اجال ايتىپ كەلمەيدى
بۇرىنعى شۇرىق-تەسىكتەن قالعان داق ورىندارى كوزگە بىردەن شالىناتىن توبەگە قاراي جاتىپ وتكەن مەن كەتكەنگە ات قوسۋ بوتاگوزدىڭ كەيىنگى ءبىر-ەكى كۇندەگى ەرمەگىنە اينالعان ماشىق ەكەنى ناعىز انىقتىق. ونىق وزىندە، جانىن قيناعان سىرقات ءبىر مەزەت قۇرساۋىن بوساتقاندا عانا ءتۇپ قازىعىنا اينالىپ سوعۋعا مۇمكىندىك الادى. ال، بىلايعى تۇستا دەم جەتپەي، دەم جەتپەگەننەن كەيىن قارا تەرگە مالشىنعان قالپىندا ەسەڭگىرەۋدى سەرىك ەتەتىنى ءشۇباسىز. وسىنداي ساتتەردە ادامزات اتاۋلىنىڭ ءتۇبتىڭ-تۇبىندە ءبىر بارار جەرىنە ەنتەلەي بارىپ قايتاتىنىن سەزسە سەزەر، ايتكەنمەن كوزىن اشقاندا جوعارىدان ءتونىپ تۇراتىن قاۋدىرلاق كيىمدى دارىگەرلەردىڭ سۇلباسىن كورۋى جانىنا دەم. بۇل كورىنىس تاتار ءدامنىڭ تاۋسىلماعانىن بىلدىرەتىن نىشان ەكەنى داتكە قۋات.
دارىگەرلەردىڭ ارەدىك بولسا دا قارا كورسەتۋى كىم-كىمگە دە جۇبانىش. ءتىرى دۇنيەنىڭ وسىنداي قارىم-قاتىناستار ارقىلى اجار اشاتىنىن سىرقاتتار الدەقاشان مويىنداعان. مويىنداعاندارىنان عوي، ارناۋلى كيىم كيىپ، بەتپەردە تاققاندارعا بالا كوزىمەن قاراۋعا اۋەس. ءيا-ءيا، دارىگەرلەرگە انا توسىنە ۇزدىككەن، ودان ءنار كۇتكەن ءسابي كوزىمەن قاراۋ اركىمنىڭ ۇمىتىنە تامىزدىق. ال، ودان ارعى دۇنيە... ودان ارعىسىنا ەشكىم دە ساناسىن جەتەكتەتپەگەن.
تۇيسىك الدامايدى، كوپتەن كۇتىم كورمەگەن، تەك جوپپەلدەمەدە ءجۇردىم-باردىم اكتەلە سالعان، سالدارىنان قابىرعالار مەن توبەدەگى بۇرىنعى ويىقتار ورنى قاراقوتىرلىعىنان اينىماعان مىنا بولمەدەگى سىرقاتتاردىڭ قاراسى اجەپتاۋىر. سويتكەنمەن، ولاردىڭ ىڭقىل-سىڭقىلى قۇلاعىڭا جەتپەيتىنى كوڭىلگە ءبىرتۇرلى اسەر قالدىرادى. الدەقايدان قيسىق-قىڭىر سيقىرشى كەلىپ ءبارىن دە سىيقىرلاپ تاستاعانداي اۋرۋ بىتكەن كۇنۇزاقتى ءتىلىن تىستەگەن قالىپتارىنان تانبايدى-اۋ، ءبىر تانبايدى. مۇندا ءسوز تۇرماق كەرەۋەتتىڭ بەيساۋات سىقىرىن ەستىمەيتىنىڭ شىندىق. تەك، مىيدى شاعار ءبىر ىزىڭ ىسقىشىن كەرۋدەن جالىقپايدى. كادىمگى وكپەنى جەلدەتەر قۇرىلعىنىڭ ۇزىندى-قىسقالى سولقىلى ونە-بويىڭدى تىتىركەندىرىپ تۇرادى.
«ادام ءۇش كۇننەن كەيىن كورگە دە ۇيرەنەدى» دەمەكشى، جاساندى تىنىس الۋ اپپاراتىنا تاۋەلدىلەردىڭ ءدال مىنا تىرلىككە كوندىككەندىكتەرى سونشالىقتى، وقىستان تىرس ەتكەن دىبىستى داڭعازاعا شاقىرعان دابىلداي قابىلداۋى زاڭدىلىق. ويتكەنى، وسىناۋ تىسىردىڭ استارىندا ءومىر جالعاستىعى جاتقانىن ىشكى تۇيسىكتەرىمەن ۇعىنادى. ۇعىنادى دا ادۋىندى تولقىن ىقتيارىندا قالعان قايىقتىڭ ءۇمىت اتتى جالقى ەسكەگىنە جابىسۋعا ىڭعاي تانىتادى. قاراپ وتىرىپ ولگىسى كەلمەگەندىكتەرىنەن، ءومىر اتتى عاجايىپتا از دا بولسا تىنىس الا تۇرۋعا قۇشتارلىقتارىنان.
الايدا، تورەلىكتەن قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ، قيامەتتى الەمدەگى قيالي بوپسانىڭ شىبىن جانعا ەرۋلىك بەرۋدەن قاشقاقتايتىنى قاپىسىز. سالدارىنان ادامزات بويىنان دۇنيەنى شىر اينالدىرار تەپسىنىستىڭ مىنا اۋرۋ ۇستىندە ءۇزىلىپ تىناتىنى قيىن ەندى. تەپسىنبەك تۇرماق، تىربانارلىق شاماعا زارۋلىگىڭ اسپانداعى ايعا تەلمىرۋىڭمەن پارا-پار. ناتيجەسىندە كىم-كىمنىڭ دە كىرەر مەن شىعارعا سالدار ىلەستىرمەيتىنى بەلگىلى. ولاي بولسا، قيسىنعا جىعىلۋدان گورى قيعاشتىققا قاراي اۋىپ قالۋدىڭ پارمەنى باسىم ەكەنىنە مۇنداعىلاردىڭ ءشۇبا كەلتىرمەيتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى جاعداي.
بوتاگوز سەلك ەتتى.
بولمە ەسىگى تاعى دا سەرپە اشىلىپ، ىشكە قاراي دوڭگەلەگى سىقىرىن جايعان سۇيرەتپەنى سۇيرەتكەن ەكى-ءۇش ادام وتە بەرىپ ەدى. مىنا كورىنىس تاعى ءبىر بايعۇستىڭ اقزەر الەمدى تالاق قىلىپ تاستاپ كەتكەنىن جاريالاعان امال-ارەكەت بولاتىن. كىم بولدى ەكەن؟
سىرقاتتار بىلەدى، قات-قابات قوزعالىس، الىپ-ۇشپا كۇيبەڭنەن تىس قالعان بولمەگە ارناۋلى كيىمگە تۇمشالانعان دارىگەرلەر قول اربامەن كەلسە، وندا الدەبىرەۋدىڭ دۇنيەگە قايتا ورالعانى دا، ال، سۇيرەتپەنى جەتكىزسە، الدەكىمنىڭ جان تاپسىرعانى انىقتىق بولاتىن. ەندەشە، ولگەننىڭ كىم ەكەنىنە باسىڭدى قاتىرماي ىشىڭنەن «يمانى سەرىك بولسىن» دەگەندى كۇشىڭ جەتسە ايت تا، تىپىر ەتپەي جاتا بەر.
قاۋدىر-قاۋدىر ەتكەن كيىمدىلەر سوناداي تۇستاعى كەرەۋەتكە جاقىنداپ بارىپ، دوڭكيىپ جاتقان دەنەنى توسەك جايماسىمەن قوسا سۇيرەتپەگە اۋدارعاندا «ۋھ» دەسكەن كۇيى ۇلكەن ءبىر جۇمىستى تىندىرعانداي كەرىلە بەل جازىستى دا، «ەندى قايسىڭدى اكەتەمىز» دەگەندەي جان-جاقتارىنا مارعاۋ قاراستى. سونسىن، ەتتەرى ءولىپ كەتكەندىكتەن شىعار، مۇردەگە نازار اۋدارماستان ءوزارا كۇبىر-سىبىرعا جەلى تارتتى:
- مۇنى قايدا الىپ بارامىز؟ – دەپ سۇرادى، نازىكتەۋ داۋىس يەسى.
- قايدا بولۋشى ەدى، مۇردەحاناعا دا، - دەدى تولىقشا كەلگەن ايەل كۇڭك ەتە قالىپ.
نازىك داۋىس يەسىنىڭ مىنا سىلتەمەگە كوڭىلى تولمادى بىلەم، مۇرىن استىنان مىڭگىرلەپ قويا بەردى:
- وندا ورىن جوق دەپ ەسكەرتكەن.
- كىم؟
- ءمايىتحانا مەڭگەرۋشىسىنىڭ الگىندە الدەكىمدەرگە سولاي دەگەنىن قۇلاعىم شالعان.
- ول الگىندە ايتقانى. ال، قازىر...
- سوندا بىرەۋدى جەرلەپ ۇلگەردى دەپ ويلايسىز با؟
تولىقشا ايەل جاراتپاعان سىڭاي تانىتتى.
- سەن ەكەۋىمىزدىڭ وعان قاتىسىمىز جوق.
- سوندا دا...
- ءاي، وتتاماساڭشى! ەگەر كوڭىلىڭ اۋسا ءبىزدىڭ ۇيگە اپارىپ، توردەگى ديۆانعا جاتقىزا سالشى، مىلجىڭداماي! ورىن جوق بولسا قايتەمىز، سولاي امالدايمىز دا...
ول كەتۋگە ىڭعاي تانىتقاندا ەكىنشىسى جالىنىشتى ءتىل قاتتى:
- ازىلدەمەڭىزشى، اپاي! مەن شىنىمدى ايتىپ تۇرمىن. الدە ءسىز مەڭگەرۋشىمەن ءوزىڭىز سويلەسىپ، ءبارىن ءبىر جاقتى ەتەسىز بە؟ سويتسەڭىز جاقسى بولار ەدى. مەن ءمايىتحانا جاققا بارا بەرەيىن، سولاي ما؟
- اينالايىن-اۋ، مۇردەنى سوندا الىپ بارماعاندا قايدا اپارىپ، قايدا جاسىرعاندايسىڭ؟ تۇك كورمەگەن بالانىڭ ءسوزىن سويلەمەسەڭشى. كۇندەگى جاساپ جۇرگەن جۇمىسىڭ، باستى كوپ قاتىرا بەرمەي بار ەندى!
سىقىرلاۋىق اربانى يتەرگەن سۋدىرلاق كيىمدەگىلەر بولمەدەن شىعا جونەلگەندە بوتاگوز ىشكى قۇرىلىسىنان بىردەڭە ءۇزىلىپ كەتكەندەي بەتىن تىجىرايتتى. «ولە قالسام مىنالار مەنىڭ دە مۇردەمدى ءارى تارت تا، بەرى تارتقا سالا ما؟» - دەپ ءتۇيدى سونسىن شوشىنا. ارتىنشا سەلك ەتە: «ءتىپا، ءتىپا! كەسىرىنەن ساقتاسىن! مەن ولمەيمىن، مەن سىرقاتىمنان ايىعامىن!» - دەدى ءوزىن-ءوزى قايراۋعا تىرىسىپ. سويتكەنمەن، مىيدى سولقىلداتقان كەسىر وي ىقتيارىنا كونبەدى. سايقالدىقتىڭ سان تاراۋ قيتۇرقىسىن شۇبىرتا جانىن جۇلمالادى. «بالالارىمدى جەتكىزۋىم كەرەك. مەن بولماسام ولار كىمگە سەنگەندەي، كىمنەن پانا تاپقانداي؟!» - دەدى كەلىنشەك ەندى وسپادارلاردان جەڭىلمەۋگە تىرىسا.
بىراق، جەڭىسكە دە جەتە المادى. ءدۇر سىلكىنگەن سىلىكپەدەن شامىرقانعان كەۋدە ەرىكتەن تىس قىسىپ-قىسىپ جىبەرگەندە سىرقات ەسىنەن تانا بەرگەن...
***
وزىنە-ءوزى كەلگەندە اۋزى-مۇرنى بوس ەمەستىگىنە كوزىن جەتكىزدى. تەك اۋىز بەن مۇرىن عانا ەمەس، بىلەكتەگى تامىرعا دا ينە شانشىلعان ەكەن.
- ماعان نە بولدى؟
ماڭقالانا سويلەدى. سۇراقتىڭ كىمگە باعىتتالعانى دا بەلگىسىز ەدى.
- سەن قىسىلىپ قالدىڭ، - دەدى وسى كەزدە قايدان شىققانى بەلگىسىز ءبىر داۋىس جاۋاپ قاتىپ، - ەشتەڭەنى ويلاما، ەشتەڭەگە الاڭداما. ايتپەسە قالجىراپ قالاسىڭ.
قىزىق. «ەشتەڭەنى ويلاما، ەشتەڭەگە الاڭداما»، دەيدى. سوندا نە، باسىنان ءوتىپ جاتقان وقيعاعا كوزىن جۇما قاراۋى كەرەك پە؟ ازىرگە ءتىرى ەمەس پە! ءتىرى بولعاننان كەيىن ارنەنىڭ بايىبىنا بارۋعا نيەتتەنسە نەسى ايىپ.
الدە...
جۇرەگى شىم ەتتى.
مۇمكىن كەيبىرەۋلەر مۇنى تىرىلەر قاتارىنان سىزىپ تاستاۋعا ىڭعاي تانىتقان شىعار؟ مۇمكىن-اۋ. بىراق، ولارى بولا قويماس، وعان بوتاگوز كونە قويماس. قوس بالاپانىن ۇشارعا جەتكىزبەي ءسونۋ، بوتاقاندارىنىڭ كوز جاسىنا مالتىعا كورگە ءتۇسۋ ۇلكەن كۇنا بولار. ەڭ قۇرىماسا اياقتاندىرىپ كەتسە ءبىر ءجون. ۇلىن ۇياعا، قىزىن قياعا قوندىرىپ بارىپ قاراسىن سۋىتسا ارمانى جوق، ارينە.
كەۋدە تۇسى شىمىر-شىمىر ەتە قالدى.
ءيىس شالۋدان قالعان تاناۋى وعان جالعانعان تۇتىكشەمەن قوسا قۋسىرىلىپ بارىپ باسىلدى.
«مەن ولۋگە ءتيىستى ەمەسپىن!» دەدى شامىرقانا. بىراق، بۇل جولى ەرىنى جىبىر ەتكەنىمەن ءوز داۋىسىن ءوزى ەستىمەدى.
سىرقاتتىڭ جابىسقانىنا ونشاقتى كۇننىڭ مۇعدارى. ادەتتەگى تىماۋ-سىماۋ شىعار دەگەن توپشىمەن اۋەلگىدە ءمان بەرمەگەن. ازار بولسا ءدارى ىشە سالارمىن دەگەن ءۇمىتتىڭ جەتەگىندە ەم-دوم قارەكەتىن ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋعا سالىپ جىبەرگەنىن مويىندايدى. الايدا، ۋاقىت وزعاندا ۇرشىقشا ءيىرىپ اكەلىپ الىپ ۇرعانى كوڭىلىنە سەكەم سالعانىن جوققا شىعارماق ەمەس. بۋىن-بۋىنىنا مىڭ-سان ينەلەر قادالىپ، تىنىس جولى بىتەلە، دەم الىسىنىڭ اۋىرلاي باستاعانى جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس ەدى. سونى تۇسىنگەندە كۇندىز-ءتۇنى تەلەديداردان قاقساپ جاتقان «كوۆيد» دەگەن پالەنىڭ مۇنى دا اينالىپ وتپەگەنىنە سەنۋگە بولاتىن.
تىنىس الۋى مۇلدەم اۋىرلاپ، ءيىس سەزىنۋدەن قالعان شامادا «جەدەل جاردەم» شاقىرتقان. ىرعالىپ-جىرعالىپ جەتكەن اق حالاتتىلار... سۋ وتكىزبەس سۋلىققا كەلەتىن سۋدىرلاق جامىلعىعا تۇمشالانعاندار، «ءاي-شايعا» قاراتپاستان اۋرۋحاناعا قاراي الا جونەلسىن.
الا جونەلگەنى ءبىر باسقا، قابىلداۋ بولمەسىندە قاراۋسىز ءارى ەشكىمگە كەرەكسىز كۇيدە ۇزاعىراق جاتىپ قالعانى جانىنا قاتتى باتقان-دى. اينالاسى تولعان ءوزى سياقتى سىرقاتتار ەدى. «وي، اللام-اي!» «ءولدىم-اۋ!..» «شىبىن جانىمدى قيا گور، جاراتقان يەم!» - دەگەن جالبارىنىستار قۇلاعىن سارسىتىپ بىتكەن. ىڭقىل-سىڭقىل سوڭىن وسىنداي سارناۋمەن تۇنشىقتىرسا جاندارى جادىراپ قالاتىنداي كورىنىپ كىم بولسا دا جالبارىنۋدان جالىقپاعان. ولارعا اشۋلانا دا المايتىن ەدى. اركىمنىڭ ءوز جانى وزىنە قىمبات. ال، قىمباتقا قول سۇعۋعا ەشكىمگە وكىلەتتىلىك بەرىلمەگەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ولاي بولسا، نەگە دە شىداپ باققانى دۇرىس.
شىدادى دا. ءتىپتى، اۋا جەتپەي تۇنشىققان شامادا دا قىڭق ەتپەدى. ايتەۋىر، ءبىر مەزەتتە، ەسىنەن تانىپ قالسا كەرەك، شىر-شىر ەتكەن قىز بالانىڭ داۋىسىنان كوزىن اشقاندا سۇيرەتپەنىڭ ۇستىندە ىرعاتىلىپ كەلە جاتقانىن ءبىلدى.
ۇزاق ىرعاتىلمادى، وسىناۋ بولمەدەگى ەڭ قۇرىماعاندا توسەك جاپقىشتان جۇرداي ەسكى بوستەكتىڭ ۇستىنە سىلق ەتكەندە ۇشىپ كەتپەككە وقتالعان جانىن قايىرىپ العانىنا قۋاندى.
ءيا، مىنا جەرگە وسىلاي تاپ بولعان-دى.
- ءتاۋبا، ءتاۋبا، - دەدى سول ءساتتى ەسىنە العاندا بالالارىن ويلاي، - مەنى اجالدان الىپ قالعان سەندەردىڭ كوز جاستارىڭ، اينالايىندارىم!
بۇل جولى ءۇنى سىرتقا شىقپادى. تەك، ىڭىرسىعان ءبىر دىبىس كوكىرەگىنەن لىقسىپ كەتتى.
سونى وزىنشە ءتۇسىندى مە، الگىندەگى بەلگىسىز داۋىس يەسى قايتادان ءۇن قوستى:
- ادامنىڭ ادامزاتقا جاساعان ەڭ ۇلكەن قياناتى وسى اۋرۋ شىعار، شىراعىم. ءتىرى جۇرسەڭدەر ءبىلىپ جۇرگەيسىڭدەر، ولسەڭدەر لاعنەتتەرىڭ سولارعا!
داۋىس يەسى كىم؟ ول نەنى تۇسپالداپ جاتىر؟ تۇسىنەر شاما تاپپادى.
اناۋ ادام تاعى ءسوز ساپتادى:
- ءبىز جاسارىن جاساعان، اسارىن اساعان كارى سۇيەكتەرمىز عوي، مىنا دۇنيەنى قيماساق تا انا دۇنيەگە قاپىسىز اتتانارىمىز ءسوزسىز. ەرتەڭىمىز جوعالماسىن، بالا تابار سەندەر، ات ۇستار ۇرپاق امان بولعايسىڭدار!
«مەن ەندى بالا تاۋىپ جارىتپاسپىن. ايتكەنمەن، نيەتىڭىزگە راحمەت!»
تاعى دا ىشىنەن ايتتى. ايقايلاسا دا بولاتىن ەدى. الايدا، ىسقىشىن قايدا قالدىرعانى بەيمالىم سىبىزعى كوڭىلى ازدى قاناعات تۇتقان.
بەيتانىس مۇنىمەن شەكتەلمەدى. بولمەدەگى ۇنسىزدىك ابدەن مەزى ەتكەندەي، سالدارىنان سويلەپ قالعىسى كەلگەندەي ويىن ءارى قاراي جالعادى:
- سىرباز دۇنيەدە سىزىلىپ سويلەۋگە اۋەستەنگەن ءبىزدىڭ بۋىن توق-توقتى قابىلداماعان كۇيىندە وتەر مە ەدى قايتەر ەدى، ەگەر تومىرتقالاپ سورپا ءىشۋدى قاناعات تۇتۋدان جازباساق؟ جوق، ويتە قالساق كۇندەلىكتىمىزدەن قۇر قالادى ەكەنبىز. ونى تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى جەردە ابدەن ۇعىندىق. ويتكەنى، ەرتەگىدەن جالىقتىق. باياعىدا، ءوزىم دە سول سالانىڭ سۇيەگىن ءمۇجىدىم عوي، ءبۇتىن ءبىر پارتيانىڭ ەرتەگىسىنىڭ اۋەنىمەن لاعاتىنبىز، ەندى جالعىز-جارىمدىنىڭ اۋسەلەسىمەن ءارلى-بەرلىگە كوسىلەمىز. توقەتەرىندە توقتاعان تۇسىمىزدى اڭعارمادىق. ءيا-ءيا، ءبىز توقتاپ قالعانبىز. وعان، مىنا سىرقات ابدەن كوزىمىزدى جەتكىزدى.
بوتاگوز كۇشتەنە مويىنىن بۇرىپ، كوز قيىعىن تاستاعاندا كەرەۋەتىنەن تۇرا، بىردەڭەلەردى قوبىرسىتىپ جاتقان جاسامىس ايەلدى كوردى. تۇرىنە قاراساڭ جەتپىستىڭ ماڭايىن اينالسوقتاپ قالعان جان دا، قيمىل-قوزعالىسىنا قاراساڭ ءابجىل. شاشىن بۇرىنعىنىڭ ايەلدەرىنىڭ سانىمەن توبەسىنە ءتۇيىپ قويعان. كيىم ۇلگىسى دە قاتىپ قالعان سۇرعىلت يۋبكا مەن ءوڭىرى توقىلعان سارعىش تارتقان كەۋدەشە.
- شىراعىم، دارىگەرلەر الگىندە ايتىپ كەتكەن – مەنى بۇگىن باسقا پالاتاعا اۋىستىرماقشى ەكەن. مۇمكىن، مۇلدەم شىعارىپ تا قالار. ەندەشە، جازىلعانىم. ساعان دا سونى تىلەدىم، - دەدى ول وسى قالپىندا باسىن كەكجيتە، تاناۋىن كوتەرىڭكىرەي، ەرىنىن شۇيىرە سويلەپ.
مۇنىمەن دە توقتامادى:
- ادام مەن ادام بىرىمەن ءبىرى ادامشا سويلەسە الماسا كەۋدەسىندە جانى، بولمىسىندا ساناسى بارىنان نە قايىر؟ مىنە، جاتىر عوي تالايى، ساندىراعى بولعانىمەن سارىۋايىمى ءتىلىن تۇساۋدان بوساتپاي. بۇلارعا نە دەي الاسىڭ؟ ءجون ايتقانىڭمەن تىڭدار قۇلاق تابىلسا جاقسى. ولار ولىمنەن قورقادى. ۋايىمسىز كۇندەردە ىستەرلەرىن ىستەپ الىپ، ەندى سونىڭ سالماعىنان جانشىلىپ قالعان سورلىلار كىلەڭ. سولاي، شىراعىم! سەن دە وسىندا كەلگەلى «بالام، بالام» دەيسىڭ. سوعان قاراعاندا بايىڭ جوق-اۋ، ءتارىزى؟ ونى ەڭ قۇرىسا ءبىر رەت تە ەسىڭە المادىڭ. بالالاردى كۇلگە اۋناپ تاپقان جوقسىڭ، ەندەشە، قۇداي ونى كوپ كورگەن شىعار. ەشتەڭە ەتپەيدى. ءومىر بويى بايسىز وتكەن ءبىز دە ءجۇرمىز عوي سەلدىرەسەك تە سەرەيىپ قالماي.
ادۋىندى ايەلدىڭ ءسوز ساپتاسى قىزىق. سۇپ-سۇر وڭىندە ومىرگە اششىنىسىن جاسىرا الماعان ادامنىڭ ءپىشىنى ساقتالعان.
ول ارباعا وتىرىپ ۇزاي بەرگەندە دە سويلەپ بارا جاتتى:
- مىنا اۋرۋدان ولگەندەر جەر بەتىندەگى ادامزات اشقاراقتىعىنىڭ قۇرباندارى دەپ بىلىڭدەر. وسىنى جادىلارىڭنان شىعارماڭدار. جاساسىن ودىراڭنان وماقاسپاعاندار!
ەسۋاس ورتادا ەسى اۋىسقاندار كوپ بولاتىنىن دالەلدەگەندەي بارق ەتكەنىمەن ارتىنا بۇرىلىپ قارامادى.
بىراق، كوزدەن كەتسە دە كوڭىلدەن كەتپەدى. «بالالاردى كۇلگە اۋناپ تاپقان جوقسىڭ، ەندەشە، قۇداي ونى كوپ كورگەن شىعار». قۇلاق تۇبىنەن ىزىڭ-ىزىڭ ەتەدى. قاي ءسوزىن الساڭ دا تامىرىنان شىندىق شىمىرلايدى. اجداھا اۋرۋدى، ودان كەلەر اجالدى قاپەرگە ىلمەس شىمىرلىعى باسىم.
«بالالاردى كۇلگە اۋناپ تاپقان جوقسىڭ، ەندەشە، قۇداي ونى كوپ كورگەن شىعار». ءيا، ۇستىنەن ءدوپ ءتۇستى، قۇداي ونى كوپ كوردى.
كوپ كورگەنىنەن دە، باسقانىڭ ەنشىسىنە بۇيىرتا سالدى. ءبىر قىزىعى، ءدال سول مەزگىلدە بوتاگوز قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتىن شاۋىلدەتپەدى، قيماستىقتىڭ قىمىرانىن جانە ىرىتپەدى، ءبارىن ءتىلسىز قابىلداپ، ىڭ-شىڭسىز شىعارىپ سالدى. قاتتى سۇيگەنىنەن شىعار، قايدا دا باقىتتى بولسىن دەگەن ىزگى نيەتىنەن بولار. قازىر ول باسقا شاڭىراقتىڭ وتاعاسىسى. بۇلاردى بالكىم ويلار، بالكىم ويلاماس، ايتەۋىر قاۋقيىپ ءتىرى جۇرسە سول ولجا. قانشا ايتقانمەن توسىنە العاش سالماعىن سالعان قىمباتتىسى، قوس قۇلىنىنىڭ اكەسى عوي. الىستا بولسا دا اۋدەمگە ايبار ەكەنى ناق.
وعان دا وننىڭ ۇستىندە جىل جىلجىپتى. ءوتىپ بارا جاتقان ءومىر دەسەڭشى...
جۇمباق ايەل كەتكەننەن كەيىن بولمەگە قايتادان تىنىشتىق ورنادى. تەك، اپپارات سولىعى عانا ىسقىشىن تارتادى.
ءالى كۇنگە ءتىرى جاتقانى وسى اپپاراتتىڭ كومەگىنەن ەكەنى ءشۇباسىز. ايتپەسە، وكپەنىڭ سەكسەن التى پايىزى زاقىمدانعان جاننىڭ جارىق دۇنيەنى تاستاپ كەتپەۋى مۇلدەم قيسىنعا سىيماس جاعداي-دى.
سەكسەن التى پايىزدى قايدان الدى؟
بولمەگە اكەلگەننەن كەيىن تىنىس الۋ اپپاراتىنا جالعاپ، ونىڭ ۇستىنە تامىردان سۇيىقتىق جىبەرگەننەن كەيىن سۇيرەتپەمەن ارنايى ورىنعا جەتكىزە تاعى دا تەكسەرىسكە سالعان. ناتيجەسىندە، وزدەرىنشە بولىپ، ارا-اراسىندا الدەنەگە كۇلىپ وتىرعان اپپاراتتاعى ەكى قىز ساپ تىيىلىپ، ارتىنشا سىبىرلاسا قالدى.
- كاپەتس پە؟ – دەدى ءبىرى ەڭكەيگەن قالپى ەكرانعا ۇڭىلە بەرە، بوتاگوزگە تۇسىنىكسىز تىلدە بىردەڭەلەر ايتىپ.
- ازىرگە كاپەتستەن ءسال دە بولسا اۋلاقتاۋ. بىراق، جاعدايى اۋىر، - ەكىنشىسى باسىن شايقادى، - مۇمكىن ەرتەڭ، مۇمكىن بۇرسىگۇنى...
جانى تۇرشىكتى. «مۇمكىن ەرتەڭ، مۇمكىن بۇرسىگۇنى...» دەيدى. جاعىنا جىلان جۇمىرتقالاعىردىڭ وزىنشە ىزعان جورامالىنىڭ ءتۇرىن! «ءومىر - جۇمباق، ءولىم – ايتىپ اۋىز جيعانشا» ەكەنىن قاپەرگە المايدى. بۇل ەمەس، مۇمكىن ءوزى تىراپاي اسار، اناۋ قۇرىلعىسىنىڭ تۇيمەسىن باسام دەپ وتىرعانىندا. ءبارى مۇمكىن عوي...
ەكەۋدىڭ مۇنىمەن ءىسى جوق، اڭگىمەلەرىن جالعاستىرىپ اكەتكەن.
- سەن بىلەسىڭ بە، كورونوۆيرۋسىن تاراتىپ جىبەرگەن قىتايىڭ كارانتيننەن شىعىپتى عوي. ەندەشە، وسىڭ ولاردىڭ ويىنى ەمەس پە ەكەن؟
- بىردەڭە بولسا قىتايدى كۇستانالاپ شىعا كەلەمىز. نەگىزىنەن، ينتەرنەتتەن وقىعانمىن، بۇل ماسونداردىڭ قاندى جوسپارىنىڭ ناتيجەسى دەيدى عوي ءبىر بىلگىشتەر. ولار جەر بەتىندەگى ادامداردىڭ باسىم بولىگىن ءولتىرىپ، اقىرىندا وزدەرى سونسىن وزدەرىنە تاۋەلدى قۇل-قۇتانداردى عانا قالدىرماق دەگەن ءسوز بار. راس تا شىعار.
- مۇمكىن... ايتكەنمەن، نە ىستەسە دە ءبىزدىڭ كوزىمىز كەتكەننەن كەيىن ىستەسە ەكەن.
- ءپالى! مىناۋىڭ «مەن كەتكەننەن كەيىن دۇنيەنى جالىن شارپىسا دا ءبارىبىر» دەگەن پيعىلىڭ با؟ وعان بالاڭ، نەمەرەڭ كۇيەتىنىن ويلامادىڭ با؟
- ەشتەڭەنى كورمەي، كورمەگەننەن كەيىن ۋايىمنان جۇرداي بولىپ جانىم اۋىرماي جاتام دا.
«مىناۋ نە وتتاپ وتىر-ەي؟»
بار كورسەتەر قايراتى وسىعان جەتتى.
ورىنىنان اتىپ تۇرىپ اناۋ ەكەۋىن جەردەن الىپ، جەرگە سالماققا نيەتتەنگەن. الايدا، قوزعالار قۋاتتىڭ كەمشىندىگى ەسىنە تۇسكەندە كەۋدەسىن قىجىلمەن اپتاپ شەكتەلدى. بەۋ-بەۋ جالعان، بەۋ جالعان دەسەڭشى...
مىناۋ جالعان ەشكىمگە وپا بەرمەگەن. كەيبىرەۋلەر «بايمىن، باقىتتىمىن» دەپ كۇپسىنەتىن شىعار. شىنتۋايتىندا، سول بايلىقتان تۇتام الماي كەتەدى عوي ولە قالسا. ەندەشە نەسىنە ءىسىنىپ-كەبەدى؟ كەبىنگە ورانعاندا «باقىت» دەگەنى كور سۋىقتىعىنان قورعاي ما؟ قورعاماق تۇرماق «جاتقانىڭنان تۇرما» دەگەن پيعىلمەن توپىراق تاستاعانداردىڭ ءىسىن قۋاتتاپ تۇراتىنى قىزىق ەندى. وي-وي، ساپپاس دۇنيە-اي! ساپپاستىعىڭنان عوي اقىلدىمىن دەگەن ادامنىڭ سايقالدىعىڭا بويلامايتىنى، سىرىڭدى الا المايتىنى. سويتسە دە سەنى جاقسى كورەتىنى ءشۇباسىز. بالكىم، ارزانعا الدانعانىنان، بالكىم...
تۋ-ۋ، سايقال ويى تاعى قايدا باستادى؟ ءتىپتى تاۋسىلاتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. انا تۇستان دا، مىنا تۇستان دا قاقشاڭ-قاقشاڭ ەتەدى.
انە، بولمە ەسىگى قايتا اشىلدى. قاۋدىرلاق كيگەن ءبىر-ەكى دارىگەر ەكەن. بار جاقسىلىعى - سۇيرەتكەندەرى جوق. ەندەشە، شىعىن دا جوق دەگەن ءسوز.
دارىگەرلەر ەشقايدا بۇرىلماستان بەرى قاراي تارتتى. بوتاگوزگە بەتتەگەندەرى انىق.
- سىزگە ارنايى مىنا ءدارىنى اكەلدىك، قابىلداعانىڭىز ءجون.
مۇنىڭ اۋىزىنان تۇتىكشەنى شىعارىپ ورنىنا ءدارىنى تىقپالادى. «ىشپەيمىن. كەرەگى جوق» دەپ قارسىلىق تانىتۋعا مۇرشا بەرمەدى.
سونسىن قالام ۇسىنىپ، الدىنا قاعاز قويدى.
- بۇل ارناۋلى رۇقساتپەن بولىنەتىن ءدارى. سوندىقتان العانىڭىزدى راستاپ مىنا جەرگە قول قويىپ جىبەرسەڭىز دۇرىس بولار ەدى؟
تاعى دا ساناسپادى. ەكەۋلەي دەمەپ الدەنە جازىلعان قاعازدىڭ ءبىر تۇسىنا قولىن قويعىزدى.
- ۋايىمداماڭىز، ءبارى جاقسى بولادى، - دەدى سونسىن سالماقتى تۇردە.
شىنىندا دارىگەرلەر شىعىپ كەتكەننەن كەيىن بوتاگوز ءوزىن جەڭىل سەزىنگەندەي اسەرگە بولەندى. كەۋدەسى اشىلىپ، تىنىس الۋى جەڭىلدەپ، كادىمگى ساۋ قالپىنداعىداي بەيمارال كۇيگە كەنەلگەنى كەرەمەت.
تەك، ءتۇن ورتاسىندا شوشىپ ويانعانى بەلگىلى.
ءتۇس كورىپتى. تۇسىندە اناسىمەن قاۋىشىپتى. الىستان بۇلدىراي تاقالىپ، ءدال الدىنا كەلگەندە اجارىن انىقتاتقان شەشەسى مەيىرىم شۋاعىنا بولەمەككە قۇشاعىن اشقان ەكەن دەيدى. ءباز-باياعى قالپىندا، ءباز-باياعى انالىق ماحابباتىمەن ەركەلەتكىسى كەلەتىن سىڭايى بار.
العاشىندا تارتىنشاقتاعانىمەن ارتىنان بوتاگوزدىڭ دە ەلىگىپ الا جونەلگەنى قىزىق ەندى. انا قۇشاعىنا قۇلاپ، سودان بوساماۋعا ىنتىققان بالالىق كوڭىلمەن ارسالاڭ-ارسالاڭ ەتەدى.
جوق، شەشەسى بىردەن قۇشاعىنا المادى، بۇل جاقىنداعاندا جالت بۇرىلىپ، تىپ-تىپ باسقان قالپى ۇزاي بەردى. جاي ۇزامادى، قىزىنان سوڭىنان ەرۋدى وتىنگەندەي ارتىنا قاراي-قاراي كەتە باردى.
بوتاگوز شىدامادى. «مەن... مەن سەنەن قالمايمىن!» - دەدى الاسۇرا. سونسىن ۇستىنە جامىلعان جامىلعىنى سونادايعا لاقتىرىپ تاستاپ، اناسىنىڭ سوڭىنان تۇرا جۇگىردى. القىنار سىڭايى بايقالمايدى. كەيىنگى كۇندەردە قيناعان اۋرۋدىڭ ءىزى بىلىنسە-ءشى...
ويانعانىندا استان-كەستەڭ دۇنيەگە تاپ بولدى.
كەۋدەسىن قىسقان كۇش ەركىندىك العانعا ۇقسايدى. شەڭگەلىن بوساتسا كانى.
وڭ-سولىن ايىرار ەمەس.
قالىڭ تۇمانعا مالتىعىپ قالعانداي.
ودان شىعۋعا قايران تاپپاي جانە دال.
مىيى شامىرقانعانىمەن ءتانى قوزعالىستى جاراتپايدى.
ساناسى سولق ەتتى.
«اجال ايتىپ كەلمەيدى ەكەن عوي، - دەدى تاڭىرقاعان سىڭايدا.
ىشىنەن ايتتى. سىرتقا شىعارۋعا شاماسى جەتپەگەن.
قىرىقتان اسقاندا كوزى جەتكەن جالعىز اقيقاتى وسى عانا بولاتىن.
«ولگىم كەلمەيدى، قۇتقارىڭدارشى!» - دەدى ەرىنى ءدىر-ءدىر ەتە.
اينالاسىنان ەستىر قۇلاق تابىلماعانى وكىنىشتى.
اۋرۋلار ءوز اجالدارىمەن ارپالىسىپ جاتقان ەدى.
ايداي الەم قاراقوشقىلدىقتىڭ قۇشاعىنا كىرىگە باستاعان...
توكەن الجانتەگى
Abai.kz
