مەن، 1998 جىلى قاڭتاردا قازاقستانعا كەلگەنىمدە، الدىمنان دارحان قۇشاعىن اشىپ، باۋىرىنا باسقان - قازاق ءبىلىمىنىڭ قارا شاڭىراعى اباي اتىنداعى قازاقتىڭ ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى ەدى. سودان بەرى وسى ءبىلىم ورداسىندا ەڭبەك ەتىپ كەلەمىن.

كوزدى اشىپ-جۇمعانشا 20 جىلدىڭ دا ءجۇزى بولىپتى. وزگەرىستەرگە، جاڭاشىلدىققا كۋا بولىپ كەلەمىز. بۇگىندە اباي اتىنداعى قازۇپۋ- پەداگوگيكالىق ءبىلىم بەرۋ، ەكونوميكا جانە بيزنەس، قۇقىقتانۋ جانە حالىقارالىق قاتىناستار، الەۋمەتتىك-ساياسي عىلىمدار سالاسىندا عىلىمي، عىلىمي-پەداگوگيكالىق كادرلار مەن مامانداردى دايارلايتىن كوپسالالى ءبىلىم ورداسى. ۇلتتىق رەيتينگى بويىنشا اباي اتىنداعى قازۇپۋ ەلىمىزدىڭ پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورىندارى اراسىندا كوش باستاپ كەلە جاتىر. ونىڭ ۇستىنە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق بويىنشا رەيتينگىسى دە جىلدان-جىلعا ءوسىپ كەلەدى. مىسالى، «QS Emerging Europe and Central Asia University Rankings-2021» رەيتينگىندە ءوز پوزيتسياسىن 105-ءشى قاتاردان  82-ءشى ورىنعا كوتەردى.

بۇگىنگى كۇنى ۋنيۆەرسيتەت الەمنىڭ 36 ەلىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىمەن 155-تەن استام حالىقارالىق كەلىسىم-شارتقا قول قويىلعان. ونىڭ ىشىندە الەمدىك كوش-باسشى وقۋ ورىندارى سانالاتىن كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتى، پەنسيلۆانيا ۋنيۆەرسيتەتى، سۋسسەكس ۋنيۆەرسيتەتى، بەيجىڭ بىرىككەن ۋنيۆەرسيتەتى، سوربوننا پاريجدەگى سيتە ۋنيۆەرسيتەتى جانە ت.ب. اتاعى الاتاۋداي ۋنيۆەرسيتەتتەر بار. ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ وقۋ ساپاسىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى شەتەلدىك ستۋدەنتتەردىڭ دە قاراسى كوبەيىپ كەلەدى. مىسالى، 2018-2019 وقۋ جىلى قىتاي، وڭتۇستىك كورەيا، موڭعوليا، ۆەتنام، كونگو، نيگەريا جانە تمد ەلدەرىنەن 303 شەتەلدىك ستۋدەنت وقىدى. بۇل جالپى ءبىلىم الۋشىلار كونتينگەنتىنىڭ 3,9% -ىن قۇرايدى.

ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ قۇرامىنداعى بەلدى ينستيتۋتتاردىڭ ءبىرى - جاراتىلىستانۋ جانە گەوگرافيا ينستيتۋتى. مەن العاش كەلگەندە، ول فاكۋلتەت بولاتىن. وسىنداعى «ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك گەوگرافيا» كافەدراسىنا اعا وقىتۋشى بولىپ ورنالاستىم. فاكۋلتەتتىڭ وتكەنىنە از-كەم توقتالار بولسام،  سوناۋ 1928 جىلى ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسى كوتەرىلگەندە، سونىڭ قۇرامىنداعى العاشقى اشىلعان ءۇش ءبولىمنىڭ ءبىرى بولىپ  «جاراتىلىستانۋ»، ياعني «حيميا-بيولوگيا» ءبو­لىمى اشىلعان بولاتىن. ال «گەوگرافيا» ءبولىمى 1933 جىلى اشىلدى. 1936 جىلى بۇل بولىمدەر ەكى دەربەس فاكۋلتەت بولىپ قۇ­رى­لدى دا، 1955-1956 وقۋ جىلى  «جاراتىلىستانۋ-گەوگرافيا» فاكۋلتەتى بولىپ بىرىكتىرىلدى. ال 2013 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە بولون دەكلاراتسياسىنا سايكەس، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ الدىڭعى قاتارلى يننوۆاتسيالىق ۋنيۆەرسيتەتتەر قۇرامىنا ەنۋ ماقساتىندا «جاراتىلىستانۋ-گەوگرافيا» ينستيتۋتى بولىپ جاڭا مازمۇندا جاساقتالدى.

مەن العاش جۇمىس ىستەگەن جىلدارمەن قازىرگى دەڭگەيىن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. سەبەبى، ول ۋاقىتتا اۋديتوريالار ەسكى، ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازانىڭ جابدىقتالۋى ناشار، وقىتۋشىلاردىڭ دا ايلىق ەڭبەكاقىسى وتە تومەن بولاتىن. ونداي جاعدايدا ءبىلىمنىڭ دە ساپاسىنىڭ جاقسى بولمايتىنى تۇسىنىكتى دە. لەكتسيا جازۋدان شارشاعان ستۋدەنتتەر ۇزىلىسكە شىعۋعا اسىق بولاتىن. بىراق ستۋدەنتتەردىڭ سانى دا از ەمەس-ءتى. باعالاۋ «5» باللدىق جۇيەمەن  وتەتىن. دەسە دە، ءبىزدىڭ گەوگرافيا ماماندىعىندا وقيتىن ستۋدەنتتەردىڭ دالالىق پراكتيكاسى بولاتىن. ۋنيۆەرسيتەتتە قارجىلىق جاعداي ءماز بولماسا دا، ولارعا قاجەتتى اقشانى تاۋىپ بەرەتىن. سونداي پراكتيكانىڭ ءبىرازىنا قاتىسىپ، تالاي قالا مەن دالانى كورىپ، ەل مەن جەردىڭ جاعدايىن پايىمداعانىم بار.

سونداي كەزدەردە تاجىريبەلى وقىتۋشىلارىمىز: «وداق تۇسىندا كەڭەس وداعىنىڭ تالاي جەرىن ارالاۋشى ەدىك، قازىرگى جاعداي وسىمەن شەكتەلىپ تۇر، ءالى جاعداي دۇرىستالعاندا شەت ەلگە دە سەندەردى اپارار كۇن تۋار»، -دەپ ستۋدەنتتەردى شابىتتاندىرىپ قوياتىن. سول ايتىلعانداي، ۋنيۆەرسيتەت جاعدايى كۇن ساناپ بولماسا دا، جىل سانىپ وڭالدى. ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازالار جاڭارتىلدى، وقۋ كورپۋستارى كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتتى. باسپا ماشينالارىنىڭ ورنىن كومپيۋتەرلەر، قارا تاقتالاردىڭ ورنىن ينتەراكتيۆتى تاقتالار يەلەندى. ستۋدەنتتەر بۇرىنعىداي لەكتسيا جازىپ شارشامايتىن، كەرىسىنشە سلايدتار ارقىلى وزىق ۇلگىدەگى جاسالعان ساباقتاردى تىڭدايتىن، كەرەك بولسا، ەلەكتروندى نۇسقاسىن جازىپ الاتىن بولدى. وقىتۋشىلار ستۋدەنتتەردىڭ ساباققا قاتىسۋى مەن العان باعاسىن قاعاز جۋرنالدارعا ەمەس، ەلەكتروندى جۋرنالعا تىركەيتىن بولدى جانە ت.ب.

ينتەرنەت  وقىتۋشىلاردىڭ دا، ستۋدەنتتەردىڭ دە بىلىمگە قول جەتىمدىلىگىن جەڭىلدەتتى. كىتاپحانالارداعى بۇرىنعى سارعايعان كاتولوگتاردىڭ ورنىن ينتەرنەت ارقىلى توپتاستىرىلعان بازالار مەن جۇيلەر باستى. قازىر، ۋنيۆەرسيتەت كىتاپحاناسىنا تىركەلۋ ارقىلى الەمنىڭ ەڭ دامىعان وقۋ ورىندارىنىڭ كىتاپحانالارىنا ەركىن كىرىپ، قالاعان ماتەريالداردى وقۋىمىزعا مۇمكىندىك الدىق. ستۋدەنتتەر دە، ماگيسترلەر مەن دوكتورانتتار دا ەل ءىشى ەمەس، شەتەلدەرگە شىعىپ عىلىمي پراكتيكادان ءوتىپ جاتىر. ءتىپتى، ءبىر سەمەستر بويى شەتەلدە ءبىلىمىن جالعاستىرۋعا مۇمكىندىكتەرى بار. وسىنداي ساپارلاردىڭ ءبىرازىنا ءوزىم جەتەكشى بولىپ باردىم. بىردە ماگيسترانتتاردى شىعىس ەۋروپا ەلدەرىنە الىپ بارعانىمدا، ونداعى عالىمدار، شاكىرتتەرىن مەملەكەت قارجىسىمەن شەتەل ەمەس، ءوز ەلدەرى ءىشىن ارالاتۋعا مۇمكىندىكتەرىنىڭ كەلمەي وتىرعانىن ايتىپ ەدى. ءبىزدىڭ ەل قازىر ءبىلىم سالاسىنا بارىنشا كوڭىل بولۋگە تىرىسىپ كەلەدى. سونىڭ تاعى ءبىر دالەلى - شەتەلدىك عالىمداردى شاقىرىپ، لەكتسيا وقىتادى. PhD دوكتورانتتاردىڭ ارقايسىسىنىڭ شەتەلدىك جەتەكشىسى بار. ولار دا مەملەكەت قارجىسىمەن سول شەتەلدىك جەتەكشىسىنە بارىپ كەلۋىنە نەمەسە جەتەكشىسىن شاقىرىپ وسىندا تاجىريبەدەن وتۋىنە جاعداي جاسالعان.

بىراق، وتكەن كۇندەردىڭ ءبارى ناشار ەدى دەپ ايتۋدان اۋلاقپىن. ول كۇندەردىڭ دە زامانىنا ساي تابىستى ءبىلىم بەرۋ شارۋاشىلىعى بولدى. مىسالى  جاراتىلىستانۋ جانە گەوگرافيا ينستيتۋتىندا ءار جىلدارى حالقىمىزعا اسا تانىمال تۇلعالار، كورنەكتى ءبىلىم جانە عىلىم قاي­راتكەرلەرى ءبىتىرىپ شىقتى. ولاردىڭ ىشىنەن قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميكتەرى مەن كوررەسپوندەنت-مۇشەلەرى: سەم­باەۆ ا.ي.، ءبىرىمجانوۆ ب.ا.، قىلىشەۆ ل.ق.، بەيسەنوۆا ءا.س.، مامبەتقازيەۆ ە.ا.، مولداحمەتوۆ ز.م.، سەۆەرسكي ي.ۆ.، كوكەنوۆ م.ق.، ەلەشەۆ ر.ە. سىندى عالىمداردى بولە-جارا اتاۋ­­عا بولادى. ال تەك، «گەوگرافيا» ماماندىعىن ءبىتىرۋشى ءتۇ­لەكتەرى ىشىنەن: مەملەكەتتىك جوعارى اتاق يەگەرلەرى: كەڭەستەر وداعىنىڭ با­تىرى – قاناش قامزين مەن حا­لىق قاھارمانى – ءموردىن تايپوۆ بار. ونىڭ ۇستىنە فاكۋلتەت ستۋدەنتتەرىنە، ۇلى وتان سوعىسى جانە سوعىستان كەيىنگى جىلدارى ءدارىس وقىعان الەمدىك دەڭگەيدەگى عالىمداردا بار. مىسالى: ن.ن.با­رانسكي، ا.ا.گريگورەۆ، ك.ك.ماركوۆ، ا.ب.بەكتۋروۆ، ا.ج.ماشانوۆ جانە باسقالار.  فاكۋلتەت پەن كافەدرالاردى باسقارىپ ۇجىمىمىزدىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن تۇلعالار دا بولدى:  ۋستيمەنكو پ.د.، تولەنبەكوۆ ي.م.، قاليەۆ م.ق.، مولداعۇلوۆ ن.ب.، سەيىتجانوۆ ا.ف.، كەرەەۆ ب.ە.، مۇساقۇلوۆ ت.م.، قوڭقاشباەۆ ع.ق.، يارمۋحامەدوۆ م.ش.، جورتانوۆ س.ج.، پولتۋشەۆ ا.م.، نۇعىمانوۆ ي.ن.، گوربۋنوۆ ا.پ.، ابيشەۆ م.ن.، سماعۇلوۆا ت.گ.، كارپەكوۆ ق.د.، احمەتوۆ ە.ا.، مازباەۆ و.ب.، دەمەۋوۆ ج.د.، مۇحامبەتجانوۆ ك.ك.، جانە باسقالار.

وسىنداي تۇلعالاردىڭ ەڭبەكتەرى ارقاسىندا بۇگىنگى تاڭدا ينستيتۋتتىڭ كۇندىزگى جانە سىرتتاي وقۋ بولىمدەرىندە 1300-گە جۋىق ستۋدەنت، ماگيسترانت جانە دوكتورانتتار وقيدى. ولارعا 104 پروفەسسور-وقىتۋشىلار ساباق بەرۋدە. ولاردىڭ اراسىندا «جوو ۇزدىك وقىتۋشىسى» مەملەكەتتىك گرانتىنىڭ يەگەرلەرى، ۇزدىك وقۋ قۇرالىنا ارنالعان رەسپۋبليكالىق كونكۋرستىڭ جەڭىمپازدارى، جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەرگە ارنالعان حيميا، بيولوگيا جانە گەوگرافيا پاندەرىنەن جاڭا بۋىن جانە جاڭارتىلعان ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسى بويىنشا (ونىڭ ىشىندە ەلەكتروندى) وقۋلىقتاردىڭ اۆتورلىق ۇجىمدارى بار.   سونىمەن قاتار، وقىتۋشىلارى جىل سايىن قالالىق، وبلىستىق جانە رەسپۋبليكالىق پاندىك وليمپيادالار مەن وقۋشىلاردىڭ عىلىمي جوبا كونكۋرستارىن وتكىزۋگە اتسالىسۋدا. بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋدىڭ ۇلتتىق ورتالىعى «ورلەۋ» اق فيليالدارى – الماتى وبلىستىق جانە الماتى قالالىق بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ ينستيتۋتتارىمەن، الماتى قالاسىنداعى «نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرىمەن»، رەسپۋبليكالىق «دارىن» عىلىمي-پراكتيكالىق جانە قازاقستاندىق وڭىرارالىق بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ ورتالىقتارىمەن ۇجىمىمىز تىعىز بايلانىستا.

قورىتا ايتقاندا، اباي اتىناعى قازۇپۋ-دىڭ عاسىرعا جۋىق دامۋ تاريحىندا كوپتەگەن ساۋلەلى ساتتەرى بولدى. نارىقتىڭ قىسپاعىندا ەتەك-جەڭىن ءتۇرىپ، ەل قاتارلى كۇن كەشكەن كەزدەرى دە بولدى. وسى تاريحىنىڭ ءبىر شەرىگى شامامەن 25 جىلعا جۋىق ۋاقىتى ءوزىمنىڭ كوز الدىمدا ءوتتى. وزگەرىستەر مەن جاقسىلىقتاردىڭ كۋاسى بولىپ كەلەمىن. مەن بۇل شاعىن ماقالامدا قاداۋ-قاداۋ دۇنيەلەردى عانا ايتىپ وتكەندەي بولدىم. بولماسا، قازاق ءبىلىمى مەن عىلىمىنىڭ قارا شاڭىراعى كوپشىلىك قاۋىم ءۇشىن «قازپي» اتىمەن تانىس قارت قازپي تۋرالى تاڭدى-تاڭعا جالعاپ ايتۋعا بولادى. ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ 2025 جىلعا دەيىنگى ستراتەگيالىق دامۋ جوسپارى بويىنشا ءبىزدىڭ جاراتىلىستانۋ جانە گەوگرافيا ينستيتۋتى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، 2020-2021 وقۋ جىلى قارجىلىق جانە كادرلىق باسقارۋ بويىنشا اۆتونومدى ءتارتىپتى ەنگىزدى. سونىڭ ناتيجەسىندە وقىتۋشىلاردىڭ ايلىق ەڭبەكاقىسى ءوسىپ، ينستيتۋتتىڭ ماتەريالدىق جانە تەحنيكالىق بازاسى ءتىپتى دە تولىعا ءتۇستى. ينستيتۋتتىڭ جەتىستىگىن ينستيتۋت ديرەكتورى، عىلىم دوكتورى، پروفەسسور ك.د.كايمۋلدينوۆانىڭ جانە ينستيتۋت باسشىلارى مەن وقىتۋشىلارىنىڭ ەڭبەگىنەن ءبولىپ قارۋعا مۇلدە كەلمەيدى. ول عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىنا باسا ءمان بەرىپ قالماستان، ستۋدەنتتەردىڭ رۋحاني جاقتاعى دامۋىنا دا اسا كوڭىل ءبولىپ كەلەدى. وعان ديرەكتوردىڭ تاربيە ءىسى جونىندەنى ورىنباسارى ن.ت. ماناپوۆ پەن ستۋدەنتتەر كەڭەسىنىڭ سايكەستى جۇمىسى ستۋدەنتتەردىڭ شىعارماشىلىق كەڭىستىگىن اشىپ، بەلسەندىلىكتەرىن ارتتىردى. ينستيتۋتتىڭ قارجىلىق جاعىنان اۆتونومدى باسقارۋعا وتە باستاۋى ۇزتازداردىڭ دا  بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ وتىر. ءوز باسىم وسى ءبىلىم ورداسىندا سانالى عۇمىرىمدى وتكىزىپ كەلە جاتقانىما شىنايى قۋانىشتىمىن. وسى ماقالام ارقىلى وقىرمان قاۋىمعا ۋنيۆەرسيتەتىمىز تۋرالى ايتقىم كەلدى. سەبەبى، وقۋ ورنىمىزدىڭ جاعدايى تۋرالى ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلە بەرمەيدى.  باستىسى، جاستارعا قازىرگى قازاق قوعامىندا ءبىلىم الۋ كەڭىستىگىنىڭ  جىلدان -جىلعا كەڭىپ، مۇمكىندىكتەردىڭ دە اشىلىپ كەلە جاتقانىن باسا اشىپ ايتقىم كەلەدى.   بۇل تۋرالى اباي دانا:

عىلىم تاپپاي ماقتانبا،
ورىن تاپپاي باپتانبا
قۇمارلانىپ شاتتانبا،
ويناپ بوسقا كۇلۋگە - دەمەپ پە، ەدى؟ عىلىم تابام دەگەن ءاربىر جاس  ۇلى ويشىل اتىنداعى قارا شاڭىراققا بەتتەپ، ءبىر سوعىپ كەتىڭىز. مىڭ ەستىگەننەن ءبىر كورگەن ارتىق ەمەس پە؟

قاستەر سارقىتقان،

اباي ات. قازۇپۋ ، جاراتىلىستانۋ جانە گەوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ ۇستازى

Abai.kz