قىپ-قىزىل بولىپ جاسانعان مەرەكە ساحناسى، كەرمە تۋلار، "التى ۇلى ساياساتى" بەينەلەيتىن التى بۇرىشتى جۇلدىز سىزىلعان قىزىل تۋلار بۇكىل كوشەگە قىزىل دۇنيە ورناتىپ، قىزىل نۇر شاشىپ تۇرعانداي كورىندى. "ديۋانا مەكتەبىنىڭ" وقۋشىلارىنان باسقا ادام بىتكەن ءماز-مايرام. ىڭعاي جاقسى كيىنگەن جۇرتتىڭ ىشىندە ءبىز عانا ديۋانا سياقتى  بۇرىنعىدان دا جۇدەپ تۇردىق، جاماۋلى قوڭىر كويلەك پەن شوقپىت قارا سىمىما قاراۋدان ءوزىم ۇيالىپ، ساحنا جاقتان كوز الماي قويدىم. سوندا دا الگى ءبىر ولەڭىمىزدى اندەتىپ تۇردىق. ءار ۇلتتىق مەكتەپتەر ءوز تىلىندە ولەڭ ايتىپ، ۇرانداتىپ-ۇرارلاتىپ كەتتى دە، ءبىزدىڭ ولەڭىمىز وزىمىزدەن باسقاعا ەستىلمەي قالدى.

"شيڭجياڭ سويلەيدى" دەگەن ءسوز ەستىلىسىمەن ساحنادان دوڭگەلەك قارا ساقالدى، جەڭىل قارا شۇعا پالتە-شلياپالى، يمەك قارا تاياق ۇستاعان كەلبەتتى ءبىر ۇيعىر كورىندى.

شاتىرلاعان قول شاپالاققا ول دا قول شاپالاقپەن جاۋاپ قايىرىپ تۇر.

- دوربىلجىنگە جەرگىلىكتى ۇلتتاردان تۇڭعىش شيانجاڭ بولعان وسى كىسى شىعار؟! - دەپ كۇبىرلەدى اتاباي مۇعالىم.

- بۇل كىسى سوۆەت وداعىنان - وزبەكتەن كەلىپتى، - دەپ وعان قاسىنداعى بىركە مۇعالىم جاۋاپ قايىردى، جيڭشۋرىن وكمەتىنە قارسى توڭكەرىس كەزىندە قوجانياز قاجىعا اقىلشى بولىپ قوسىلعان ەكەن.

كەرىم شيانجاڭدى ءبىرىنشى رەت كورىپ، كوز الماي قارادىم.

ول كوپشىلىكتى ارالاي قاراپ، ءبىر قولىن كەۋدەسىنە قويدى.

- سالام، حالايىق! اپرەل بايرامى مۋناسۋاتى ءبىلان ءحامماڭىزلارنى تابىركلايمان!

حالىقتىڭ شاتىرلاعان قول شاپالاعىنا قوسىلا كوتەرىلگەن ۇران ۇزاققا سوزىلىپ، دۇركىرەپ كەتتى. شيانجاڭ ءبىر قولىن كوتەرىپ، ءۇنسىز تۇرىپ قالدى دا، جۇرت العىسى سايابىرلاعان سوڭ ءسوزىن جالعاستىرا جونەلدى، ۇزاق سويلەدى.

باتىس تۇستىك جاق الدىمىزداعى ساحناعا قاراپ تۇرعان ءبىزدىڭ بەتىمىزدى جارقىراعان ىستىق كۇن شىجعىرىپ تۇر. جەلسىز تىمىرسىق تۇنشىقتىرىپ بارا جاتىر. سوندىقتان وقۋشىلار كۇبىرلەسىپ شيانجاڭ سوزىنەن ۇققاندارى بويىنشا "التى ۇلى ساياساتتى" ءبىر-بىردەن قۇراپ ساناي بەردى. "جاھانگەرلىككە قارسى تۇرۋ", "سوۆەت وداعىمەن دوس بولۋ", "ۇلتتار تەڭدىگىن ورناتۋ", "پاراقورلىقتى جوعالتۋ", "تىنىشتىقتى قورعاۋ", "شيانجاڭدى جاڭالاندىرۋ" دەپ رەت تارتىبىمەن ساناپ شىقتى ءبىر ۇزىن بويلى وقۋشى.

- وتە دانىشپاندىق، ءادىل ساياسات، ءا! - دەپ دەدى بىرەۋى. مۇنىڭ "دانىشپاندىق" پەن "ادىلدىك" جاعىن تۇسىنگەنىمەن، "ساياسات" دەگەننىڭ نە ەكەنىن دە، بۇلاردىڭ قايدان كەلگەنىن دە تۇسىنبەيتىن كوپشىلىك جۇرەگىن ايتەۋىر شىڭ سىسايعا توسەپ، قاۋجاڭداسا ءتۇستى. قاۋجاڭداساق تا قاڭسىپ، ءتىلىمىز اۋزىمىزعا سىيماي كەۋىپ بارا جاتىر ەدىك.

- قابىكەن! - دەدى ءبىر جاس ايەلدىڭ داۋىسى، جەڭىل كيىنىپ بەتىن قارا سالىممەن پەردەلەپ العان دامەش ەكەن، "شولدەدىڭ بە؟" دەپ ءبىر بوتەلكە ءسۇت ۇستاتا سالدى دا، جان قالتاسىنان ءۇش-ءتورت جۇمىرتقا الىپ بەردى.

- شولدەگەم جوق، تاتە، قايتىپ كەت! - دەپ سىبىرلادىم مەن.

ول دەرەۋ بۇرىلىپ، وقۋشىلاردىڭ اراسىنان شىعا بەرگەندە، الدىنان سۇر كيىمدى ءبىر ساقشى توسا قالدى. نە دەپ توسقانى دا، دامەشتىڭ نە دەپ جاۋاپ قايىرعانى دا ماعان  ەستىلمەدى. ساقشى ء"جۇر" دەگەندەي يشارامەن ونى ەرتىپ اكەتە بەردى. جۇرەگىم ارپالىسىپ تىپىرشي قارادىم ارتىما. كوپ حالىقتىڭ دالداسىنان كوز جازىپ قالىپ، جۇگىرىپ شەتكە شىقتىم. تومەنگى جاقتاعى كوشەدە كولدەنەڭ تارتىلعان كەرمە تۋدىڭ استىنان ءوتىپ بارادى ەكەن، دامەشتىڭ ارتىنان ەكى ساقشى ىلەسىپتى. سوڭدارىنان ماڭعازسىپ دوڭگەلەك شلياپالى بىرەۋ كەتىپ بارادى. ول دامەشتى كەيىنگى ساتىپ الىپ ايەلدەنگەن "جاڭگۇدەي" بولسا كەرەك. تۇتقىن توتى تورعا مىقتاپ ءتۇسىپتى!.. قالتىراپ كەتتىم. جان-جاعىما الاقتاي قاراسام جاقىن تانىستاردان ەشكىم كورىنبەپ ەدى، كوبى دامەشتىڭ سوڭىنان كەتىپ بارادى ەكەن. مەنىڭ شەشەم دە، دامەشتىڭ ءوز شەشەسى دە، باكەن دە، بيعادىل دە، ءتىپتى بيعايشا دا بار، كوشەنىڭ ەكىنشى جاق شەتىمەن تۇتاس ءجۇرىپ بارادى. ءبورى كورگەن ەشكىدەي ەلەڭدەپ، توپتاسىپ الىپتى. كوزىمنەن جاس شىعىپ كەتىپتى. جاڭا عانا پىسىناپ، ىستىقتاپ، ەرىپ تۇرعان دەنەم ەندى توڭىپ بارا جاتقانداي، تامىزدا اياز قاقاعانداي بولا قالدى.

- "ۇلى كوسەمىمىز شىڭدۋبان جاساسىن!" - دەگەن ۇران كوتەرىلدى. شاقىرۋ بويىنشا مەن بارىپ ءوز ورنىما تۇردىم. قىپ-قىزىل تۋلار  جەلبىرەپ، جالاۋلار بۇلعاڭداپ، كوشەدە ءجۇرىس سالتاناتى باستالدى. ۇراندار جەر كوكتى جاڭعىرتىپ تۇردى. مەنىڭ جۇرەگىم الەم-تاپىرىق، قىزىل تۋلارعا قالتىراي ىلەسىپ، ولەڭگە دە، ۇرانعا دا ءۇنىمدى قالتىراي قوستىم. قولىمداعى قىزىل قاعاز جالاۋىم ءتىپتى قالتىرادى.

"تەرگەۋشىم", شىنجاڭدا كوتەرىلگەن العاشقى قىزىل تۋعا ەندى ىلەسكەن مەنىڭ كوڭىل-كۇيىم وسىلاي بولعان. تاۋ سارىمساعى: "توعىز قابات تورقاعا ورانعان مەن مىنا حالگە تۇسكەندە، جاۋقازىن بايقۇس نە كۇيدە ەكەن" دەپتى. سىرنە تالشىقتى سارىمساق وسى جاناشىرلىقپەن تىتىرەگەندە، ەت باۋىرىممەن مەن قالاي قالتىراماسپىن. ساقشى مەن ساتىپ العان قوجانىڭ الدىندا قاشقىن دامەش قانداي كۇيگە ءتۇستى ەكەن؟! "قاشقىن كۇڭ" دەپ ەندى ونى قالاي تۇنشىقتىرار ەكەن!.. ماڭگىلىك تۇرمەدە سونەدى-اۋ سول نۇر، ماڭگىگە سولادى-اۋ سول گۇل!.. سارى الا، قارا الا تاۋدىڭ استىندا ءۇش اعاش بيدايعا ساتىلىپ، كۇڭگە اينالعان قايران دامەش ەندى جاقسى ساياسات جاڭعىرىققاندا جاۋلانىپ، قىزىل تۋ استىندا قىلقىنادى-اۋ". مەنىڭ قىلمىستى ديۋانا جۇرەگىم وسىلاي ويلاعان دا، وسىلاي كەمىرىلگەن. جۇرەكتى قىلمىس كەمىرەدى، قىلمىس ءمۇجيدى. قىلمىسىڭ بولماسا بىرىڭعاي كيىنگەن  "ادەمى ساباقتاستارىم" "كەت بالەكەت، شايقى-بۇرقى" دەپ قۋالار ما ەدى. ءومىردىڭ كوركىن، كوڭىلدىڭ سۇرقىن كەتىرەتىن - قىلمىس قانا.

 

ءىىى

 

كوشە ءجۇرىسى تارقاسىمەن ساقشى مەكەمەسىنە قاراي جۇگىردىم. تۋىستاس - تۇقىمداستاردىڭ كوبى-اق سول مەكەمەنىڭ ايبىندى قاقپاسى الدىنا جينالىپتى. ەكى بوساعادا قاقشيىپ الىپتى. دامەشتىڭ شەشەسىنەن باسقا ەشكىمدى كىرگىزبەپتى، قۋالاپ قاقپا ماڭىنا جولاتپاي تۇر. شلياپالى "جاڭگۇدەي" دامەشتى دە، شەشەسىن دە قاماتىپ كەتكەن كورىنەدى. كۇن باتقانشا ولار شىقپادى.

ءبىزدىڭ تۋىستاردان سول كەزدە دوربىلجىنگە اتاعى جايىلعان قۇرىشبەك، نۇراسىل دەيتىن ەكى جىگىت بار ەدى. ەرلىكتەرىمەن ەشكىمگە ەسەسىن جىبەرە قويمايتىن، وجەتتىكتەرىمەن، شەشەندىكتەرىمەن ولار "قوس ءبورى" اتالىپتى. جۇبىن جازباي قوسارلانا جۇرەتىندىكتەن "قوس" بولىپ اتالعان ەكەۋى ەكى كاسىپتىڭ ادامى. قۇرىشبەك - قۇرىلىسشى، تامشى، نۇراسىل - ۇساق-تۇيەك بۇيىم ساۋداگەرى ەكەن. دوربىلجىنگە كەلىپ قونىستانعالى ەكەۋىنە ەكى ءتۇرلى ابىروي ءبىتىپتى. قۇرىشبەك ۇلكەن بايلاردىڭ عانا ساۋدا دۇكەندەرىن، ۇكىمەتتىڭ عانا قامبا - تۇرمەلەرىن جاراتىن "جۇرت سۇيگەن ۇرى" بولىپتى دا، نۇراسىل ساۋداگەر، ارا تۇسكىش ادۆوكات بولىپتى. ءسويتىپ ءبىرى اۋدان ۇرىلارىنا "قۇرەكەڭ" اتالىپتى دا، ءبىرى ساۋدەگەرلەرگە "نۇرەكەڭ" اتالىپتى. مەن ساقشى مەكەمەسىنىڭ الدىنا كەلسەم، سول ەكى دوس ەكى ءتۇرلى پىكىر كوتەرىپ وتىر ەكەن. ساقشىعا ەكەۋى دە سىر مىنەز تانىس بولعاندىقتان قالپاقتارىن كوزدەرىنە باسا كيىسىپ الىپ، كوشەنىڭ قاقپاعا قارسى شەتىندە، كوپشىلىك اراسىندا وتىر.

- ىرگەسىنەن سۋىرىپ اكەتپەسە، بۇلار ەسىگىنەن ادام شىعارۋشى ما ەدى، - دەيدى قۇرەكەڭ، - قارىنداستى ءوزىم-اق شىعارىپ اپارامىن، جاكە، - ءسىزدىڭ ۇيدەن ساقشىعا ەشكىم كورىنبەسىن، قايتىپ كەتىڭىزدەر!

- دامەشتى ىرگەدەن شىعارىپ اكەتسەڭ، شەشەسى تۇرمەدە شىرىمەي مە؟ - دەيدى نۇراسىل، - ءتىپتى وسى كەلگەن جاناشىر-جاقىندارىنىڭ ءبارىن بىراق قاماۋدان ەرىنبەيدى بۇلار! ودان دا كەرىم شيانجاڭعا ءبارىمىز قول قويىپ ارىز كىرگىزەلىك! وسى ۇكىمەت ۋاقىتىندا ءۇش اعاش بيدايعا ساتىلعان جەتىمدى جاڭا ۇكىمەت قۇتقارار، اۋىزدارى جاقسى عوي!

نۇراسىلدىڭ بۇل پىكىرىن ۇلكەندەر قولدادى دا ارىز جازۋعا كىرىستى. قامالعان قانيپا مەن دامەشكە "قورىقپاي مىقتى تۇرسىن" دەپ شاي كىرگىزۋشىلەردەن سالەم ايتىپ قايتىستى. ءبىر شەتتە جالعىز جىلاپ وتىرعان باكەندى بيعادىل ەكەۋمىز ۇيگە ەرتىپ قايتتىق.

قۇرىشبەك پەن نۇراسىل ارىزدى ۇيعىر تىلىندە جىزدىرىپ، دامەشتىڭ جاناشىر جاقىندارىنان باسقا ءوز سىبايلاستارىنان دا، ابىروي اتى بار دەگەندەرىنەن ءجۇز شاقتى ادامنىڭ قولىن قويعىزىپ شيانجاڭعا كىرگىزگەن ەكەن.

- ماسەلە جەتىم قىزدىڭ ەرىكسىز ماتىلىپ بارعاندىعى عانا بولسا، شىعارتىپ بەرەيىن، - دەپتى شيانجاڭ، -  ايەلدەر ەركىندىگى قورعالادى، بىراق، بۇل ايەلدە باسقا ءبىر ۇلكەن كۇنا بار دەپ ەستىدىم: ەرىنىڭ بار اقشاسى  مەن بار التىنىن الىپ كەتىپتى.

- شيانجاڭ تاقسىر، جاڭگۇدەيدىڭ ول ايتقانى - جالا، - دەپتى نۇراسىل، - بۇل بالانىڭ وعان ايەل بولىپ كەلگەلى ساندىقتىڭ كىلتى تۇرماق، ەسىككە سالىناتىن قۇلىپتىڭ كىلتىن دە ۇستاپ كورمەگەنى انىق. سۇمدىقپەن بايىعان ساۋداگەر ەكى جىل بويىنا ايىرىم ۇيدە قامالىپ جاتقان تۇتقىن ايەلگە قازىناسىنىڭ كىلتىن ۇستاتىپ قويا ما! ەكەۋىن دە ءوز الدىڭىزعا شاقىرتىپ، بەتتەستىرىپ كورىڭىزشى!

- كورەيىن، - دەپتى شيانجاڭ جىلى جۇزبەن كۇلىمسىرەپ، - ءبىز دە وعان ءالى تولىق سەنىپ كەتكەنىمىز جوق، تەكسەرەمىز!

ەكى-ءۇش كۇن وتكەن سوڭ ءىستىڭ ۇلعايا تۇسكەنى بايقالدى. "جاڭگۇدەيلەردىڭ" دە توپتالىپ شيانجاڭ جامبىلعا كىرگىشتەپ جۇرگەنىن بايقاعان قازاق ساۋداگەرلەرى قۇرىشبەك پەن نۇراسىلعا دەم بەرىپ توپتالا ءتۇسىپتى. ۇيعىردىڭ باي ساۋداگەرلەرىنەن دە بىرنەشەۋىن ەرتىپ، شيانجاڭنىڭ الدىنا توپ-توپ بولىپ كىرىپ ءجۇرىپتى.

"جاڭگۇدەيلەر" جاعى "دامەش بۇلاپ كەتتى" دەپ تىزگەن التىن اقشانى مولايتىپ جىبەرىپتى.

«ايەل شىعامىن دەسە ءوز ەركى، بىراق، ول الىپ كەتكەن التىن مەن اقشامىزدى قايتارىپ بەرىپ شىقسىن! "ايەل ەركىندىگى" دەپ بۇلاپ كەتۋگە جول بەرسەك، ساياساتتى دۇرىس اتقارعاندىق بولا ما؟» دەپ ساياساتشى "جاڭگۇدەيلەر" ءزىل تاستاپتى شيانجاڭعا. دامەشتى قۇتقارۋدى جاقتاۋشىلار دا كەم تۇسپەپتى.

- ولاردىڭ جالاسىنان قورقىپ، جەتىم قىزدى كۇڭدىككە تاعى بايلاپ بەرە المايمىز، التى ساياساتتا ادام ۇرلاپ، مالشا ماتاپ، قۇلدانا بەرسىن دەگەن ستاتيا جوق شىعار! قارىس جەردەگى شەشەسىن كورسەتپەي، ەكى جىل قاماعان جاۋىز، وعان التىن قازىناسىن كورسەتىپ پە!

- جيڭشۋرىن ۋاقىتىندا كۇڭدىككە بايلانعان قىزدى التىننىڭ قۇلىبىن بىلاي قويىپ، ءتىپتى ءوز باسىنىڭ قۇلىبىن اشا الماي زارلاپ، تۇرمەدە جاتقان جەتىم قىزدى ەندى جالامەن زارلاۋىنا مۇسىلمان بالاسى شىداي المايدى! - دەسىپ شىعىپتى.

شيانجاڭ قالىس، بىلىكتى دەگەن ادامداردان تەكسەرۋ القاسىن قۇرىپتى دا، قالا حانزۋلارىنىڭ ءبىر شاڭياسى مەن قالا قازاعىنىڭ كۇنتۋعان اتتى شاڭياسىن باستىق ەتىپ سايلاپتى. بۇل القا التىن مەن اقشانىڭ ۇرلانعان-ۇرلانباعىنان انىقتاپ، تەكسەرۋ ماتەريالى مەن ءوز شەشىمدەرىن شيانجاڭعا جەتكىزبەك ەكەن.

ءبىر كۇنى تۇستەن كەيىن قانيپا شەشە مەن دامەشتىڭ "اقىرعى تەرگەۋى" بولىپ جاتقانىن ەستىپ، مەكتەپتەن قايتىسىمەن شيانجاڭ جامبىلىنىڭ الدىنا باردىم. جامبىل الدى ادامعا تولىپ كەتىپتى. كوبى قىزىنىپ داۋرىعىسىپ تۇر. دامەش پەن شەشەسىن ساقشى تۇرمەدەن اكەلىپ ىشكە كىرگىزىپتى دە، "ادۆوكات، شەشەندەرىمىزدىڭ" ەشقايسىسىن جولاتپاپتى. جامبىل قاقپاسىنىڭ الدىنا كوپ ساقشى قويىلىپتى، ادامنىڭ كوبەيگەندىگىنەن قاۋىپتەنسە كەرەك، بيىك دۋال ۇستىندەگى قاراۋىل ورىندارىنىڭ ءبارى سۇپ-سۇرى اسكەر.

- "جاڭگۇدەيلەر" كەلسە، مىنا قاباعان يتتەر ۇندەمەي كىرگىزە بەرەدى. جەسىر قاتىن، جەتىم بالاعا ەس بولۋعا ءبىزدىڭ دە ءبىر ادامدى نەگە كىرگىزبەيدى. "ۇلتتار تەڭدىگى دەيتىن" قايدا؟! - دەپ ساڭقىلدادى ءبىر جىگىت.

- جالاقورلاردىڭ ءبارى جەتىم قىزدى بۇيىشە تورلاي ءتۇسسىن دەيدى عوي!

قۇرىشبەك ءبىر توپ اداممەن جەكەرەك بارىپ سويلەسىپ وتىر ەكەن، مەن سولار جاققا باردىم. قۇرەكەڭ "قۇلىپ سيقىرى" بولىپ اتى شىققان قاسەن دەيتىن ۇرى دوسىنا بىردەمە ايتىپ وتىر ەكەن. مەن ارت جاقتارىنا بارىپ تۇرعاندا كوسە قارا قاسەن كۇلە جاۋاپ قايىردى:

- قۇرەكە، ول بارىمىزگە ورتاق قارىنداس قوي. ەكەۋمىز ءتىرى تۇرساق ونى قايدان بولساق تا قۇتقارا الامىز. بىراق مىنا ۇكىمەت قالاي بىتىرەر ەكەن، ارتىنان باعالايىق!

- ۇيعىر ساۋداگەرلەرىنىڭ ءۇش-ءتورتى بۇلارعا جاقىنىراق جەردە سويلەسىپ تۇر ەدى. ولاردىڭ ءبىر سوزدەرى مەنىڭ قۇلاعىمدى جۇلىپ اكەتكەندەي بولدى:

- قانشا پۇل بولسا دا مەن تولەر ەدىم! - دەدى قىرما ساقالدىڭ ءبىرى.

- بەك پاكىز بالا ەكەن، بۇل ءۇشىن كەتكەن پۇل حالال!

بۇلاردىڭ ءسوزى قالجىڭعا اۋىپ كۇلىسىپ الدى دا، كۇبىرگە كوشتى. ءبىر قاقپانىڭ ءدال الدىندا تۇرعان نۇراسىلدى شاقىردى. قاڭسارلى كەلتە تاناۋىن كوتەرە نۇراسىل ساۋدەگەرلەرگە كۇن سالا قارادى دا قولىن سىلتەي، ءىرى باسىپ بەرى اياڭدادى.

نۇراسىل مۇرنىن قۋلانا تىجىردى دا، كوزىن ءبىر قىسىپ قالىپ، بايلاردىڭ قاسىنا باردى. ولار نۇراسىلدى ورتاعا الىپ، اۋاشاعا اكەتتى.

ءبىزدىڭ ەلدەستەردەن بەس-التى شەشەن شال كوشەنىڭ قارسى جاعىنداعى بالاپان تەرەكتەردىڭ ساياسىندا وتىر ەدى، نۇراسىلدى ورتاعا العان جاققا ولار دا قارادى. شالداردىڭ قاسىندا اۋقاتتى قازاق ساۋداگەرلەردىڭ بىرنەشەۋى وتىرعانىن كورىپ، ولاردىڭ سىرت جاعىنان بارىپ تۇردىم. شالدار قۇدالىق سويلەسكەن جاندارشا استارلاپ، ماقالداسىپ، جەلپىنىپ وتىر ەكەن. ولار بىلاي سويلەسكەندە مەن تۇسىنە الماي قالاتىنمىن. كوزىمنىڭ استىمەن ارقايسىسىنا باعدارلاي قاراپ تۇرا بەردىم. الدىڭعى جىلى شاۋەشەك تاسجولىندا تۇز ۇرلاعان جولدىباي بي بارىنشا كوسىلە سويلەپ وتىر. ول دامەشتەن دامەلى بولعان ءبىر قىرقىلجىڭ ساۋداگەرگە ءدان ريزا سياقتى. "بىراق، مىنا تەرگەۋدىڭ ارتى نە بولار ەكەن، بالامىزعا قانداي كەسىم شىعار ەكەن، سونى بىلەيىك" دەدى دە ماعان جالت قارادى.

- ە، سەن ەكەنسىڭ عوي، اكەڭ قايدا، بالام؟

- بىلمەيمىن،-  دەي سالدىم.

- مۇنداي جەرگە جاكەڭ كەلسىن بە، - دەپ كەكەي كۇلىمسىرەدى بىرەۋى، - اۋرۋ كەمپىرلەردىڭ قاسىندا وتىرعان شىعار.

- جاكەڭنىڭ مۇندا كەلمەگەنى دە جاقسى! - دەي سالدى قاناس دەيتىن شوقشا سارى ساقالدى كىسىمىز، بۇل بىلتىر ءبىر قىس بىرگە وتىرعان جاناستىڭ اعاسى ەدى. اكەمنىڭ بۇل جاققا كەلگەلى، تۇيىقتالىپ، مومىن بولىپ كەتۋىن ەل ادامدارىنان وسى كىسى عانا قۇپتايتىنىن بىلەتىنمىن. "بۇل جەرگە كەلمەۋى دامەشتى سىرتىنان ساتپاۋى ءۇشىن دە جاقسى بوپتى!" دەپ ويلاي جونەلدىم.

بايكەن جامبىلدىڭ قابىرعاسىنا سۇيەنىپ، تاعى دا جالعىز مولەيىپ وتىر ەكەن. شاقىرايعان ىستىق كۇنگە قارسى وتىرىپ قالعانىن ءوزى سەزبەگەن سياقتى. جالاڭباس جاقىندا عانا قىرىلعان تاقىر باسى قىپ-قىزىل بولىپ كۇيىپ كەتسە دە ميزەر ەمەس.

- اپاڭ مەن تاتەڭدى كوردىڭ بە؟ - دەدىم قاسىنا وتىرا بەرىپ.

- كوردىم، - دەپ تۇقىرا ءتۇستى. ۇنىنەن وكسىك بىلدىرمەيىن دەگەندەي، اقىرىن ايتتى.

- جۇدەپ پە؟

- اپام ارىقتاپ قالىپتى.

- تاتەمنىڭ بەتى اشىق پا ەكەن؟

- اشىق. ول ەش نارسە بولماعان سەكىلدى.

- ەش نارسە بولمايدى، تەز شىعادى! - دەدىم مەن، ءوزىم دە انىق سەنگەندەي.

بىراق باسقا ءبىر قاۋىپىمدى ايتقىم كەلمەدى: "جاڭگۇدەي" ساۋداگەرلەردەن قۇتىلسا دا، جولدىباي ساۋداگەرلەردىڭ تاعى بىرەۋى ساتىپ اكەتەدى-اۋ" دەگەن كۇدىك، سىرتتان ساۋدالاسىپ جاتقانداردى كورگەن سوڭ مەنى مىقتاپ شارماپ ەدى.

قالىڭ ادام جاپىرلاسىپ، قاقاپاعا قاراي ۇمتىلا ءتۇستى ءبىر كەزدە. بىرنەشە ساقشى قىلىشتارىن جالاڭاشتاپ شاق-شۇق ەتە ءتۇستى. كوپشىلىگى ولاردىڭ سەرمەگەن جاعىنان جولدى ارەڭ اشتى. دامەشتى قايتا ايداپ شىققان ەكەن. الدى-ارتىنداعى ساقشىنىڭ زەكىرۋىنە قاراماي، اپكەمىز كوپشىلىككە جاعالاتا قاراپ شىقتى. بۇرىنعىدان دا نۇرلانىپ كەتكەندەي كورىندى ماعان. بۇركەنۋدى، بۇعىنۋدى مۇلدە تاستاپتى. جەڭىل جاۋلىعى يىعىندا، جالاڭباستانىپ، قاتتى شيراپ الىپتى. كوزى شوقتاي جايناپ، بايكەن ەكەۋمىزگە دە قاراپ الدى. ءبىر ساقشى "تەز ءجۇر" دەگەندەي اقىرىپ ەدى، قايىرىلا قاراپ، حانزۋشا سويلەپ تاستادى.

- اعالار، مەن ۇرى دا، كاززاپ تا ەمەسپىن! - دەپ ءجۇرىسىن باياۋلاتا، قازاقشا سويلەپ كەتتى ول، - مەنى ۇرى دەپ جالا جابۋشىنىڭ ءوزى ۇرى، ءوزى كاززاپ!.. "ادام ۇرلاپ جەيتىن بۇلاڭشى", سوندىقتان ءوزى بەتتەسە الماي، قاعازدارىمەن قاماتىپ وتىر!

- بۇل جونىنەن قامسىز بول، قارىنداس! - دەپ قالدى

قۇرىشبەكتەردىڭ ارت جاعىنان قاجىرلى ءبىر ءۇن. ساقشىلار سول جاققا قاراپ تىمىسكىلەي قالعاندا، شىعىس جاق بۇيىردەن ءبىر ءۇن شىقتى:

- اعالارىڭنىڭ بىرەۋى ءتىرى قالسا، سەنى قۇتقارادى!..

كوپشىلىك اراسىنان ءوتىپ كەتكەن دامەش ەستىگەنىن بىلدىرگەندەي، ارتىنا ءبىر قايىرىلىپ قاراي كەتتى.

قانيپا شەشە ايىرىم ايدالىپ شىقتى. ونى قىزىمەن سويلەستىرمەۋ ءۇشىن بولەك ۇستاپ تۇرعان سياقتى. ول تۇسىنان وتە بەرگەندە نۇراسىل سويلەپ قالدى:

- اپكە، امان قۇتىلاسىزدار، قايعى ويلاماڭىز، ەل-جۇرتىڭىز بار!

قانيپا جىلامسىراپ تۇرعان بايكەنگە قاراپ ءوتتى. بايكەننىڭ قولتىعىنان ۇستادىم مەن، ء"بىز قاسىندامىز، الاڭ بولما!" دەگەن ويىمدى سولاي ءبىلدىردىم.

ساقشىنىڭ ءبىر سىبە "دۇڭشەسى" نۇراسىلعا دۇرسە قويا بەردى:

- ەي، سەن نە دەدىڭ انا كەمپىرگە؟! - نۇراسىل ونى قومسىنعانداي تاناۋىن كوتەرە كۇلىمسىرەدى:

- مەن امان قۇتىلاسىڭ دەدىم، قاتە مە، تاقسىر؟! ۇلى التى ساياساتتىڭ، كوسەمىمىز شىڭدۋباننىڭ زامانىندا ادامعا جالا جاقپايتىنىنا سەنەتىندىگىمدى ءبىلدىردىم، ماعان شىكىرەيە كورمەڭىز!

قازاقشا ءتىلدى جەتىك بىلەتىن دۇڭشە نۇراسىلعا قاراي شىكىرەيە الماي، كۇلىمسىرەگەن بولىپ كەتە باردى، تەكسەرۋ القاسىنىڭ ءبىر باستىعى بولعان كۋنتۋعان شاڭيا شىققاندا كوپشىلىك ۇمتىلا بەردى. تەرگەۋدىڭ قانداي بولعانىن، ساۋلىققا جارماسقان كوپ قوزىداي-اق، جامىراسا-ماڭىراسا سۇراپ قالىپ جاتىر. شاڭيا ءمۇيىزىن توسقانداي، تۇقارا بۇلتارىپ، بىرىنە توقتاماي ءوتتى، ەشكىمدى جاناستىرعىسى كەلمەيتىن سياقتى. جالپاق تاقىر باسىن ءبىر شايقاعاننان باسقا، اۋزىن جاپقان قالىڭ قارا مۇرتىن دا ءبىر قىبىرلاتپاي، ەشقايسىسىن بويىنا توعىتپاعانداي ىرىلەنە ءوتتى. كوزى قىپ-قىزىل، دۇنيەنىڭ بار اۋىرلىعىن ءوزى عانا كوتەرگەندەي، ىرسىلداي، مامىرلاي باسادى. اعىتىپ تاستاعان بەشپەتىنىڭ ەكى شالعايى ەكى جاقتا، تويعان قۇمايداي تومپيعان "بوتەگەسى" عانا كورىندى كوزىمە.

قاناس بي وعان ءوزىنىڭ سارعىش قاستى بيىك قاباعىن تۇيە قاراپ قالدى. ايتىپ سالعىش تۋرا مىنەزدى كىسى ەدى، شوقشا سارى ساقالى ءدىر ەتە ءتۇستى.

- كومەيى تولماعان جەرگە كوزى قيىس ەدى، ياپىرماي، مىنا تازدىڭ كوزى قيسايىپ كەتىپتى-اۋ! - دەدى ول ماڭايىنا جاعالاتا قاراپ، - "جاڭگۇدەيلەردەن" تويىپ العان با، قالاي؟!

نۇراسىل جۇرە سويلەپ، شاڭيانىڭ ارتىنان كەتتى:

- بۇل كىسى "قىمىزحانادا" عانا سويلەيتىن، اراق ىشەمىسىڭ ەي، قۇرەكە، ءجۇر! - دەپ قۇرىشبەكتى ەرتە جونەلدى.

بايكەن ەكەۋمىز ارتتارىنان باسپالاي ەرىپ وتىردىق، كۇن ەڭكەيە سالقىن تۇسە باستاپ ەدى، ءبىر شاعىن اسحانانىڭ الدىنا تامان بارعاندا نۇراسىل داۋىستاپ شاقىردى، شاڭيا ارتىنا جالت قاراپ تۇرا قالدى.

- شاڭيا جارىقتىق، ءبىر جاقسى جەردە ۇستاتتىڭىز-اۋ، كيەلى مەكەن عوي، كىرە كەتەلىكشى!

- ءۇي، سەن... قىزىل تابان، قاندىقول جاۋاپكەرىمىزدىڭ ءوزى ەمەسپىسىڭ، تالاپكەرلەردىڭ بىرەۋى كورىپ، داۋ شىعارىپ جۇرمەسىن، باسقا ءبىر كۇنى كىرسەك قايتەدى؟!

- جارىقتىق-اي، شولدەپ تۇرساڭىز دا قىزداي قىلىمسيتىنىڭىز بار-اۋ، داۋىمىز شياڭجىڭپۋدا قالمادى ما، دەمالاتىن جەردە ونىڭ نەسى بار! قانە، تۋرا تورگە تارتىڭىز، سىزگە بوسامايتىن ءتورى كور بولسىن!

ولار اسحاناعا كىرىسىمەن ءبىز ەسىكتىڭ سىرتقى بوساعاسىنا تۇرا قالدىق. نۇراسىل اسپازعا زاكازىن قىسقا ايتتى دا، شىڭياننىڭ قارسىسىنداعى ورىندىققا بارىپ وتىردى.

- ۇستام، بىزگە ءشوپ قوسپاي، ىڭعاي مايلى ەتتەن قۋىرىپ جىبەرىڭىز! الدىمەن ەكى بوتەلكە مەن ءۇش ستاكان!.. شاڭيا تاقسىر، نە بۇيىرساڭىز دا جاۋاپكەرىڭىز الدىڭىزدا عوي، ماعان بۇگىن قانداي كەسىم شىعاردىڭىز، سونى ايتىڭىزشى!

- ءوز كەسىمىمىزدى شيانجاڭعا ەرتەڭ جازباقپىن!

- سويتسە دە، ءىس ارتى قالاي بولاتىن سياقتى؟! - دەپ قۇرىشبەك ارالاستى سوزگە، - ءبىزدىڭ قارىنداسقا بوستاندىق تيەتىندەي مە؟

- ماسەلە اۋىر، التىن مەن اقشاسىن قارىنداستارىڭنىڭ الىپ كەتكەنى راس كورىنەدى. القاداعى "جاڭگۇدەيلەر" كۇماندانباي-اق كەسىپ ايتتى، تىم مىقتى تۇر.

ۇندەسپەي قالىپ، تاماقتارىن قىرىنعاندارىنان ءبىر رەت كوتەرىسىپ العاندىقتارى بايقالدى.

- ءسىز ءوزىڭىز سەندىڭىز بە سوعان؟

- التىنى مەن اقشاسىنىڭ قارىنداستىڭ قاشقان كۇنى جوعالعانى راس.

- بەتتەستىردىڭىزدەر مە؟ - دەپ نۇراسىل ەڭكەيە سۇرادى.

- ەي، نۇراسىل، بۇل ءسوزدى دوعارشى! - دەپ شاڭيا سوزدەن تايقاي قالدى، - ونان دا اراعىڭدى قۇي!

- تاقسىر-اي، كەنەزەڭىز كەۋىپ-اق قالعان ەكەن، - دەپ نۇراسىل كۇلدى، - قۇيايىن-قۇيايىن، بۇگىن ءنار تارتپاعانسىز-اۋ تەگى!

تاعى ءبىر رەت مولىنان قاعىسىپ العانداي بولدى. تاماعىن ءبىر كەنەپ الىپ، قۇرىشبەك جالعادى ءسوزىن.

- بۇل كىسىنىڭ ءنار تارتپاعانى سول، ءتۇس ۋاقىتىندا ليۋ "جاڭگۇدەيدىڭ" اراق بوشكەسىنە ءتۇسىپ شىققان. بەتتەستىرمەي-اق "شىندىققا" كوز جەتكىزگەن سونىڭ كۇشى عوي؟!

- كىم بارىپتى ونىڭ ۇيىنە، قۇرىشبەك، مىنا جالانى قايدان تاۋىپ وتىرسىڭ؟

- شاڭيا، جاسىرىنباق ويناۋعا قانشالىق شەبەر بولعانىڭىزبەن، مەنەن جاسىرار ەش جەرىڭىز قالعان جوق، - دەپ شاڭيانىڭ ارقاسىنان قاعىپ-قاعىپ قالدى، - بەتتەستىرگەن-بەتتەستىرمەگەنىڭىزدى دە، قالاي كەسەتىنىڭىزدى دە ەندى سۇراماي-اق قويالىق! ۇستام، اكەل قۋىرداقتى، شاڭيامىز ماس بولىپ قالماسىن، حالىق ءۇشىن كۇرەسىپ، شارشاپ شىققان ادام عوي!

- ءجون بىلەتىن-اق جىگىتسىڭ، قۇرىشبەك، دۇرىس ءسوز وسى! - دەپ كۇلدى شاڭيا، تاعى ءبىردى قاعىسىپ جىبەردى، - قانشالىق قيىن بولسا دا حالقىم ءۇشىن ىستەمەيىن دەپ جۇرگەنىم جوق-اۋ، بىراق، قۇرىعىر ىستەتكىزبەي ءجۇر عوي!

- جارىقتىعىم-اۋ، سونىڭدى ايتشى ونان دا! - دەپ نۇراسىل قۋدالاي قالدى، - ءسىزدى بۋىپ جۇرگەن نە قىرسىق ەدى؟

شاڭيا بىردەمە دەپ سىبىرلاپ قالدى، "اقشا" دەگەن ەكەنىن كەيىنگى سوزىنەن اڭعاردىم.

- مەن قازىرگە دەيىن سول القانى تۇگەلىمەن اۋزىما قاراتىپ بولار ەدىم، اتتەگەن ءا، جان قالتام بوس تۇر!

- قارعا بولساق تا حالىقپىز عوي، شاڭيا، - دەپ كۇرسىندى نۇراسىل، - بارىنە بولماسا دا، ءوزىڭىز قاناعاتتانارلىق بىردەمە تابىلار، بىراق، ونىمىز ءبىزدىڭ قارا ءىسىمىزدى اقتاپ بەرگەندىك ەمەس، تالاپكەردى جاۋاپكەرگە بەتتەستىرىپ، ايتىسقان دالەلدەرىن شيانجاڭعا دۇرىس جازىپ جەتكىزسەڭدەر، جىعىلساق تا داۋىمىز ازىراق بولار ەدى.

- قارىنداستارىڭ وتە داۋپەرىم ەكەن، بەتپە-بەت سويلەستىرسەك، كۇيەۋدىڭ بەتىن شيەدەي قانعا بوياپ شىعاراتىن ءتۇرى بار، سوندىقتان، شاتاق شىعا ما دەپ ەكى جاقتىڭ دا دالەل-ءپاتۋاسىن ايىرىم-ايىرىم سويلەتىپ شىعاردىق. ونىڭ الدىندا اقشا جوعالعان ءۇي مەن قارىنداستىڭ تۇراتىن ءۇيىن كورگەنبىز!

- كەكتىنىڭ كوزى وتكىر، شىنشىلدىڭ ءسوزى وتكىر، اشۋلىنىڭ قولى وتكىر، - دەپ شۇبىرتا جونەلدى قۇرىشبەك. توسىن ءبىر قۋانىش پايدا بولعانداي، تىم جايراڭ ۇنمەن اعىتىلدى. - مايدانعا تۇسپەي جاۋ جەڭبەس، بەتتەستىرمەي ءىس بىتەر مە! قارىنداسىمىزدىڭ رايى سولاي بولعاندا، بەتتەسپەي قويمايدى، بەتتەستىرمەي ءبىز دە بىتىسە المايمىز ەندى! شاڭيا، القاڭىزدىڭ ابىرويىن ساقتاعىڭىز كەلسە، ءوز ەرىكتەرىڭىزبەن بەتتەستىرگەنىڭىز ءجون.

- بەتتەستىرگەندە دە، ول قانشا شاتاق شىعارسا دا، تايىنشا تۋلاپ ىڭىرشاق قيراتا ما، پالەگە ءوزى قالادى عوي! ماسەلە قارىنداستارىڭنىڭ موينىنا تولىق ءتۇسىپ وتىر، تالاپكەرلەر تاپجىلدىرار ەمەس، شاتاق ۇستىنە شاتاق تاۋىپ الماسىن دەپ، اقىرى موينىنا تۇسەتىن بولعان سوڭ بەتتەستىرمەي-اق ابىرويلارىڭدى جىرتپاي، اقشامەن بىتىرسەك دەگەن ويعا كەلدىم مەن. قانى ءبىر قارىنداسىم بولعاندىقتان جانىم اشىدى!

نۇراسىل قارقىلداپ كۇلدى بۇل سوزگە.

- جانىڭىز قاتتى اشيدى ەكەن، جارىقتىق، ءيا تولە، ءيا بار كومەيدى تولتىرا پارا بەر، "جانىم اشىدى" دەۋىڭىزدىڭ ءوزى سىپىرا كەدەي تۋىسىڭىزدىڭ تەرىسىن سىپىرىپ الىپ، باس سۇيەگىن تاۋعا قويۋ بولماس پا؟! قارىنداسىمىزدىڭ ءبىر ەتىك، ءبىر پالتودان باسقا كيىم دە الىپ شىقپاعانىنا ماڭايداعى بۇكىل ەل كۋا. ءتىپتى ءوتىپ جاتقان اي مەن كۇندەر دە كۋا. وتىرعان كۇركەسى مەن جاتىن ورنى دا كۋا بولادى! سونشالىق التىن مەن اقشا ءبىر جەردەن بولماسا دا ءبىر جەردەن جىلتىراپ كورىنبەي مە. شاڭيا، ءسىز باسى بار ادامسىز، تىم بولماسا بىرەر ورام امالىڭىز بولماسا، شاڭيا بولا الماس ەدىڭىز. ءبىزدىڭ ەندى باسقا تالابىمىز جوق، مەنىڭ مىنا ءبىر كەڭەسىمدى عانا ەسىڭىزگە ساقتاڭىز. القا "جاڭگۇدەيگە" قۇيرىعىن قانشالىق توسەگەنمەن، بەتتەسپەي ءىس بىتپەيدى. سىزدەر بەتتەستىرمەي كەسىم ەتكەندەرىڭىزبەن، باسقا ءبىر ورىن بەتتەستىرەدى. "اق يىلەدى، سىنبايدى", كۇندە كورىسىپ تۇراتىن اعامىزسىز، بەتتەستىرمەي جىعىپ بەرۋ جاعىنا قوسىلىپ، تۋىستارىڭىزدىڭ الدىندا ماسقارا بولا كورمەڭىز! ايتارىم وسى عانا. قانەكي، ەندى كۇلكىمىزگە كوشەلىك.

اسحانا بوساعاسىندا تۇرعان بايكەن ەكەۋمىز اراقتىڭ مىلجىڭ كۇلكىسىن كۇتپەي-اق قايتا بەردىك.

ءبىز جازدىق دەمالىسقا شىققانشا بۇل ءىس بەلگىسىز سەبەپپەن بىتپەي قالدى. ءبىزدىڭ جاق بەتتەستىرۋ جونىندە مىقتاپ ءبىر ارىز كىرگىزدى دە، سونىڭ جاۋابىن كۇتتى. تەرگەۋ باستالعالى ەكى اي وتسە دە، دامەشتى بىلاي قويىپ، تۇرمەدەن قانيپا شەشە دە بوسامادى. ءبىزدىڭ جاق ءتورت جۇزدەي ادامنىڭ قولىن قويعىزىپ، قاتال ارىز دايىندادى دا، ەڭ مىقتىسىنان ون ادامعا ۇستاتىپ، شيانجاڭنىڭ الدىنا كىرگىزدى. ونىڭ ىشىندە دامەلى "كۇيەۋلەردەن" دە بار ەكەن.

ارىزدى كورىسىمەن شيانجاڭ ورنىنان شيراي تۇرىپتى:

- مەن تەرگەۋ بولىمىنە دە، القاعا دا بەتتەستىرۋدى تاپسىرعانمىن. بەتتەستىرىپ كورىپ، انىقتاۋ جۇمىسىن ءالى جۇرگىزىپ جاتقان شىعار دەپ ويلاپ ەدىم، نە قىلىق بۇل؟! - دەپ تەرگەۋ ءبولىمى باستىعىن ءوز الدىنا شاقىرتىپتى، - سىزدەر بۇگىن قايتىپ تۇرىڭىزدار، مەن ۇعىسىپ كورەيىن، شەشىلىپ قالار!

شەشىلەدى دەگەن جەرگە شەگەدەي قادالماسا بولمايتىنىن بىرنەشە رەت كورگەن نۇراسىل تەرگەۋ ءبولىمىنىڭ الدىنا بارىپ تۇرىپ العان ەكەن. شيانجاڭنىڭ داۋىسى قاتالىراق شىققاندىقتان سونىڭ تەرەزەسىنە تامان قايتا بارىپ تىڭداپتى.

شيانجاڭ حانزۋشا ءتىل بىلمەسە كەرەك، تەرگەۋ ءبولىمى باستىعىنىڭ جاۋابىن اۋدارۋشى ارقىلى تىڭداپ بولىپ، نارازىلىق ايتىپ وتىر ەكەن. ءسوز باجايىنا قاراعاندا نەگىزگى تالاپكەردىڭ ءوزى "جولاۋشىلاپ كەتىپتى", ءىستىڭ سونى توسىپ تۇرعاندىعى باياندالىپتى.

- بۇل سىزشە قالاي؟! ءدال بەتتەسۋ كەزەگىنە كەلگەندە تالاپكەردىڭ ءوزى شىداماي قاشقاندىعى ەمەس پە!.. ولاي بولماسا، بارلىق سوماسىن بۇلاتقان ساۋداگەر جالاڭاش كەدەي بۇلاڭشىسىن ءىزى سۋىماي تۇرعاندا ءوندىرىپ الماي كەتە بەرمەك پە؟!

- اناسى وپات بولىپ، سونى جەرلەۋگە ۇرىمجىگە كەتىپتى.

- بۇل سەبەپ ەمەس! - دەپتى شيانجاڭ، - ەكى ايدا جەرلەنىپ بولمايتىن قانداي كەمپىر ول! مۇنىڭ سەبەپ بولا المايتىنىن زاڭ قىزمەتكەرلەرى، مىرزا، ءسىز دە بىلەسىز، بۇل ونىڭ بەتتەسۋدەن بەزىپ، ايەلدى تۇرمەگە ۇزاعىراق قاماتۋ ءۇشىن عانا تاپقان سىلتاۋى! "بەتتەستىرسە شاتاق شىعار، جۇيكەسى توزعان ايەل" دەگەن اناۋ ۋاقىتتاعى سوزدەرىڭىز دە وسىنداي نەگىزسىز سىلتاۋ بولاتىن. ساقشىسى بار ۇكىمەت ءبىر-بىرىنە قول جۇمساماي بەتتەستىرە الماي ما؟! مەن سول كەزدە-اق وسى نۇسقاۋدى ايتقانمىن، ەسىڭىزدە بار ما؟! جەسىر كەمپىر، جەتىم قىز قازىرگە دەيىن تالاپكەرىن تابا الماي، بەكەردەن-بەكەر تۇرمەدە جاتسا، كىشكەنە بالالارىن كىم باعىپ وتىر؟ تىڭداڭىز، زاڭدا بەتتەسۋدەن ءوزى قاشقان تالاپكەردىڭ جاۋاپكەرلەرى قامالىپ جاتا بەرۋ بەلگىلەمەسى جوق. كەپىلگە بەرىپ، قويا بەرەرسىز! بۇگىن ورىندالادى!

شيانجاڭ ءسوزىن ەستىپ قالعان نۇراسىل شىعا جونەلىپ، كەپىلدىك ەتۋگە شارتى تولاتىن اۋقاتتىلاردان ون شاقتىسىن جامبىل الدىنا ەرتىپ كەلىپ توسقان ەكەن. ساقشىدان قانيپا شەشە عانا بوساپ كەلىپتى، دامەشتىڭ ءوزى جونىندە ساقشى باستىعى "شيانجاڭمەن سويلەسپەك" ەكەن... قانيپا شەشە الدىمەن ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ، بايكەندى ەرتىپ قايتتى دا، بىرگە كەلگەن نۇراسىل تىنىعۋعا قالدى.

- ءاي، وسى ەكى باستى ۇكىمەت بولدى-اۋ! - دەپ كۇرسىندى نۇراسىل! - جۋيجاڭ "جاڭگۇدەي" نە قىرعا سالار ەكەن، "جاڭگۇدەيلەردىڭ" قارۋلى تىرەگى عوي، بۇل ءبىر جاۋىز ەدى!

نۇراسىلدىڭ بۇل ءسوزى دۇرىسقا شىعا باستادى: دامەشتى كەپىلدىككە بەرمەي جاتقىزىپ قويىپتى. قۇتقارىپ الۋ تالابىندا جۇرگەندەر ەرتەڭىنە ساقشىعا بارسا "ول شىقپايدى" دەپ قايتارىپتى.

- ەكى باستى ۇكىمەت ەكەنى راس بولسا، قۇداي بىلەدى، شيانجاڭ مەن جۋيجاڭ ءوزارا ارباسىپ جاتىر، - دەپ قايتتى نۇراسىل! - ەندى جوعارى جاققا جۇگىنىسەدى.

تالاپكەر "جاڭگۇدەي" كەلمەي تاعى ءبىر اي وتكەن سوڭ ايىپكەر جاقتىڭ ءوزى تالاپكەرگە اينالدى. زاڭدى تالاپپەن كۇشەيىپ زور ارىز كوتەردى. جۋيجاڭدى شيانجاڭ وسى كەزەڭگە جەتكەندە جەڭدى بىلەم، دامەش كەپىلگە بوساپ شىقتى.

بىراق، تاعى ءبىر داۋ كوتەرە شىقتى: دەلوداعى سوماعا تولار داۋلەتى جوق قۇرىشبەك پەن نۇراسىل كەپىلدىككە تولار ما.

ساقشى "جاڭگۇدەيلەرى" نەگىزگى كەپىلى رەتىندە قىرما ساقالدى ۇيعىر ساۋداگەردى ۇستاعان ەكەن. ول كەپىل ء"تۇيىن شەشىلگەنشە ءبىزدىڭ ۇيدە تۇرادى" دەپ دامەشتى ءوز ۇيىنە تارتىپتى، ونىڭ "كانديدات كۇيەۋى" ەكەنىن ەستىگەن دامەش ازار دا بەزەر بولىپ، ءوز شەشەسىنىڭ قاسىنا جونەلىپتى. قىلمىسى جۇزىندە تۇرعان قىلمىستىنى شالاتىن قىرسىعى از با؟ شەشەسى مەن ۇلكەن باۋىرى جالدانعان قوجايىننىڭ دا قىرسىق ەكەنى بەلگىلى ەدى. ودان قاۋىپتەنگەن قىرما ساقالدى قىرسىق، دامەشتىڭ ءوز ۇيىندە تۇرۋىنا كەلىسپەي، ءبىر كۇننەن سوڭ-اق ءوز ۇيىنە اكەتتى.

بۇل جايتكە دامەشتىڭ جاناشىرلارىنان سىرت دامەلى قازاقتار دا دۇرلىگىسىپ، بايدىڭ قوراسىنا توپىرلاسىپ كەپىلدىككە ءتىزىلدى: دامەشتىڭ كەپىلىنەن سول كۇنى-اق كەپىلدىككە الىپ شىقتى. بۇل بايدان كەپىلدىككە الىپ شىعۋشىلار دا، ارينە، سوماسى بار سوم قازاقتار ەدى. بىراق، بۇلار "دامەشتى بەردى، قۇداي بەردى" دەپ ۇيىنە جەتەكتەپ الا جونەلۋدەن ۇيالدى. "باقا ءتىلىن بالىق بىلەدى" دەگەندەي، "قارعا تامىرلى قازاق" جونىمەن، ءبىزدىڭ تۋىستارعا قايتارىپ بەردى. ءسويتىپ، دامەش قويدان قوڭىر مىنەزدى جاپپاردىڭ ۇينە قايتا ورالدى.

كەپىلدىڭ كەپىلىنەن كەپىلگە ارەڭ شىققان اقىلدى دامەش كوبەيگەن "يەسى" مەن "قورمالدارىنىڭ" ەشقايسىسىنا جىلى شىراي كورسەتپەي، اكەمنىڭ ايتقانىن ورىنداي بەردى. ءوزى جاقتىرعان ءبىر جاققا اۋعانى بىلىنسە، كوپ كەپىلدەر اراسىندا ايقاي سۇرەن، ءورت شىققانداي ەدى.

- باسى اشىلماعان بالانىڭ باسىن اۋىرتپاڭدار! قازىرشە ەشقانداي جاۋشى كەلمەسىن مۇندا! - اكە-شەشەمىزدىڭ الىس-جاقىنعا قايتارار "اليكى سالەمى" وسى بولدى. تالاپكەرلەرىنىڭ داۋىن كۇتكەن ايىپكەر، ءسويتىپ، "باسى اشىلماعان" كۇيى، ەندى ءبىزدىڭ ۇيدە تۇرمەلەنە بەردى. قاشقان تالاپكەر قايتىپ كەلە قويمادى دا، ايىپكەر جازاسىن وسىلاي تارتىپ جاتتى.

"تەرگەۋشىم", كۇشتىنىڭ قۇيرىعى ديىرمەن تاسىنشا دوڭگەلەپ، ۇن تارتاتىنىن ءسىز بىلسەڭىز كەرەك. بۇل ءجايتتى كۇشتى بولۋعا قۇمارلانعان كىسى تۇسىنبەسە، كىم ءتۇسىنسىن، كۇشتى داعۋاگەر بەتپە-بەت كەلۋدەن قاشىپ ءجۇرىپ-اق ساقشىسىنا قاماتا بەرەدى. مەنىڭ سول اپكەمدى شىڭ سىسايدىڭ العاشقى، قىزىل پەردەلى داۋىرىندە ءبىر كۇشتى داعۋاگەر وسىلاي كورىنبەي ءجۇرىپ-اق كوپ قاماتقان ەدى. مەن سول اپكەمنىڭ دە مۇراگەرى بولدىم. دالادادا تۇرىپ دالەلدەپ، قاشىپ ءجۇرىپ قاماتۋشى دا داعۋاگەرىم قازىر ماعان دا كورىنبەي ءار تۇستان، ءار قولمەن قاعاز جاۋدىرىپ جاتىر-اۋ. دامەش ول كەزدە كەڭىرەك تۇرمەدە جاتىپ ەدى. مەن قازىر تەمىر قاپاستا جاتىرمىن. تەگى مەنىڭ داعۋاگەرىم ونىكىنەن دە كۇشتى بولسا كەرەك. كوپ اتاۋلى "قىلمىستى" دەگەن ءسوزدىڭ ءبىر ماعىناسى - السىزدىك قوي. كۇشتىگە قىلمىستىڭ داعى جۇعا ما، السىزدىك شىركىن داعۋارگەر قانشالىق كۇشتى بولسا، سونشالىق ايقىندالماي ما. مەنىڭ قىلمىسىمنىڭ تىم ايقىن كورىنۋى سودان شىعار. كۇشتىنىڭ ادام جۇرەگىن سۋىرىپ جەگەنى كورىنبەي، ءالسىزدىڭ ءوز تۇكىرىگىن جۇتىنعانى كورىنەتىنى بۇرىننان بار قۇبىلىس.

 

ءىV

 

دامەشتىڭ ءبىر جۇمىسىمەن "شاۋەشەك كوشەسىنىڭ" باسىنداعى ونىڭ ۇيىنە بارىپ، باتىس جاق سىرت كوشەمەن توتەتەلەپ كەلە جاتسام، ءبىر ۇلكەن سىرى قاقاپانىڭ ماڭدايىنان قازاق ناقىشىمەن ورنەكتەلگەن جاسىل سارلى زور تاقتا جارق ەتە ءتۇستى. ء"دوربىلجىن اۋداندىق قازاق-قىرعىز مادەني اعارتۋ ۇيىمى" دەگەن ءىرى قىزىل جازۋ كوز سۇرىندىرەردەي كوركەم جازىلىپتى. بۇرىن جوق ەدى. قازاقشا ءدال مۇنداي سۇلۋ جازۋدى بۇرىن كورمەگەندىگىمنەن بە، الدە ءوزىم بۇل جاققا وتكەننەن بەرى "قازاق" دەگەن اتاۋدىڭ قورلاۋ رەتىندە اتالعانىن كوپ ەستىگەندىگىمنەن بە، بۇل جازۋدى كورگەندە كوزىم جايناپ كەتكەندەي بولدى. كوڭىل بۇلتى اشىلعاندا دۇنيە كورىكتەنىپ، نۇرلانا قالعانداي بولاتىنى بار-اۋ، سويتسە دە، بۇل كوشەنىڭ جاعالاۋىنداعى تەرەكتەر ءجيى دە ءتارتىپتى ەكەن. بۇگىن ەرەكشە تۇرلەنىپ، جاس بۇتاق پەن جاسىل جاپىراق لۇپىگەن سامالمەن ويناپ، ەركەلەپ تۇرعان سياقتى. ساسكەگە كوتەرىلە تۇسكەن كۇن نۇرى سول كولەڭكەلى كوشەدەگى سىرلى جازۋدى ودان ءارى جارقىراتىپ جىبەردى. مەن نەداۋىر ۋاقىت تۇرىپ قالىپپىن. نەشە رەت قايتالاپ وقىدىم. "مادەني اعارتۋ" دەگەن سوزدە نە كەرەمەت بارىن تولىق تۇسىنە قويماسام دا، باسىندا "قازاق-قىرعىزىن" تۇسىنسەم عوي، ەڭ كوپ كوشەتىن جۇرەگەن حالىق، تۇيەسى بولماسا تايىنشاسىمەن دە كوشە بەرمەۋشى مە ەدى. "مىنا ساۋلەتتى جازۋ قايدان كەلىپ تۇر، جانە ىڭعاي ۇيعىر بايلارىنىڭ ورتاسىنداعى قاقپادا قورىقپاي ناعىپ قاسقيىپ تۇر؟!"

مەن بۇل ناقىشپەن جازۋدىڭ كوركەمدىگىنە ماقتانىشپەن قۇمارتا قارادىم. ۇيعىر مەكتەبىنىڭ تومەنگى جاعىنان وسىنداي جازۋلى تاقتانىڭ ۇيعىرشاسىن الدىڭعى كۇنى كورىپ ەدىم. مىناۋ ونان ۇلكەن دە ايشىقتى جازىلىپتى. "تەگى نادان قازاقتىڭ كوزى الىستان كورسىن" دەگەنى شىعار!..

ار  جاعىندا كىم بار ەكەنىن  بىلگىم  كەلگەندەي  قاقپانى  يتەرىپ، باسىمدى  سۇعا  قاراپ ەدىم، اۋلانىڭ  ءتور  جاعىنان  اق سۇرى  ءجۇزى  قاتپارلى، كۇنقاقتى  كونەلەۋ  شلياپالى  قازاق  كەلە  جاتىر  ەكەن، شەگىنە  قالدىم. ول  شىعا  كەلدى دە، ماعان  كۇلىمدەي  قارادى.  مەن  سالەم  بەردىم.

- ۋاعالەيكۋماسسالام، بالام! كىرمەكشى  مە  ەدىڭ، كىرە عوي!.. بىرەۋدى  ىزدەپ  ءجۇرسىڭ بە؟ - دەپ  قاقپانى  كەڭىنەن  اشىپ  تاستادى. سالەم  الىسىنىڭ  ىقىلاستىلىعى  مەن  سالدىرلاي سويلەگەن قوڭىر  داۋسىنىڭ  جىلىلىعى  مىنا  پەيىلىنە قوسىلىپ، تىم  كىشىپەيىل  ادام  ەكەنىن  تەز  اڭعارتتى. اۋلادا  كوپ  ات  بايلاۋلى تۇر.  ءساندى  ەر-توقىم - پىستاندارى  جارقىرايدى. ەكى-ءۇش جەردە  توپتالىپ  وڭشەڭ  تىماقتى  قازاقتار وتىر. بالپيعان  جۋان  قارىندىلارى  كوپ  كورىندى.

- جوق! - دەي سالدىم  مەن، شالاڭداۋ  قىرما ساقال-مۇرتتى، ات جاقتى، ورتا  بويلى  ارىقتاۋ  كىسى  مەنىڭ  باس-اياعىما  باعدارلاي قارادى.

- وقۋشىمىسىڭ؟

- ءيا، ەكىنشى  كلاسس  قانا  وقىدىم.

- جاقسى، وسى  كوشەنىڭ  اۋزىنداعى اشىق الاڭدا  سەندەرگە  مەكتەپ  سالدىرىپ جاتىرمىن. توعىزىنشى اي تولىسىمەن وسى جاڭا مەكتەپتە وقيسىڭدار. مەكتەپتىڭ دە، وسى ۇيىمنىڭ دا قاراجاتى مىنا  مىقتىلارعا مىندەتتەلەدى. بۇگىن وسى ۇكىرداي، زاڭگىلەرگە جيىن اشپاق ەدىك، سوعان جيىلىپ وتىر... وسى مادەنيەت وتاۋلارىڭ  قۇرىلعالى ەكى-ءۇش كۇن عانا بولدى. بۇل ءالى كەڭەيەدى، كىتاپحاناسى دا، دويبى-شاحماتى دا،  ويىن-ساۋىعى دا، ءبارى بولادى!..

ءبىر وقىمىستى كەيىپتى كىسىنىڭ بالاسىنداي اقتارىلا قاۋقالاقتاي جەتكىزگەن جاقسى حابارىنا نە  دەرىمدى بىلمەي قۋىرىلا  ءتۇستىم مەن. بىراق، ول  مەنەن جاۋاپ  كۇتپەيتىن دە  سياقتى.

"ولار تولىقتانعان كەزدە  مۇندا ءجيى كەلەتىن بولاسىڭدار!" دەگەن  ءسوزدى قوسا ايتتى دا، قايتا كىرىپ جونەلە بەردى. سالىنىپ جاتقان  مەكتەپتى كورە كەتۋگە اسىعىپ مەن دە جونەلدىم. ايتەۋىر وقۋ  مۇمكىندىگى تولىقتاندى عوي، كەلەشەگىم نۇر جايناپ تۇرعانداي كورىندى. مۇنداعى  ۇزاق  تۇنەكتە  ءومىر  كەشىرگەن  ۇلتتاردىڭ  وقۋ-اعارتۋ جاقتان كوزىن اشۋعا تاريحي ءرول اتقارعان، شىڭ سىساي  ءداۋىرىنىڭ  شىڭجانعا اكەلگەن ءبىر  ءىرى  جاڭالىعى بولعان  وسى ۇلتتىق  وقۋ-اعارتۋ  ۇيىمدارىنا مەن  تۇڭعىش رەت  وسىلاي  اسەرلەنىپ ەدىم. ءدوربىلجىن  اۋداندىق  قازاق-قىرعىز مادەني اعارتۋ ۇيىمىن قۇرۋعا كۇش سالۋشى الگى  كىشىپەيىل ادامنىڭ  اتى-ءجونىن جول-جونەكەي سۇراپ ۇقتىم .

- ەلسادىق قۇرمانۇلى دەيتىن كىسى ەكەن. اتىن ەستىسىمەن ەسەلەپ  اتاپ، كوڭىلىمە مىقتاپ ءتۇيدىم. وقۋ جاعىمنان ءبىر قيىنشىلىق تۋىلا  قالسا، وسى  كىسىنى ىزدەپ تابۋىم  كەرەك  سياقتى.

جىڭىشكە قانا كورريدورى بار، التى بولمەلى مەكتەپ ءۇيى قالانىپ، بيىكتەگەن سايىن وقۋشىلاردىڭ وعان كەلىپ تاماشالاۋى دا جيىلەي  ءتۇستى. كيىم زارى وتكەن جالاڭاش بالانىڭ وزىنە  ارناپ  تىگىلىپ  جاتقان  جاڭا كيىمگە قاراۋى سياقتى، قۇرىلىس باسىنا كەلىپ اپ قۇشتارلانا  قاراپ  تۇراتىن  بولدىم. وقۋ اڭساۋىمىز سونشالىق  ەدى، سول  مەتكەپ  سىلانىپ، تەرەزەسى سالىنىسىمەن-اق، شاقىرۋدى كۇتپەي جينالىپ الىپپىز. مەكتەپ قۇلاقتاندىرۋى ءبىز جينالىپ بولعان سوڭ بەس كۇن  وتكەندە  شىقتى.

ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ وقۋعا سايلانعان بالاسى تاعى دا جالعىز مەن عانا  بولىپ شىعا بەردىم. بولجاۋسىز باسقا شىعىنداردى بىلاي  قويعاندا، ون ەكىنشى اپرەل مەرەكەسىندە مەن كيەتىن كيىم دە اكە-شەشەمىز ارەڭ  وتەتىن قيىن وتكەل بولىپ كورىندى.

- مەن وقىسام ەكى ەشكى مەن لاقتار جوعالادى، ءۇي وتىنسىز قالادى،  مولدا بولماي-اق قويايىن! - دەپ بيعادىل قولىن سىلتەدى.

- وسى بالام عانا ديۋانا اتالىپ، جاسىماي وقىسىنشى، - دەپ اكەم  قورىتتى، - ءبارىمىز جالعا تۇرساق تا وسىنى قامداپ وقىتالىق.

وتكەن وقۋ ماۋسىمىندا ءبىزدى "شايقى-بۇرقى ديۋانا" اتاندىرعان مىرزا وقۋشىلارمەن پارتالاس بولا قالدىق ءسويتىپ. بۇل ءسوزدى ايتۋشى سەيىتحان دەيتىن، مۇرتى تەبىندەپ قالعان سوقتالداي جىگىت وقۋشى ەدى. مەكتەپكە كەلىسىمەن ەڭ مومىنىمىز - سونىڭ ءوزى بولىپ، مونتانسي قالدى. سەبەبى، سىناۋ قاتتى الىنىپ، كلاستار قايتا رەتتەلدى. ەمتيحان كوميسسياسىنىڭ باستىعى بولىپ، قازاق ۇيىمىنان ەلسادىقتىڭ ءوزى كەلدى دە، جاناسقىش "قالپە ابزيلەر" قاتتى  شەكتەلدى. مىرزالاردىڭ قۇيرىعى تىم بوس ەكەنىن ايقىن  اشكەرەلەدى. بۇل سىناۋعا دەيىن "جۇمالىقتى" كوپ بەرىپ، كوليىپ جۇرە  بەرگەن عوي. اعا وقۋشىلاردىڭ ءتورتىنشى كلاسقا كوشەرلىك ەشكىمى بولماي، ءبارى ءۇشىنشى كلاسقا قايتا ءتۇستى. ءتىپتى سەيىتحاندى ءۇشىنشى كلاسقا ءوسىپ كەلە جاتقان ادەمى مۇرتى ارەڭ ءىلىندىردى. ءسويتىپ، ول ەندى "ديۋانالارعا" ءمۇريت بولاتىنىن ءبىلىپ  جۋاسىدى.

مەكتەپتىڭ ەڭ جوعارى كلاسى - ءبىزدىڭ ءۇشىنشى كلاسس بولىپ قالدى  دا، بىرنەشە مۇعالىم قىر مەكتەپتەرىنە اۋىستى. اتاباي ءبىر رايوندا،  يسابەك ءبىر رايوندا مەكتەپ باسقارۋعا تاعايىندالىپ كەتىپ، قالىم  دەيتىن سارى مۇرتتى ءبىر كەكسە ءبىزدىڭ  مەكتەپكە باستىق بولىپ  قالدى. ەڭ ساتسىزدىك ءجايت الدىمىزعا نابيوللا مولدانىڭ اپتيەگىن قولتىقتاپ، ء"دورت اياق" دەپ كىرىپ كەلۋى بولدى. ونىڭ ۇستىنە،  پروگراممادا ەسەپ پەن انا ءتىلى سياقتى ءدىن ساباعى دا ءار كۇنى بار  ەكەن. جاعىراپيا مەن تابيعات ءبىزدى تامساندىرعانىمەن، ءۇش  كۇندە ءبىر ساعات بولىپ ارەڭ  جەتتى. ەكى يىعى قومدانعان "ساياسات" دەيتىن ءداۋ ساباق كەلىپ ساستىردى ءبىر كۇنى: ونىڭ بەتىن ەسەپ ساباعىن وقىتاتىن ارىسبەك مۇعالىم اشتى. قارا تاقتاعا «ساياسات» دەپ ۇلكەن ارىپپەن جازدى دا:

- ساياسات دەگەن نە؟ - دەپ سۇرادى بارىمىزدەن. جاۋاپ بەرۋگە ەشكىم قول كوتەرمەدى. ارقايسىمىزدى نۇسقاپ تۇرعىزا بەردى، ءبارىمىز تومەن قارادىق. ارت جاقتا وتىرعان قيالزات دەيتىن ساباقتاسىمىز وزدىگىنەن قۇلشىنىپ، قول كوتەرە قويدى دا، اتىپ تۇردى ءبىر كەزدە. اۋىر جۇكتەن قۇتىلعان تىنىسىمىز كەڭي قالىپ ەدى.

- «ساياسات» دەگەن - قۋلىق دەگەن ءسوز، - دەپ سالماسى بار ما، ءبارىمىز دۋ كۇلدىك. ارىسبەك مۇعالىمنىڭ كۇلكىسى وقىس قاتتى شىعىپ كەتتى دە، تەز تيىلدى. قىسقارتىپ تەگىس قىرقىلعان قالىڭ قارا مۇرتى تىكىرەيە قالدى. يت كورگەن قارا مىسىقشا كۇرجيگەن سول مۇرتتىڭ قۇيرىعى ويناقتاي بەردى، سويتسە دە. كۇلكىنىڭ قىسۋىمەن كۇپ-كۇرەڭ بولا قالعان سوپاقشا ءجۇزى قاڭعىپ جۇرگەن اشۋلارىن اسىعىستا ارەڭ جيعانداي زورعا زەيىلدەنىپ، سۋىنىپ الدى. ساياساتتىڭ تىم قاتال ساباق دەگەن ءسوز ەكەنىن مۇعالىمنىڭ سونشالىق زورلانىپ، اشۋلانۋىنان تۇسىنگەندەي بولدىق.

- قۋلىق دەپ كىم ۇيرەتتى ساعان؟! - دەپ اقىردى مۇعالىم. قيالزات ۇيالا كۇلىمسىرەپ جازىقسىزدىعىن بىلدىرە جاۋاپ قايىردى.

- مۇعالىم ءابزي، ساياساتتى ەلدىڭ ءبارى قۋلىق دەپ تۇسىنەدى عوي، - دەدى، - قۋلىعى كوپ ادامدى ساياساتشى دەپ اتايدى. ءوزىم ەس بىلگەلى وسىنى ەستىپ كەلەمىن. بىلتىر مۇعالىمدەر قالجىڭداسقاندا بىرىنە-ءبىرى «سەنىڭ مۇنىڭ - ساياسات» دەگەنىن ەستىگەنمىن.

- قاي مۇعالىم، - دەپ ارىسبەك تاعى اقىرىپ قالدى دا، مىرس ەتە ءتۇستى. مۇرتى تاعى كۇرجيە جىبىرلادى. قيالزات وعان جاۋاپ قايىرماي تومەن قاراپ جىمىڭداي بەرىپ ەدى، مۇعالىم كۇلكىسىن شوشىنا جيىپ، قاتاڭ ۇنمەن قورقىتا تويتارىس جاسادى، - سەن مىنا ءسوزىڭدى ەكىنشى ايتاتىن بولساڭ، تالاي ادامدى ارانداتاسىڭ دا، اقىرى ءوز تۇبىڭە ءوزىڭ جەتەسىڭ. التى ۇلى ساياساتتى «التى ۇلى قۋلىق» دەپ تۇسىندىرمەكسىڭ.

ارت جاقتاعى جىگىت ساباقتاستارىمىز «استاپىراللا» دەسىپ قالدى. ءبىز ساياسي ساۋات وقۋدى وسىلاي يمان ۇيىرە وتىرىپ باستادىق. سويتسە دە، جارىق كلاسس، جاڭا پارتا، وزىمىزگە تاڭسىق پاندەر ارالاسقان ساباق مەندەي «ديۋانالاردى» ءوزىنىڭ ماعىنالى قىزىعىمەن باۋراپ اكەتتى. تاعى ءبىر قىزىعى كوشەدە بىزگە تۇمسىعىنىڭ تەسىگىنەن قارايتىن باي بالالارى كلاسقا كىرگەندە «ءتورت كوزىمەن» تۇگەل قارايتىندىعى بولدى. اسىرەسە ەسەپ تاپسىرماسىندا، سۇراۋلارعا جاۋاپ بەرۋدە ءبىزدىڭ يىعىمىز ولاردان كوتەرىلىڭكىرەۋ وتىراتىندىعى، شىنايى ديۋانا ءبىز ەمەس، وزدەرى بولىپ شىعۋى تىم قىزىق بولدى.

ءبىز وتىرعان قورا ساتىلىپ كەتتى دە، ءۇيىمىز تاعى كوشىپ، ەمىلدىڭ شىعىس جاق جاعاسىمەن نەداۋىر ورلەپ بارىپ قونىستاندى. قالانىڭ شىعىس-تەرىستىك جاق ەڭ شەتىندەگى سورتاڭنان ءبىزدىڭ رۋلاستار بىرلەسىپ، ارزان جەر ساتىپ الىپتى دا، تۇتاس ءبىر كوشە قۇراپتى. ءبىز سونىڭ ەڭ شەتىندەگى ەرسۇلتان دەيتىن قوجان شالدىڭ ىرگەسىنە تۋىسقانشىلاپ، ەكى اۋىز ءۇي سالىپ الدىق. بۇل شەت ءۇيىمىز كوڭىلدى قونىس بولسا دا، مەكتەپكە شالعاي جەر ەدى. اسىرەسە ەمىلدەن توتە كەشىپ وتە المايتىن ماۋسىمداردا تومەن قالعان كوپىردەن ءوتىپ، ەكى-ءۇش ەسە ارتىق جول باسىپ ءجۇرىپ وقىدىق.

ەمىلدىڭ سۋىن مۇز بۋىپ، ارنادان اسا قۇتىرعان كەزدەردە، قار مول جاۋىپ، جول بىتەلگەن كەزدەردە، ءبىزدىڭ كوشەنىڭ وقۋشىلارى ساعاتتاپ قار ومبىلايدى، ەلەڭ-الاڭدا كەتىپ، اقشامدا قايتىپ جەتەمىز. سويتسە دە، اۋىرىپ جۇرە الماي قالعاندا بولماسا، وقۋدان قالماي، ولەرمەندەنە وقىدىق.

ۋاقىتىمىزدىڭ كوبى جۇرىسپەن ءوتىپ، ساباق پىسىقتاۋ ۋاقىتىمىز قالا ىشىندەگىلەردەن الدەقايدا قىسقا بولعانىمەن، جالاڭاش يىعىمىز ولاردان كوتەرىڭكىلەۋ جۇرەتىن بولدى. اششىنى كوپ كورگەن باسىمىز، تۇنشىعا كىرگەن سوڭ قۇمارتا تونگەندىكتەن كۇندەلىكتى «قارا جارىستا» امسە الدىن بەرمەيمىز. بىراق، شىن جارىستا الدىمىزعا ءتۇسىپ الاتىن مىرزالار شىقتى. ويتەتىنى، ولارعا ەمتيحان سۇراۋلارىنىڭ جاۋابىن «ەمىزىپ» قوياتىن جاناسقىش مۇعالىمدەر بار ەدى. كوميسسيا بولىپ ەلسادىقتار كەلمەگەن سىناۋلاردىڭ بارىندە دە «ۇرلاپ ەمەتىن» كۇيلى ساباقتاستار سولاي وزىپ ءجۇردى.

تەرمەلەي بايگە الىپ، ساعىمىزدى توسىننان سىندىراتىن بۇل جاعداي، ولاردىڭ قومسىنۋىن قويعىزبادى دا، «ديۋانالاردىڭ» كەگىن قوزعاي بەردى. ال جايشىلىقتا ءبىزدىڭ وزۋىمىز ولاردىڭ كورە الماستىعىن قوزدىردى. ويىندا دا، كۇلكىدە دە، كۇرەستە دە، جارىستا دا ساباقتاستاردىڭ جاققا بولىنۋشىلىگى، ىشتەي ەگەسى كۇشەيە ءتۇستى. ساعات اراسىنداعى دەمالىستار توبەلەسسىز اياقتالمادى.

مەن ىشتەي قوزدانعانىممەن، «شاقسىز، جاقسىز ەتىستىك» بولۋعا تىرىسا ءتۇستىم. مىنەزدىڭ ءوزى ەڭ ۇلكەن ساباق قوي، نومەرىمدى ول جاقتان تاعى كەمىتكىزىپ، ودان ءارى قورلانعىم كەلمەدى. سويتسە دە، «جاناسقىش» مۇعالىمدەردى ىشىمنەن قاتتى جەك كورەتىن بولدىم. كىشكەنە كەزدەگى مىنەزىم سول بويى قالىپتاسا ءتۇستى. ەندى مىلقاۋ ەمەس، تۇيىق بولىپ قالدىم. ونداي مۇعالىمدەردەن ۇيالۋ سەزىمىم جوعالىپ، قورقۋ سەزىمىم قايتا ءورشىدى.
مەن وسى رايىمدى جەك كورىپ قالعاندىعىمنان با، نەمەسە ءوزىنىڭ «ۇرلاپ ەمىزەتىن» تايىنشىلارىنىڭ شاعىستىرۋىنان با، ارىسبەك مۇعالىم مەنىڭ اتىمدى اتاماي «تەكەكوز» دەپ شاقىراتىن بولدى. «كوزىڭ لاق تەكەنىڭ كوزىنشە باقىرايىپ، جاۋاپتى باس جوق، اياق جوق شۇنتيتا سالاتىنىڭ نە!» دەپ ۇرىسىپ ەدى ءبىر كۇنى. سودان باستاپ قارا مۇرتتىڭ باۋىرىنان «تەكەكوز» دەگەن اتاۋ اتالاتىن بولدى دا، مەن وعان تۇقىرا قارايتىن بولدىم.

ونىڭ ەسەسىنە، مەنى ءادىل مۇعالىمدەر مەن تالاپتى وقۋشىلار جاقسى كورەدى. بۇل بولە قاراماي ءوز اتىڭمەن شاقىراتىن مۇعالىمدەردىڭ ءبارى ءادىل سياقتى، ونداي مۇعالىمدەر ماعان نۇرداي كورىنەدى. ولارعا كۇنگە قاراعانداعىداي ۇيالا قارايتىن مەنىڭ قىسىڭقى كوزىم ەش ۋاقىتتا «تەكەكوز» بولىپ كورىنبەگەن شىعار. ءوزىم جوعارى ساناعان ادامداردىڭ اتىمدى دۇرىس اتاپ، مەنى ادام قاتارىندا كورۋى - ىشكى جاقتان تەڭدىككە جەتكىزۋى، رۋحي ازىق بەرەتىن جاناما تامىر سياقتى بولىپ سەزىلدى.

ەلسادىقتىڭ لەبى مەكتەپتى عانا ەمەس، بۇكىل قوعامدى دا ماعان سونداي جىلى كورسەتە باستاپ ەدى. دامەشتىڭ بوستاندىق الۋى ءتىپتى جىلىتتى.

«ءدوربىلجىن اۋداندىق ايەلدەر قوعامى» اتتى تاعى ءبىر ۇيىم قۇرىلعانىن ەستىگەن بولاتىنبىز. دامەش سوعان ارىز ايتا كىرگەن ەكەن. ۇيىم باستىعى «تاليقا اپاي» اتانعان كەكسە تاتار مۇعاليما دا ۇيىم اتىنان ارىز جازىپ قوسىپ، بىرنەشە كەمپىردى دامەشكە ىلەستىرىپ، شيانجاڭنىڭ الدىنا كىرگىزىپتى. كەرىم شيانجاڭ سۇق ساۋساعىمەن ساقشى مەكەمەسىن نۇسقاعان ەكەن. كەمپىرلەردىڭ ەكپىنىنە جول-جونەكەي كەزىككەن ايەلدىڭ ءبارى ىلەسىپ، ونىڭ ءىشىن شاڭقىلعا تولتىرىپتى. سوۆەت وداعىنداعى ايەلدەر تەڭدىگىن كورىپ، شەكارا اتتاعان وڭشەڭ «سايگۇلىك» كەمپىرلەر قويسىن با، ءجۇيجاڭ قالاي بۇلتارسا دا، قويماي باسىپ جەتىپتى دە، ونىڭ «تاقىمىنداعى» «لاقتى» تارتىپ الىپ ءبىر-اق شىعىپتى.

دامەش ەندى ەشكىمگە كوكپار بولمايتىندىعىنا سەنگەندەي قۋانا قايتتى ۇيىنە. «جاڭگۇدەيدىڭ» تۇرمەسىنەن العاشقى قاشىپ شىققانداعىسىنداي، دامەشتىڭ ماڭايىنا سۇيىنە قاراپ، تىنىسىن كەڭ الىپ، سالىسىن جەلكەسىنە تۇسىرە، ايازدى القىممەن قايمىقپاي سوعا كەتىپ بارا جاتقانىن كوردىم.

- كىم ءبىلسىن، بەيباقتى كوكپارعا تاعى دا جوقشىلىق سالار، - دەپ قالدى شەشەم ارتىنان قاراپ تۇرىپ.

راسىندا دا، جوقشىلىق جوعالماي بايلىق بايلاۋىن قويار ما. كوپە-كورنەۋدە ەشكىم بايلاپ اكەتە الماسا دا، كومەسكىدە تالاپ جەۋ بار عوي؟ «مىنا شىراي تۇرعاندا شىرماۋعا تۇسپەيتىن زامان قايدا» دەگەندەي كۇدىك دامەشتە قازىر جوق سياقتى، وتە قۋانىشتا قايتتى.

ۇيىمە مەكتەپتەن كەشتە ءبىر-اق قايتا الاتىن بولعاندىقتان، تۇسكى شايدى كۇن ارا دامەشتىڭ ۇيىنە بارىپ ءىشىپ تۇردىم. سول كوشەدە تاعى ءبىر ناعاشى اپكەم بار ەدى. مەنىڭ باسقا ۇيدەن تاماق ىشە المايتىن ۇيالشاق ادەتىمدى بىلەتىن وسى ەكەۋى ءوز ۇيلەرىنەن تاماقتاندىرۋدىڭ سىلتاۋى رەتىندە ءتۇرلى تاپسىرما - «الا كەل»، «بەرە كەل» مىندەتىن بەرىپ تۇرادى.

ءبىر كۇنى تۇستە سولاي ورلەپ بارا جاتقانىمدا، الگى «ۇرلاپ ەمەتىن» كۇيلى ساباقتاستارىمنىڭ ۇلكەنى ارتىمنان قۋىپ جەتىپ وتە شىقتى. سەن تۇسكى تاماقتا ىڭعاي ديۋانالىق قىلاسىڭ ءا؟! - دەپ اجۋالاي ءوتتى. جايشىلىقتا سويلەمەگەنىممەن مۇنداي كۇيدىرگى سىقاققا قارسى سىقاق دايىنداپ وسكەندىگىمدى كورسەتتىم.

- سوندا دا ۇرى تايىنشا تەكتەس كۇن كورمەيمىن عوي، ۇيىنە بارماسام ۇرىساتىن اپكەلەرىمنىڭ قولىنان اشكەرە شاي ىشەمىن!

«جەتىم بالا كەكشىل»، تەڭ تۇسەر جاۋاپ قايىرسام دا، كەگىم تارقاماي قالدى. ول اشىق اجۋالاپ وتكەندە مەنىڭ سىقاعىم جۇمباق كۇيىندە جابىق قالعانداي، «ۇرى تايىنشا» دەگەن ءسوزدى ءبىر كەزى كەلگەندە مۇنى ناقتاپ ۇقتىرۋدى كوڭىلىمە مىقتاپ ءتۇيدىم.

ءار كۇنى تاڭەرتەڭ كلاستا مۇعالىم كىرۋدەن بۇرىن وتكەن كۇنگى ەسەپ تاپسىرماسى جايىندا سىبايلاستار ارا كۇبىرلەسكەن تالقى بولىپ تۇراتىن، كەيبىر قيىنىراق ەسەپتەر تاپسىرىلعان كۇندەردە دە ءوزارا كومەك سۇراسۋى ءتىپتى كوبەيىپ كەتەتىن. «ۇرلاپ ەمەتىن كۇيلى تايىنشىلاردىڭ» قاتتى قاعىلاتىن كەزدەرى دە سول كەز ەدى. ارتقى پارتالاردا وتىراتىن تايىنشا «قۇنان وگىزدەر» كۇبىرلەسىپ، ەسەپتى شىعارا الماعان كۇندەرىندە الدىدا وتىراتىن «مىقتى بۇزاۋلارعا» سۇيەنۋگە كەلەتىن. وندايدا جىلى سوزبەن جارقىلداپ كۇلە، ەنتەلەپ كەلىپ وتىراتىن قاسىمىزعا. ماعان سىبايلاس «بۇزاۋلاردىڭ» ەسەپكە نەلەر مىقتىلارى بار.

سول مىقتىلاردان ءبىر كۇنگى تاپسىرما ەسەپتى ەشكىمگە كورسەتپەۋلەرىن ءوتىنىپ، «قۇلىپتاپ» قويىپ وتىر ەدىم، الگى «سۇيىكتى دۇشپانىم ەل كەزىپ» - ءار پارتاعا ءبىر وتىرىپ، ءبىر تۇرىپ، كۇلە قىدىردى دا، مەنىڭ ارتىمداعى پارتاعا كەلىپ وتىرا كەتتى. جالت قاراسام، وندا وتىرعان كورشىمە جابىسا قالىپتى. يىعىنا قولىن سالىپ، بەتىنە «قىزىقسىنا» قاراپ وتىر ەكەن.

- ايتپايمىن، كەشەگى ەسەپتەردىڭ ءتورتىنشىسىن قالاي شىعاردىڭدار، ەي؟ - دەدى ءبىر كەزدە. ءبىز جاقتا اركىم ءارتۇرلى شىعارىپتى.

- سەن ەندى قۇزعىن سارىدەن قايىر تىلەپ ءجۇرمىسىڭ؟ - دەپ كۇلدىم مەن.

- نە بوپتى؟ - دەپ جىميدى ول.

- كلاسقا كىرگەلى ەل اقتاپ قۇيرىعىڭ قونىس تاپپادى عوي، بەيشارا، ەنەگە جاسىرىن جاناسىپ ادەتتەنگەن تايىنشا ەدىڭ، ەندى ەركەك بۇزاۋدى دا ەمگىڭ كەلىپ ءجۇر مە، قالاي؟

ساباقتاستار دۋ كۇلدى. ول قىزاراقتاي كۇلىمسىرەدى.

- مەن سەنەن سۇرامادىم عوي!

- «ديۋانا» دەپ الىپ، ەندى مەنەن قاي بەتىڭمەن قايىر تىلەرسىڭ؟ جاعالاۋىڭنان-اق جايىڭدى ءتۇسىندىم، ءمۇساپىرىم، كەلە عوي، كوشىرىسەلىك مەنىكىنەن! - دەپ تاپسىرما داپتەرىمدى الدىنا تاستاي سالدىم. ول ورنىنان ىرشىپ تۇرىپ ءجۇرىپ كەتتى.

ءبىزدىڭ سىبايلاستار تاۋ بۇلاعىنداي ۇزدىكسىز سىقىلىقتاپ ەدى. مەنىڭ سوزىمنەن گورى وڭمەنىنە سولاردىڭ كۇلكىسى قاتتى ءتيدى بىلەم، شەگىر كوزى تۇزداي بولىپ، ارقايسىسىنا بۋلىعا قارادى. سودان باستاپ وعان وڭاشا كەزىكپەۋگە تىرىستىم دا، «ديۋانالىعىمدى» كورسەتپەۋ ءۇشىن اپكەلەرىمنىڭ ۇيىنە دە بۇرىس كوشەمەن بارىپ-قايتىپ ءجۇردىم. وقۋدان بوس ۋاقىتتاردا ول مەنىڭ جولىمدى نەشە رەت توسىپ كوردى. ءبىزدىڭ شىقشىتتاعى قيىر كوشەنىڭ وقۋشىلارى ىنتىماقتى دا، ادىلەتتى دە بولاتىن، مەنى زەرىكپەي قورعاپ ءجۇردى. جۇبىن جازبايتىن بولعاندىقتان ەشقايسىمىزعا باتىپ تيىسە الماي ءجۇردى ول!..

مەن قورقاق بولعاندىقتان توبەلەس جاعىنا جوق ەدىم. جانجال تۋىلاتىن جەردەن تايقىپ كەتەتىنمىن. ساعاتتىق دەمالىستاردا ونى ايتاقتاپ سالعان توبەلەسقۇمار سىبايلاستارى ءبىزدىڭ اۋىلداستارعا نەشە رەت ءتيىسىپ، ولارمەن نەشە رەت سوعىسىپ تا الدى. مەن جايىما قالىپ، وشتىك توبەلەسكەندەر اراسىندا قاتتى ۋشىقتى.

«ديۋانا» اتالۋدان نامىستانعاندىعىمنان، اكە-شەشەمە ون ەكىنشى اپرەل مەرەكەسىنەن ءبىر اي بۇرىن قىڭقىلدادىم. سول جىلى قالا ماڭىنداعى تاسجول ءبىتىپ، ونىڭ جۇمىسىنان بوساي قالعان بيعازى مەنىڭ مەرەكەلىك كيىمىم ءۇشىن جالدامالى جۇمىستى اسىعىس ىزدەپ، ءبىر ساۋداگەر ۇيعىرعا ارزان جالدانا سالدى. جۇمىسپەن وتەۋگە ءتورت مەتر كوك تريكونى الدىمەن الدى. اپرەل تويىنا وقۋدى جاۋىپ قويىپ، بيىل ءبىر اي بۇرىن دايىندالدىق. التاي ايماعىنىڭ دۋتىڭى ءشارىپحان تورەگە قورعاۋشى اسكەر بولىپ تۇرعان ايتبەك دالاباەۆ دەيتىن ءبىر اتاقتى كۇلدىرگى جىگىت، اسكەرلىكتەن بوساپ، دوربىلجىندەگى ۇيىنە قايتىپ كەلگەن. ەلسادىق ونى قازاق ۇيىمىنا قىزمەتكە تارتىپتى. ايتبەكتىڭ انشىلىگىن دە، جاياۋ بايگەدە التايدى تىيعان جۇيرىكتىگىن دە ەستىپ جۇرگەنبىز. سول كەلىپ بىزگە اسكەري ءجۇرىس پەن فيزكۋلتۋرا ۇيرەتتى. ونىڭ بىلەتىن مارش اندەرىنە ەلسادىق ءسوز جازىپ بەرىپ، بۇل رەتكى مەرەكەگە مەكتەپ ولەڭى جونىنەن دە نەداۋىر جاڭالىقپەن دايىندالدىق.

ۇلتتىق مادەني اعارتۋ ۇيىمدارى مەن ۇلتتىق مەكتەپتەر باسەكە جارىسقا قاتتى دايىندالىپ جاتقاندىقتارىن ەلسادىق جۇمىلدىرۋ رەتىندە حابارلاپ، ءبىزدى جاپپاي اتتانىسقا كەلتىردى.

«كورىنىسى ۇلتتىق، مازمۇنى، التى ساياساتتىق باسەكە» - «اپرەل مەرەكەسىن» ءار ۇلت ءوز جەتىستىكتەرىمەن قارسى الادى. ءدوربىلجىن اۋدانىندا حالىق سانىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن قازاق قۇرايدى عوي، ءبىزدىڭ ارتتا قالۋىمىز ەندى ۇيات بولادى» دەپ كەسەتتى ول.

جازعىتۇرىمنىڭ «قارا وزەك شاق» دەلىنەتىن ۇزىن سارى كۇنى - «جۋاننىڭ جىڭىشكىرەپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەتىن» كەزى. ءبىز قىزىل جىلىك، قاراسان بولعانىمىزعا قاراماي، سول دايىندىقتا جۇردىك تە، سول ءبىر اي ءوزارا قىرعي قاباقتىقتى ۇمىتىپ قالدىق. قاباق ءتۇيىسۋى جايىنا قالىپ، ايتبەك قۇلاعىمىزدى دا سالبىراتىپ جىبەردى. ءبىرىمىزدىڭ ۇستىمىزگە ءبىرىمىزدى كىرپىششە قالاپ مۇنارا جاسادى. ۇلكەن ساباقتاستار ەڭ استىعا قالاناتىندىقتان مەن «سۇيىكتى دۇشپانىمنىڭ» يىعىنا تابانىمدى قويىپ، توبەسىندە وينادىم دا، مەنىڭ توبەمدە دە وزىمنەن كىشىرەك بىرەۋ جورتىپ ءجۇردى. «تايىنشىلار» پىس ەتىپ، ءمۇيىزىن شايقاپ قويعانىمەن، شاراسىز قىنجىلسا دا قىڭق ەتپەي كوتەرۋگە ءتيىستى. ۇيىما شويىنداي سوم دەنەلى، زور داۋىستى ايتبەكتىڭ قولىنداعى شىبىعى دە جەرگە ايتبەكتىڭ وزىنشە تىك شانشىلىپ تۇراتىن. ءبىز تىك شانشىلۋدى سول شىبىقتان ۇيرەنىپ كوتەردىك.

ون ەكىنشى اپرەل كۇنى ءدوربىلجىننىڭ تارباعاتاي جاق جەلكەسىندەگى بايگە توبەدە سولاي تىك شانشىلىپ، ويىندارىمىزدى كورسەتتىك. تالاي تىك ءتۇسىپ، ۇشىپ-جىعىلىپ ءجۇرىپ ۇيرەنگەنىمىز شىجىعان ىستىقتا ابىرويمەن ورىندالدى. قىپ-قىزىل ساحناداعى شيانجاڭدار ميىعىنان كۇلىپ، تابىسىمىزدى كوپ قول شاپالاقپەن قۇتتىقتادى. ۇكىمەت قانا ەمەس، ايتبەكتىڭ ءوزى دە رازى بولعاندىقتان قولىنداعى شىبىعىن لاقتىرىپ تاستاي سالدى.

ساباقتاستار يىعىنداعى اۋىر جۇكتەن قۇتىلعانداي جادىراسىپ، دۇنيە سوزىنە ەندى ورالدى. سوندا دا سابىمىزدى بۇزباي كۇرەس مايدانىنىڭ ءبىر جاعىن قورعاپ، قورالاي كەلىپ وتىر ەدىك.

- ويپىراي، موينىما ءمىنىپ العان ءبىر ديۋانادان ارەڭ قۇتىلدىم-اۋ، - دەدى مەنىڭ دۇشپانىم، - ءوزىنىڭ قورجىن دوربالارىنشا اسىلىپ، جەلكەمنەن تۇسسەشى!

ماڭايىنداعى قوستاۋشىلارى  كۇلىسىپ، قاۋجاقتاسىپ قالدى.

-  قايدا ءوزى؟ - دەپ جورتا سۇرادى بىرەۋ.

مەن ولاردان تومەنىرەك وتىر ەدىم، كيىمىمىز بىردەي، باسىمىزداعى سىپىرا دوڭگەلەك           كوك جەپەك بولعاندىقتان، ءبىر-ءبىرىمىزدى سىرتىمىزدان تانىماي قالاتىنبىز.

- انە، انە! - دەدى مەن جالت قاراعاندا بىرەۋى.

- موينىڭا ديۋانا ءالى تالاي مىنەر! - دەدىم مەن. بۇل ءسوزدى مەنىڭ جاقتاستارىم قۋاتتاپ، قۇبىلتىپ جىبەردى:

- مۇنان كەيىن موينىنا ءوزىڭ مىنبەي-اق قورجىنىڭدى اسىپ قوي.

- كوتەرە الماي پىس ەتە تۇسسە دە، وماقاسسىن، كەلەر جىلى مەن دە اسايىن!.

ەستىگەندەر تۇگەل قارقىلداپ كۇلىسىپ كەتىپ ەدى، مايداننىڭ ارعى شەتىنەن:

- جانىبەك! جانىبەك! - دەگەن زور ۇران ەستىلىپ، كۇلكى تەز دوعارىلدى.

- دوڭگەلەك قارا ساقالدى ءبىر جۋاندى شەشىندىرىپ، ءبىر توپ ادام  كۇرەس مايدانىنا الىپ شىققان ەكەن.

- قاپاس پالۋان شىقتى، - دەدى ءبىر ساباقتاس، - بۇعان تۇسەتىن پالۋان جوق!

شاقىرىلعان ۇراننان كەرەي رۋى ەكەنىن ۇقتىق. ول جاقتان كۇرەسكە دايىندالىپ وتىرعان ون شاقتى پلاۋاننىڭ ەڭ باسىنا اپارىپ وتىرعىزدى ونى.

اتتىلى-جاياۋ، اربالى بولىپ، كەڭ قىراتتى قاپتاپ العان حالىق ەدى. ول كەزدە تولى اۋدانى - دوربىلجىنگە قاراستى رايون بولاتىن. بەستاۋدىڭ جالشى، مالشىسى ەگىنشىلەرىنەن باسقا ەركىمەن جۇرە الاتىن ەر-ايەلىنىڭ ءبارى-اق كەلگەن سياقتى.

- ەركوكشە، ەركوكشە!

- قابانباي، قابانباي!

مايداننىڭ ءۇش جاعىنان ءۇش ۇران كوتەرىلدى دە پالۋاندار ءۇش جاققا ءتىزىلىپ وتىرعىزىلىپ جاتتى. ءدوربىلجىن ماڭىنداعى ون سۇمىن قالماق پالۋاندارىنان دا بىرنەشەۋى ءبىزدىڭ الدىڭعى جاعىمىزعا شىعارىلدى.

- بيعابىل! - دەپ شاقىرعان ءبىر ايەل ءۇنىن ەستىپ جالت قاراسام، ارت جاعىمدا دامەش كەلىپ تۇر ەكەن. اكەلگەن سۋسىنىن ءىشىپ الىپ، قايتا كەپ وتىردىم. دامەش كەتىسىمەن ارىپتەسىمنىڭ كوك كوزى تاعى دا جارق ەتە ءتۇستى:

- قىتايعا ساتىلعان اپكەڭ ءسۇت پەن جۇمىرتقانى قايدان اكەلەدى، ەي؟

- وندا نەڭ بار ەدى! - دەپ بىرنەشەۋ قادالا ءتۇستى وعان. مەنىڭ جاۋابىمدى جاكەن اتتى كورشى ساباقتاسىم قايىردى:

- ءوز اپكە-قارىنداستارىڭ اركىمگە تەلمىرۋمەن سەنى ۇمىتىپ كەتكەن سوڭ، مۇنىڭ اپكەسىن كورە الماي وتىرسىڭ عوي.

- ەي، ءتىلىڭدى تارت! - دەپ اقىرىپ قالعان ۇزىننىڭ كوك كوزى قانتالاپ كەتتى. ونىڭ سىبايلاستارىنان بىرنەشەۋى تاعى جەكىرىسىپ قالعاندا، قۋانىشقان دەيتىن ءبىرى جاكەننىڭ بۇيىرىنەن ءتۇيىپ جىبەرىپ تە ۇلگەرىپ ەدى. جاكەن ونى شىقشىتتان سوققاندا، ءتارتىپ ساقتاۋشى مۇعالىمدەر كەلىپ، ولاردان جاۋاپ جۇدىرىقتارىن ۇرعىزباي توقتاتتى. ءتىسىن باسىپ كىجىنە-كىجىنە بارىپ وتىردى قۋانىشقان.

- تۇرا تۇر، بالەم، كورسەتەمىن ءالى-اق!

كۇرەس الدىمەن قازاق-موڭعول پالۋاندارى اراسىندا بولدى دا، اتاقتى مارعالداي پالۋان جىعىلعان سوڭ، موڭعول پالۋاندار مايداننان شىعىپ كيىنىسىپ الدى. كۇرەس قازاق رۋلارى اراسىندا ءوتتى ونان سوڭ. بۇلاردىڭ باس پالۋاندارىنان كوبى ءالى تۇسپەپ ەدى. «ەركوكشەنىڭ» مۇشتاري اتتى اتاقتىسى كارتەيگەندىگىن ايتىپ، مايدانعا شىقپاعان ەكەن. ال قالعاندارىنان قاپاسقا ەشقايسىسى بەتتەمەدى بىلەم، «جانىبەكتەر» جاق  مايداندى جاڭعىرىقتىرىپ تۇرعاندا، توسىننان «قابانباي» ۇرانى ساڭق ەتە ءتۇستى دە، ۇزىن بويلى سارى جىگىت كۇلە تۇرەگەلدى ورنىنان.

- قىدىرمولدا، قىدىرمولدا!...

- قىدىرمولدا قۇمارىنان ەندى شىعاتىن بولدى، - دەگەن جايران ۇندەر ەستىلدى، - بىلتىردان بەرى قاپاسپەن ءبىر تۇسسەم-اۋ دەپ ءجۇر ەدى.

سىرتىمىزداعى جۇرتتىڭ قاۋجاقتاعان سوزدەرىنە قاراعاندا، «ورقاشار - قوجىر، تارباعاتايدى تىيعان» جاس پالۋان ەكەن. قاپاسپەن كۇرەسۋدى ءوزى تالاپ ەتكەندىكتەن مايداننىڭ ءدال ورتاسىنا ءوزى ادىمداي بارىپ، تۇرا قالدى. كوتەرمەلەۋگە ءبىزدىڭ نۇراسىل عانا ەرىپ بارىپ «جانىبەك» جاقتان قاپاس پالۋاندى تالاپ ەتتى.

قاپاستى جۋان-جۋان ون شاقتى ەل ادامى ورتاعا الىپ، سالتاناتپەن اكەلدى. ەكى يىعىنا ەكى-ەكىدەن ءتورت كىسى مىنگەسكەندەي تۇتاس بىتكەن جۋان قاپاس، باسقا ادامدار اراسىندا بيىك كورىنگەنىمەن، قىدىرمولدادان ەداۋىر الاسا، كورىندى. جاستىعىنان بولسا كەرەك، قىدىرمولدا ءسال سيداڭداۋ. سويتسە دە، بالتىرى مەن بۇلشىعى شاۋگىمدەي بولەك-بولەك شىعىپ تۇر.

«قابانباي» مەن «جانىبەك» اتتارى قۇلىستايدىڭ جەر-كوگىن جاڭعىرىقتىرعانداي بولدى. وشتەسكەن بۇقالارشا سۇزە قاراسىپ، ءبىر-ءبىر اينالىپ وتىسىمەن، اتىلۋعا ىڭعايلانعان جولبارىسشا جەر باۋىرلاپ اڭدىعان قاپاس «جاۋىنىڭ» كوزىنە ەكى ۋىس توپىراقتى اتىپ-اتىپ جىبەردى دە، باقالشىعىنان شاپ ەتە ءتۇستى. لەزدە جەردەن جۇلىپ تا اكەتتى. قىدىرمولدانى ورتان بەلىنەن بورەنەشە كولدەنەڭ قۇشاقتاپ، باسىنان اسىرا تىك كوتەردى دە، جەرگە پەرىپ قالعانداي بولدى. قاۋساتتى عوي دەپ قالىپ ەدىك، قىدىرمولدانىڭ ەكى اياق، ءبىر قولى جەر تىرەي قالدى دا، «جاۋىنىڭ» قارنىنان بۇراي ۇستاعان ءبىر قولىمەن تىرەي تۇرەگەلىپ، ول دا كوتەرىپ اكەتتى. لاقتىرىپ كەپ تاستادى. نايمان مەن ۋاق قانا ەمەس، ءتىپتى ۇيعىر، موڭعولدار دا قوسىلىپ، تۇگەل «قابانباي» ۇرانىنا باسىپ الا جونەلدى. ەتپەتتەي تۇسكەن قاپاس پالۋان ەكى اياق، ەكى قولمەن بىردەي جەر تىرەپ قالعاندا، ىرشىپ بارىپ مىنە تۇسكەن قىدىرمولدا «جاۋىنىڭ» كۇدىرەيگەن جەلكەسىنەن ءتۇيىپ قالىپ، جۋان باسىن جەرگە تۇقىراتىپ بارا جاتتى.

- نەگە ۇرادى، ەي! - دەگەن بىرەۋدىڭ ءۇنىن قوستاپ، كەرەي جاق شۋ ەتە ءتۇستى دە، اتتارىن تەبىنىسىپ قالىپ لاپ بەردى. ءالى دە جاۋىرىنى جەرگە تيمەي ەڭبەكتەپ تۇرعان قاپاستى بىرنەشەۋى كوتەرىپ اكەتتى. قارسى جاق تا، بەيتاراپ جاقتار دا ولارعا قارسى ۇمتىلدى، الدىڭعى جاق قامشى سالىسىپ، مەرەكە زور سوعىسقا اينالعالى بارا جاتقاندا ۇلتتىق ۇيىمداردىڭ، ۇكىمەت جاقتىڭ ادامدارى كوبەيىپ بارىپ ايىردى. «ەكى پالۋاننىڭ كۇشى تەڭ» دەپ باعالانىپ، ەكەۋى تەڭ سىيلىق الدى.

رۋشىلدىق داۋرىق مۇنىمەن توقتاعانى سول، تاڭەرتەڭ كەتكەن ەكى ءجۇز شاقتى بايگە ەكىنتىگە تامان قايتا ورالعاندا ءتىپتى ۋشىقتى. مەرەكە تىماقتى قازاقتاردىڭ رۋشىلدىق ايقاي سۇرەنىمەن اياقتالدى.

ولار ءبىر-بىرىنە قامشى بىلەپ ۇمتىلىسقان ورايدا ءبىزدىڭ ساباقتاستار ءبىر-بىرىنە جۇدىرىق تۇيە ۇمتىلىسىپ ەدى، بۇل كىشكەنە شايقاستى مۇعالىمدەر توقتاتتى. بىراق تىماقتىلار «كەرەي»، «نايمان» ۇراندارىمەن بولىنسە، ءبىزدىڭ ءبولىنىسىمىز بۇتىندەي باسقاشا، تىماقتىلار تاڭقالارلىقتاي ءبولىنىس بولدى: ءبىزدىڭ «قابانباي»، «جانىبەك»، «ەركوكشەلەرمەن» تانىستىعىمىز دا، ولاردا بۇيىمتايمىز دا جوق ءتارىزدى. ءبىزدىڭ جاقتاستار قۇرامىندا ارعىن دا، نايمان دا، كەرەي دە، ۋاق تا بار. - ەكى جاعىمىزدىڭ قۇراما جاۋىنگەرلەر ەكەنى ايقىندالىپ جاتىر.

ەكى كۇننەن سوڭ ەلسادىق قازاق ۇيىم مۇشەلەرى مەن مۇعالىمدەردى قوسىپ جيىن اشتى دا، باسەكە ناتيجەسى جايىنان باستاپ، نەداۋىر ۇزاق ءسوز سويلەدى. بايگە توبەدەگى كۇرەس مايدانىندا بولعان رۋشىلدىك ەگەرى تۋرالى سوزگە كەلگەندە قاراپايىم قاۋدىرلاعان قوڭىرشا داۋىسى قاتايىپ نىق-نىق ايتىپ تاستادى: «تاپتىق جانجال عوي، ارينە، بولماي قويمايتىن تارتىس. ءتىپتى، تىرشىلىك ءۇشىن ءزارۋ كۇرەس. ال، كوپشىلىكتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە تيتتەي دە بايلانىسى جوق بىردەمە ءۇشىن قىزىپ، رۋ ۇرانىمەن بىت-شىت بولاتىنىمىز بار ءبىزدىڭ! ناداندىقتىڭ ىشىندەگى ەڭ كورسوقىرلىق - وسى رۋشىلدىق!.. ءبىزدىڭ حالىققا تاريح بويىنا جابىسىپ كەلە جاتقان قىرسىق تا، جۇت تا وسى. ماسقارا مازاققا اينالۋىمىز دا - وسى رۋشىلدىقتان بولعان دەپ تاستادى!

اشۋعا مۇلدە جات ادامنىڭ بۇل ءسوزدى نەلىكتەن قاتال ايتقانىن دا، رۋشىلدىقتى «جۇت»، «قىرسىق» دەپ نەلىكتەن اتاعانىن دا كەزىندە جەتە تۇسىنبەپ ەدىم. ايتەۋىر، بۇل كىسى ايتقان سوڭ، ارينە، دۇرىس بولادى، بىلمەي ايتپايدى. «انىق جۇت، انىق قىرساق» سول بولسا كەرەك - جەتە بىلمەسەم دە جەتەمدە وسىلاي ساقتاۋعا تىرىستىم.

ۇلكەن ەگەس قاندى سوعىسقا اينالا الماي تارقاپ، تاۋ-تاۋعا ءبولىنىپ كەتە بەرىپ ەدى. ءبىزدىڭ كىشكەنە ەگەس سودان ءتورت-بەس كۇن وتكەن سوڭ ءدال ءتورت كوشەدە لاپ ەتە ءتۇستى دە، قانتوگىسكە اينالا قالدى.

ۋاقيعا ابايسىزدا تۋىلدى: مەكتەپتىڭ تۇسكى دەمالىس ۋاقىتىندا جاكەن ەكەۋمىز قاعاز-قارىنداش الۋعا ءتورت كوشەگە بارىپ ەدىك. «جاۋىمىزدىڭ» ءۇش-ءتورتى الدىمىزدان شىعا كەلدى دە، ءبىزدى كەس-كەستەپ تۇرا قالدى. جۋان تۇعىر كۇشتى جاكەڭدى قورشاي قالعاندا، جاكەڭنەن كەيىنىرەك كەلە جاتقان مەن لىپ ەتىپ ءبىر توپ ادامنىڭ دالداسىنا تىعىلدىم. قۋانىشقان القىمىنان الا تۇسكەن جاكەننىڭ ەكى قولىنان ەكى «جاۋ» ۇستاي الدى دا، بىرەۋى كوپشىلىكتىڭ كوزىنە اراشالاعان بولىپ كورىندى. قۋانىشقان جاكەندى جاقتان مىقتاپ ءبىر ۇردى دا، جاعاسىنان ەكى قولىمەن بىردەي ۇستاپ ءۇن شىعارماي قىلعىندىرا بەردى. «اراشاعا تۇسكەن» كوككوز بارىنەن زور بولا تۇرا، قولىن ايىرا الماعانسىپ جاكەندى قيناپ جاتقاندا، مەن شىداپ تۇرا المادىم. بىراق، بويىم دا، جاسىم دا سول توبەلەسىپ جاتقانداردان كىشكەنە ەدى. «جاكەن ولارمەن جاۋىققاندا مەن ءۇشىن جاۋىققان عوي!» - قورقاقتىعىمنان با، قانىشەرلىگىمنەن بە، ايتەۋىر، دۇنيە كۇپ-كۇرەڭ بولىپ، كوزىم قارايىپ كەتكەنىن عانا بىلەمىن. ىرشىپ شىعىپ قۋانىشقاننىڭ ارتىنا جەتىپ كەلگەنىمدى ەشقايسىسى بايقاماي قالدى. كىشكەنە جۇدىرىعىممەن جاۋىرىن ورتاسىنان ءتۇيىپ جىبەرىپ ەدىم، ول شىبىن شاققان قۇرلى كورمەگەن سياقتى، جالما-جان سەكىرىپ قالىپ، شىقشىتتان الا سىلتەپ ەدىم، قۋانىشقان جالت قاراعاندا قولىم مۇرنىنا بارىپ قونباسى بار ما. «جاۋ» قانى شۇمەكتەن قۇيىلعانداي ساۋ ەتە تۇسكەندە، القىمى مەن قولى بوساي قالعان جاكەن «اراشانىڭ» ءوزىن ءبىر سالىپ ۇلگەرىپ ەدى. قۋانىشقان تۇمسىعىن ءبىر قولىمەن مىقتاپ باسىپ الىپ، ماعان تاپ بەرگەندە، باتىس جاق كوشەمەن بەزگەلدەكشە بەزىپ الا جونەلدىم.

- مىناۋ نە دەگەن پالە ەدى! - دەپ قالدى بازارشىلاردىڭ بىرەۋى. ارتىما ءبىر قاراعانىمدا جاكەننىڭ «حانزۋ» كوشەسىمەن شىعىسقا قاراي زىتقانى، ۇشەۋى سونى قۋىپ كەتكەنى بايقالدى.

«ەندى مەنى ولتىرەدى-اۋ، ۇزىن بورباي قۋانىشقان قويار ما، ءا!» دەگەن قاۋىپ كەلگەندە قايدا تىعىلارىمدى بىلمەدىم. اياعىم جەرگە تيمەي قانشا ۇشقانىممەن قۋانىشقان قۋسىرىپ، جاقىنداپ قالعانداي كورىندى. كيىمنىڭ الدى قىپ-قىزىل قانعا بويالعان سول كورىنىسى ماعان ناقتىلى قاندى اۋىز «حازىرەيىلدىڭ» ءوزى بولىپ ەلەستەدى. قورقىنىش شىن تونگەندە ۇيات شىركىن شىركەيشە بەزە مە، قالاي، «جاقسى يت ولىمتىگىن كورسەتپەيدى» دەگەن عوي، مەن دە قولعا ءتۇسۋدى قالامادىم. قورعالايتىن بۇتاق  ىزدەگەن تورعايشا زىرقىراپ كەلىپ، ءبىر اشىق قاقپاعا سۇڭگىدىم دە، ەسىگى اشىق تۇرعان بەيتانىس ۇيگە اتىلىپ كىرىپ، ءتور ۇيىندەگى ساكىگە سارت ەتە ءتۇستىم.

كورپەسىن تورگە جايىپ سالىپ، ءىس تىگىپ وتىرعان قازاق ايەلى عانا كورىندى كوزىمە.

- ءيا، القىن-جۇلقىن بولىپ تاۋ كوشىرىپ كەلدىڭ بە، شىراعىم؟! - دەپ مەنىڭ سيقىما قاراي قالدى. ساكى شەتىنە امان-سالەمسىز ءىلىنىپ، القىنىپ وتىر ەدىم، - ودان دا زور جۇمىس ءبىتىرىپ كەلگەن سياقتىسىڭ عوي! - دەپ اڭىردى ايەل. مەنەن جاۋاپ شىقسىن با. كەكسە سارى ايەل مىرس ەتە ءتۇستى دە، سىرتتان اياق  ءدۇبىرىن ەستىپ تەرەزەگە قارادى، - ە، باسە بۇتاعا قورعالاپ كىرگەن ەكەن عوي! - دەپ ساكىنىڭ ەكىنشى جاق شەتىندە وتىرعان ەكى ەرەسەك بالاسىن جۇمسادى. - بارىڭدار ەسىككە، قانعا بويالىپ بىرەۋ كەلەدى، كىرگىزبەڭدەر!..

العاش كىرگەنىمدە كورمەي قالىپپىن، اۋىز ۇيدە ەكى كەمپىر وتىر ەكەن، سىرتقى ەسىككە ءبارى بارىپ تۇرا قالىستى. قۋانىشقان توسقاۋىلدى بۇزا جارا اۋىز ۇيگە ەنگەندە، الگى ايەلدىڭ ءوزى بارىپ ءتور ءۇيدىڭ ەسىگىنەن بوگەدى.

- شىعارىپ بەر انا قانىشەردى! - دەپ ۇمتىلا مىڭگىرلەگەن قۋانىشقاندى كەۋدەسىنەن يتەرىپ جىبەرىپ، ەسىگىن جاۋىپ الدى ايەل.

- تۇيەدەي بولىپ قارشاداي بالادان تاياق جەگەن وزىڭدە ءبىر سويقان بار عوي! ارى ءجۇر. ارى، قانىڭ جۇعادى، ءۇيىمدى بىلعاتپايمىن!...

- شىعارىپ بەر!

- كىشكەنە بالانى ساعان ءولتىرۋ ءۇشىن بەرەيىن بە؟!

ايەلدەر جابىلا داڭعىرلاسا ءجۇرىپ قۋانىشقاندى اۋلاسىنان شىعارىپ جىبەرگەندە عانا جانىم قالعانى سەزىلە باستادى.

- وزىڭنەن ۇلكەن ادامدى نەگە ۇردىڭ؟! - دەپ جازعىرا قارادى الگى ايەل قايتا كىرىپ.

- ولاردىڭ تورتەۋى جابىلىپ مەنىڭ جولداسىمدى ۇردى، سىرتىنان كەلىپ جاعىنان ۇرىپ ەدىم... تۇمسىعىن ءوزى توستى! ايەل كۇلىمسىرەدى دە:

- ال، كورىنبەي كەتىپ قال ەندى! ول ۇلكەن كوشە جاققا كەتتى، سەن مىنا سىرت جاقپەن كەت! - دەدى.

مەن قاقپادان باسپالاي قاراپ شىعا قاشتىم دا، سىرت كوشەمەن اينالىپ مەكتەپكە جەتتىم. ساباق باستالىپ كەتكەن ەكەن، زال تىپ-تىنىش. مۇعالىمدەر بولمەسىنە قاراسام وندا دا ەشكىم جوق. كلاسقا كىرىپ بارسام، تاياق جەگەن جاكەن ەكى قولىمەن ەكى كىرپىش كوتەرىپ جازادا تۇر دا، قۋانىشقاننان باسقا «جاۋىمىز» جايباراقات قانا پارتاسىندا وتىر. قۋانىشقان قانىن تازارتۋعا ۇيىنە قايتىپ كەتىپتى.

تەرەزە الدىندا وتىرعان ارىسبەك مۇعالىم مەن مولدا ماعان شاتىناي قارادى دا ۇشىپ-ۇشىپ تۇرىستى. قۇتقارۋشى ايەلگە قايتارعان جاۋابىمدى بۇلارعا دا ايتتىم. «ءدورت اياق!» دەپ اقىرعان مولدانىڭ قاھارىنان، مۇعالىمنىڭ قاھارى الدەقايدا جوعارى كەتتى. كۇنشە كۇركىرەپ قانا قويماي، نايزاعاي تاستاعانداي شارق-شۇرق ەتە ءتۇستى. اقتالۋ جاۋابىمدى تىڭدار رايى بولماعان سوڭ، ءسوزدى قويدىم. ۇلكەن ەكى كىرپىشتى ماعان دا كوتەرتىپ، دەرەۋ ۇكىم جاريالادى: كەشكە دەيىن كىرپىش كوتەرىپ تۇرىپ، كەشتە وسى كلاستا قالماقپىن. «جاۋلارىم» ەستىرتە ماسقارالاپ وتىرسا دا، مۇعالىم «ەستىمەدى». مەن قارامادىم. مىقتى جاكەننىڭ قولى قالتىراپ، كىرپىشتى ءبىر رەت ءتۇسىرىپ العاندا مۇعالىم شاپالاعى بەتىنە قاتتى ءبىر ءتيدى دە، ەكىنشى رەت ءتۇسىرىپ العاندا كەشىرىپ ونى پارتاسىنا وتىرعىزدى.

جازا مايدانىندا جالعىز قالدىم. قانقۇيلى قاس «جاۋدىڭ» ءوزى بولعاندىعىم ءۇشىن ءادىلى وسى عوي، مىزعىماي تۇرۋعا تىرىستىم. العاشىندا تىم اۋىرسىنباسام دا، ساباقتاستار دەمالىسقا ءبىر شىعىپ كەلگەننەن كەيىنگى ۋاقىتتا ەكى كىرپىش ءزىل بولىپ باسىپ، جەرگە كىرگىزىپ بارا جاتقانداي قابىرعامدى قايىستىرىپ اكەتتى. ءتۇسىرىپ السام شاپالاقتىڭ ەڭ قاتتىسى عانا تيۋگە ءتيىستى. جىعىلسام دا تۇسىرگىم كەلمەدى.

سارسەڭ بولىپ سەمگەن ەكى نازىك  بۇتاق سياقتى ەكى بىلەگىم شىرت ەتىپ ءۇزىلىپ تۇسەردەي ءدىر قاعىپ كەتىپ بارا جاتقاندا، قىر مەكتەپتەرىنىڭ بىرىندەگى اتاباي مۇعالىم كىرىپ كەلدى. ساعىنىشتى ۇستازىمنىڭ ساعىم سىنىپ ماسقارا بولىپ تۇرعانىمدا كەلۋى ماعان ەڭ اۋىر جازادان دا اۋىرىراق تيگەندەي، تومەندەپ بارا جاتقان كىرپىشتى قاتۋلانا كوتەرىپ الدىم. بەتىمە شوق تۇسكەندەي دۋىلداپ الا جونەلگەندە باسىمدى تومەن سالىپ، تۇقىرا ءتۇسىپ ەدىم. اتاباي الدىمنان ءوتىپ بارا جاتتى دا، ەڭكەيىپ ۇڭىلە قارادى.

- ءۇي، مىناۋ بيعابىل ما؟! - دەپ بارىپ ارىسبەككە قول بەردى، مىناعان نە بولعان، جۋاس ەدى عوي!

- ەڭ پالەسى وسى. ۇندەمەي جۇرگەنىمەن، بۇدان سۇزەگەنى جوق.

- ەي، بيعابىل، نە بولدى ساعان، سونشالىق بۇزىلىپ كەتكەنىڭ بە؟!

«جاۋلارىمنىڭ» الدىندا جاسىماۋعا قانشالىق تىرىسقانىمەن، تاماعىمنىڭ بۇلك-بۇلك ەتە تۇسكەنى سەزىلدى. سويتسە دە، ءتىسىمدى-تىسىمە باسىپ ۇندەمەي تۇقىرا بەردىم. «ءيتتىڭ يەسى بولسا، ءبورىنىڭ ءتاڭىرىسى بار» دەگەن، مەنىڭ جالىنارىم دا، سىيىنارىم دا وسىنداي مۇعالىم ەدى. بىرەر رەت قۇتقارىپ جىبەرەتىنىنە سەنسەم دە، ۇياتتان ولەردەي سەمىپ تۇردىم.

سولاي ءبىراز سوگىپ الدى دا، ارىسبەك پەن ءنابيوللادان كەزەك سۇراپ ازات ەتتى مەنى.

«تەرگەۋشىم»، ءار زاماننىڭ ءوز قاستەرلىسى وزىندە بولماي ما. سول قاستەرلىگە قارسى تۇرۋ - زامانعا قارسىلىق، توڭكەرىسكە قارسىلىق بولىپ سانالادى. مەن سول زاماننىڭ وزىندە-اق قاستەرلىگە  جاي عانا قارسى تۇرۋشى ەمەس، وسىلاي تۇمسىعىنان قانىن سورعالاتقان كەرى توڭكەرىسشى ەدىم. قازىرگى قىلمىسىمنىڭ نەگىزى قاشان پايدا بولعانىن پايىمداپ وتىرعان شىعارسىز!

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»