قىرعىزستان ءۇشىن بۇل كوكتەم ۇمىتىلمايدى. وعان ەكى سەبەپ بار. ءبىرىنشىسى شەكاراداعى قارۋلى قاقتىعىس، قيراعان ۇيلەر، ورتەنگەن كولىكتەر مەن وتقا ورانعان اۋىلدار، زار ەڭىرەگەن حالىق. ەكىنشىسى كونستيتۋتسيانىڭ وزگەرۋى. 

28 ءساۋىر كۇنى قىرعىزستان مەن تاجىكستان شەكاراسىنىڭ ماڭىندا قاقتىعىس بولدى. تاجىك شەكاراشىلارى ەلەكتر باعانىنا باقىلاۋ كامەراسىن ورناتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتقاندا، قىرعىز شەكاراشىلارى مەن تۇرعىندارى وعان قارسىلىق بىلدىرگەن. باسىندا سوزبەن ايتىسقان توپ، ارتىنشا تاسپەن اتىستى. سوڭى اۆتوماتپەن وق جاۋدىرۋعا ۇلاسىپ، كىشىگىرىم سوعىس الاڭىنا اتالمىش ايماق ءاپ-ساتتە اينالىپ ۇلگەردى. باقىلاۋ كامەرالارى شەكارا ماڭىنداعى سۋ قويماسى ارقىلى بولىنەتىن سۋدىڭ ترافيگىن قاداعالاۋ ءۇشىن ورناتىلعان بولاتىن.

29 ساۋىردەن باستاپ ەكى ەل كىشىگىرىم ۇرىس قيمىلدارىنا كوشتى. انىعى تاجىكستان تاراپى شابۋىل جاساپ، قىرعىزستان اسكەرلەرى قورعانىس جۇيەسىن قۇردى. قاقتىعىس وشاعىنداعى 71 مىڭ حالىق قىرعىزستاننىڭ باسقا ايماقتارىنا ۋاقىتشا كوشىرىلدى. قوس تاراپ ۇرىس قيمىلدارىندا اۋىر تەحنيكانى قولداندى. تانكتەن اتقىلاپ، تىكۇشاقتان وق جاۋدىردى. قىرعىزستان اۆياتسيا قولدانۋدان باس تارتتى. ونى اۋە قورعانىس جۇيەسىنىڭ ناشارلىعى مەن قاقتىعىستى ۋشىقتىرماۋدىڭ سەبەبىنەن دەسەك تە بولادى. ەكى كۇندىڭ ۇرىستىڭ شىعىنى وراسان. قىرعىزستان تاراپىنان 36 ادام، تاجىكستان تاراپىنان 19 ادام قازا تاپتى. ەكى جۇزدەن استام تۇرعىن اۋىر جاراقات الدى. جۇزدەگەن ءۇي، مەكتەپ پەن اۋرۋحانا، بالاباقشا مەن جانارماي قۇيۋ بەكەتتەرى وتقا وراندى. قوس تاراپ ۇرىس بارىسىندا اسكەري بەكەتتەردى باسىپ الۋعا تىرىستى. قىرعىزستاننىڭ ءبىر بەكەتى ورتەنىپ كەتسە، تاجىكستاننىڭ ءبىر بەكەتىن قىرعىز تاراپى باسىپ الدى.

قاقتىعىس قوس كورشىنىڭ اراسىن ۇزاق جىلعا سوزىلاتىن وشپەندىلىك وتىن جاعىپ كەتتى. قاقتىعىسقا ورتالىق ازياداعى مەملەكەتتەر دە ارالاسىپ، جاعدايدى تىنىشتاندىرۋعا بارىن سالدى. وزبەكستان باسشىسى بىشكەك پەن دۋشانبەنىڭ ءنومىرىن قاتار تەرىپ، جاپاروۆقا ءبىر، راحمونعا ءبىر كەڭەسىن ايتىپ جاتتى. ارتىنشا اقوردانىڭ باسشىسى دا ايىرقالپاقتى اعايىنعا حابارلاسىپ، تاتۋلاسۋعا شاقىردى. تاجىككە قوڭىراۋ شالىپ، جاعدايدى تۇراقتاندىرۋعا كەڭەس ەتتى. قىسقاسى جاعداي تۇراقتالىپ، قاقتىعىس ۇرىس الاڭىنان كەلىسسوز ۇستەلىنە قاراي اۋىستى. حالىق «قاقتىعىستىڭ توقتاۋىندا تاشكەنتتىڭ ۇلەسى باسىم با، نۇر-سۇلتاننىڭ سالماعى اۋىر ما» دەگەندەي پىكىرتالاس جۇرگىزۋدە. ءبىر تاراپ تاشكەنتتىڭ ءبىرىنشى ىسكە كىرىسكەنىن ايتسا، ەكىنشى تاراپ وزبەكستاننىڭ قىرعىزستانمەن رەتتەلمەگەن شەكارالىق داۋى بارىن ەسكە سالىپ، نۇر-سۇلتاننىڭ سالماعى باسىمىراق دەگەنگە مەڭزەپ وتىر. باستىسى قاقتىعىس توقتاپ، قانتوگىس اياقتالدى. دەي-تۇرا گەوساياسي ويىندار ەندى قىزا تۇسپەك.

19-20 مامىر كۇنى قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ تاجىكستانعا جۇمىس ساپارىمەن بارادى. ەكى ەل باسشىلارى كەلىسسوز بارىسىندا ەكونوميكالىق جانە مادەني سالاداعى ارىپتەستىكتى تالقىلاماق. سونىمەن قاتار ورتالىق ازياداعى تۇراقتىلىق ماسەلەسى دە كۇن تارتىبىندە بولاتىنى ايتىلۋدا. وندا قىرعىز-تاجىك قاقتىعىسى دا ايتىلاتىنى انىق.

تاجىكستان باسشىسى راحمون رەسەي پرەزيدەنتى پۋتينمەن 8 مامىر كۇنى ماسكەۋدە كەزدەسپەك. ولار سوڭعى بولعان قاقتىعىس جايىندا دا پىكىر الماساتىن بولدى. تاجىكستان باسشىسى ماسكەۋدەگى اسكەري پارادقا قاتىسادى. سول رەتتە قىرعىزستان باسشىسىنىڭ ماسكەۋدەگى پارادقا بارمايتىنى انىقتالدى. «ەلىمىزدەگى ەپيدەميولوگيالىق جاعدايدىڭ قاۋىرتتىعىن ەسكەرە وتىرىپ، ماسكەۋدە وتەتىن جەڭىستىڭ 76 جىلدىعىنا ارنالعان پارادقا پرەزيدەنت سادىر جاپاروۆتىڭ قاتىسۋى جوسپارلانباعان» دەدى قىرعىزستان پرەزيدەنتىنىڭ وكىلى.

قىرعىز-تاجىك قاقتىعىسىنىڭ اياسىندا ايىر قالپاقتى اعايىننىڭ وتانىندا ۇلكەن وزگەرىس ورىن الدى. ەلدىڭ باستى قۇجاتى كونستيتۋتسيا وزگەردى. انىعى رەفەرەندۋم ناتيجەسىن ءوز كۇشىنە ەندى. 5 مامىر كۇنى ەل باسشىسى سادىر جاپاروۆ جاڭا كونستيتۋتسيانىڭ وزگەرۋىنە ارنالعان قۇجاتقا قول قويدى. وزگەرىسكە ەل حالقى نارازىلىق بىلدىرۋدە. سەبەبى جاڭا كونستيتۋتسيا پارلامەنتتىڭ كۇشىن السىرەتىپ، پرەزيدەنتتىك بيلىكتى كۇشەيتەدى. سوندىقتان حالىق جاڭا كونستيتۋتسيانى «حانستيتۋتسيا» دەپ اتاۋدا. 11 ساۋىردە وتكەن رەفەرەندۋمدا حالىق جاڭا كونستيتۋتسياعا بايلانىستى داۋىس بەردى. داۋىس بەرۋشىلەردىڭ 78,2 پايىزى جاڭا كونستيتۋتسيانى قولداعان. سونىمەن جاڭا كونستيتۋتسيا بويىنشا قانداي وزگەرىستەر بار؟

ەندى قىرعىزستان پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىندەگى مەملەكەتكە اينالدى. پارلامەنتتىك كۇشى ايتارلىقتاي ازايدى. ونى 120 دەپۋتاتتىڭ 90 دەپۋتاتقا دەيىن قىسقارعانىنان كورە الامىز. قىرعىزستانداعى پارلامەنت جوعارى كەنەش ەكەنىن ەسكەرسەك، ونىڭ دارەجەسى تومەندەدى. پرەزيدەنتتى يمپيچمەنتكە جىبەرۋ ءۇشىن ەندى باس پروكۋرور مەن كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ قاۋلىسى كەرەك. ول ەكى لاۋازىمدى دا پرەزيدەنت تاعايىندايتىندىقتان، پرەزيدەنتتى يمپيچمەنتكە جىبەرۋ زاڭ بويىنشا مۇمكىن ەمەس سىندى.

پرەزيدەنت ەندى ءوزى باسشى، ءوزى ۇكىمەتتى باسقارادى. ول پرەمەر-مينيستر لاۋازىمىن الىپ تاستادى. ونىڭ ورنىنا ءوزى وتىرىپ، بارلىق اتقارىلعان شارالارعا ءوزى جاۋاپ بەرمەك. حالىق الدىندا ەسەپ بەرۋ ءۇشىن ارنايى «قۇرىلتاي» قۇراتىنىن جاريالادى. «قۇرىلتايدا» جىل سايىن اتقارىلعان شارالار جايىندا ەسەپ بەرىپ وتىراتىن بولادى. جاڭا كونستيتۋتسيا بويىنشا ەندى تسەنزۋرا دا ارتاتىن بولدى. تالقىلانۋعا تىيىم سالىنعان تاقىرىپتار سانى ارتپاق. حالىق بۇل قۇجات دەموكراتياعا قارسى دەپ وتىر.

وتكەن اپتا ورتالىق ازيا حالقىن قىرعىزستانعا ەرىكسىز نازار اۋدارتتى. ءبىرى ورتەنگەن بەكەت، ەكىنشىسى وزگەرگەن كونستيتۋتسيا. جاڭا كونستيتۋتسياعا ەندى بۇرىنعى زاڭداردى بەيىمدەۋ كەرەك. بۇل ۇلكەن داۋ تۋىنداتاتىنى انىق.

اسحات قاسەنعالي

Abai.kz