«ءبىر جوق ءبىر جوقتى تابادى» دەيدى قازاق. بەلگىلى رەجيسسەر جاڭابەك جەتىرۋوۆ اقىن تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق جولىنا ارنالعان دەرەكتى فيلمىنە ىزدەنىسى ۇستىندە قازاقتىڭ كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، سۇلۋ دا سىرباز ساكەن سەيفۋلليننىڭ بەينەسى جازىلىپ قالعان تاسپانى قولىنا ءتۇسىرىپتى. ءار نارسەگە سەبەپشى وقيعا بولادى ەمەس پە! ايتپەسە، بۇل تاقىرىپ بۇركەۋلى كۇيىندە جاتا بەرەر مە ەدى؟..

«ءبىر جوق ءبىر جوقتى تابادى» دەيدى قازاق. بەلگىلى رەجيسسەر جاڭابەك جەتىرۋوۆ اقىن تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق جولىنا ارنالعان دەرەكتى فيلمىنە ىزدەنىسى ۇستىندە قازاقتىڭ كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، سۇلۋ دا سىرباز ساكەن سەيفۋلليننىڭ بەينەسى جازىلىپ قالعان تاسپانى قولىنا ءتۇسىرىپتى. ءار نارسەگە سەبەپشى وقيعا بولادى ەمەس پە! ايتپەسە، بۇل تاقىرىپ بۇركەۋلى كۇيىندە جاتا بەرەر مە ەدى؟..

اۋرۋحانا پالاتاسىندا ەم قابىلداپ جاتقان ساكەنتانۋشى، كورنەكتى عالىم تۇرسىنبەك كاكىشەۆپەن ءبىر ۋاقىتتا اۋرۋحاناعا تۇسكەن رەجيسسەر جاڭابەك جەتىرۋوۆ پروفەسسورمەن اڭگىمە ۇستىندە وزىندە ساكەننىڭ ءازىز بەينەسى جازىلعان تاسپا بارىن ايتىپ قالادى. ساكەن دەسە قۇلاعى تۇرىك جۇرەتىن عالىم بۇعان اڭ-تاڭ بولسا كەرەك. وسىلايشا، رەجيسسەر مەن عالىم الگى تاسپانى الدىرىپ بىرگە كورەدى. تۇرسىنبەك اعا ءوزىنىڭ ءومىر بويى سوڭىنا شام الىپ تۇسكەن كەيىپكەرىن جازباي تانيدى. ءبىز دە وسى لەپپەن بۇل تاسپاعا نازار اۋداردىق. سونان سوڭ، رەجيسسەر مەن عالىم اعالارىمىزعا قوڭىراۋ شالدىق. البەتتە، ەكەۋىنىڭ ءسوزى ءبىر جەردەن شىقتى. اعالاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل بەينەتاسپا وتىزىنشى جىلدارى تۇسىرىلگەن سياقتى. ساكەن جانە قاسىندا تاعى ءبىر بەلگىسىز جان (ت.جۇرگەنوۆ بولۋى مۇمكىن دەيدى) الدەبىر جينالىستا تۇرەگەپ تۇر. الايدا، قانداي جينالىس ءوتىپ جاتقانى بەلگىسىز. ادامدار سويلەپ جاتىر. دەگەنمەن، ساكەننىڭ سويلەگەنى كورسەتىلمەگەن، كەسىلىپ قالعان بولۋى دا كادىك. سەبەبى، 1937 جىلدارى «حالىق جاۋى» دەپ تانىلعان ازاماتتاردىڭ بەينەسى مەن ەڭبەگى بارلىق جەردەن الاستاتىلعانى بەلگىلى. دەسە دە، ساكەننىڭ تۇرەگەپ تۇرعان بەينەسى تاسپادان قالاي قيىلماي قالعانى جۇمباق دۇنيە.

مىنە، وسى تاسپا ەنگىزىلگەن رەجيسسەر ج.جەتىرۋوۆتىڭ «سىر سۇلەيى» دەرەكتى ءفيلمى تەك قىزىلوردا قالاسىندا عانا كورسەتىلگەن ەكەن. ياعني، كورەرمەن قاۋىم بۇل فيلممەن ءالى تانىس ەمەس. سوندىقتان، ساكەننىڭ سۇلۋ بەينەسى دە ەل نازارىنا كورسەتىلمەگەن.

الايدا، ايتا كەتەتىن ءبىر ءجايت، وسىدان ءبىر جىل بۇرىن ساكەننىڭ بەينەسى جازىلعان ءبىر تاسپا استاناداعى ساكەن سەيفۋللين مۇراجايىنا دا اكەلىنگەن بولاتىن. ءبىر قىزىعى، ەكى تاسپا دا كراسنوگور قالاسىنان اكەلىنگەن. ءبىر كادر بولۋى دا مۇمكىن دەيىك دەسەك، مۇندا ساكەن ات ۇستىندە وتىر.

- بەلگىلى رەجيسسەر، وپەراتور ابراام روم تۇسىرگەن «تۋركسيب وتكرىت» دىبىسسىز دەرەكتى فيلمىندە ساكەننىڭ كوپشىلىكتىڭ ورتاسىندا ات ۇستىندە وتىرعانى كورسەتىلەدى. كادرلار اراسىندا «رەلستەر ءتۇيىستى»، «حالىق جينالىپ جاتىر» دەگەن تيتر جازۋلار بار. ءبىر كەزدە تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ۇشاقتان ءتۇسىپ كەلە جاتقانى، تەمىرجولشىلاردى ماراپاتتاپ تۇرعانى كورىنىس بەرەدى. دەرەكتى فيلمدە اۋىل-اۋىلدان اتپەن، تۇيەمەن، ءتىپتى ەسەكپەن جەتكەن حالىقتىڭ ءبىر-بىرىنەن ءسۇيىنشى سۇراپ جاتقانى جايلى دا كورىنىستەر بار. سول ارالىقتا ساكەندى - ساكەن سەيفۋلليندى كورەسىز. ۇستىندە قىناما شاپان. باستاعى تىماعىن قولىنا الىپ «ۋر-را» دەپ ايقايلاپ تۇرعان سياقتى. بۇل ساكەننىڭ ناق ءوزى ەكەنىنە تاعى ءبىر دالەل بولادى. ويتكەنى، ول كەزدە قىرداعى ەكى قازاقتىڭ ءبىرى «ۋرا» دەپ ايقايلاماعان. ال، ساكەن «ۋرا» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن جاقسى بىلەتىن، - دەيدى اتالعان بەينەتاسپانى اكەلگەن مۇراجاي قىزمەتكەرى كۇلباعيلا بەيسەكەەۆا.

ال، جاڭابەك جەتىرۋوۆتىڭ تاسپاسىنداعى ساكەننىڭ بەينەسى الدەبىر رەسمي جيىندا تۇرعانىن بايقاتادى. سوندىقتان، ساكەننىڭ سۇلۋ ءجۇزى تاسپالانعان تاعى ءبىر بەينەكادر تابىلدى دەپ ايتۋىمىزعا تولىق بولاتىن سياقتى.

جاڭابەك جەتىرۋوۆ، رەجيسسەر:

سەنساتسيا جاسايىن دەگەن ويىم بولعان جوق

- سىر بويىنىڭ اقىنى تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆ 1937 جىلى رەپرەسسياعا ۇشىراعان. ول بۇقارادا كوكىلتاش مەدرەسەسىندە وقىدى. كەيىن قىزىلورداعا كەلىپ، مەكتەپتە ادەبيەتتەن، پوەزيادان وقىتتى. قىزىلوردا قالاسى قازاق ەلىنىڭ استاناسى بولىپ تۇرعان كەزىندە ساكەن سەيفۋللين دە سوندا قىزمەت ەتتى. قىزىلوردانىڭ توڭىرەگىندەگى بەلگىلى ادامدارمەن ارالاس-قۇرالاس بولىپ جۇرگەن ۋاقىتىندا ول تۇرماعامبەتتىڭ اۋىلىندا بولادى. ونىڭ ولەڭدەرىمەن تانىسقاننان كەيىن، كىتاپ قىلىپ باسىپ شىعارۋعا ۋادە بەرەدى. بىراق، سول تۇستاردا استانا الماتىعا اۋىسادى. الماتىعا اۋىسقاننان كەيىن ساكەننىڭ تۇرماعامبەت اقىنمەن قارىم-قاتىناسى قانداي بولعانى بەلگىسىز. تۇرماعامبەتتىڭ كىتابى جارىققا شىقپايدى. بىراق، تەمىربەك جۇرگەنوۆ تۇرماعامبەتتى الماتىعا شاقىرادى. سول كەزدە ءفيردوۋسيدىڭ «شاحناماسىنا» 1000 جىل تولىپ جاتقان. ال، تۇرماعامبەت «شاحنامانى» اۋدارعان. بۇل كەزدە قازاقتىڭ كوپتەگەن زيالىلارىمەن بىرگە تەمىربەكتى، ساكەندى ۇستاپ الىپ كەتەدى. ولارمەن بايلانىس جاساعانى ءۇشىن تۇرماعامبەتتى دە ۇستاپ، سوتتايدى. تۇرمەدەن تۇرمەگە اۋىسىپ ءجۇرىپ، سوڭىندا بۇل كىسى تۇرمەدە قايتىس بولادى. بىراق، كىتابىن جەر استىنا كومىپ تاستاعان ەكەن. تەك 1961 جىلى عانا اشىلىپ، جارىققا شىقتى. مەن وسى تۋرالى دەرەكتى كينو تۇسىرگەنمىن. ءتۇسىرىلىم بارىسىندا تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆتىڭ وقىعان، جۇرگەن جەرلەرىمەن ءجۇرىپ، بۇقارا، سامارقان، دۋشانبەدە بولدىم. ول سادريددين اينيمەن بىرگە وقىعان، دوس بولعان. ساكەنمەن دە تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعان. مىنە، وسىعان بايلانىستى مۇراعاتتاردان دەرەكتەر جينادىم.

الماتى قالاسىنداعى ورتالىق كينوفوتوقۇجاتتار جانە دىبىس جازبالارى مۇراعاتىنداعى قىزمەتكەرلەردىڭ كومەگىمەن ماسكەۋدەن بىرنەشە قۇجاتتار الىندى. 1920 - 1930 جىلدارداعى قازاق ينتەلليگەنتسياسى مەن تاريحىنا قاتىستى بىرنەشە مۇراعاتتىق دەرەكتەرگە قول جەتكىزدىك. مىنە، وسى مۇراعاتتار ارقىلى ساكەننىڭ بەينەسى جازىلعان تاسپا تابىلدى. بىراق، مەن بۇل تاسپا بۇرىن قولدانىلعان بولۋى مۇمكىن دەگەن ويمەن، ساكەننىڭ بەينەسى جازىلعان تاسپا تابىلدى دەپ جار سالعان جوقپىن. ويتكەنى، «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىنان وزگە ستۋديالاردا دا فيلمدەر تۇسىرىلۋدە. مۇمكىن، تەلەارنالاردىڭ بىرىندە پايدالانىلعان شىعار دەپ توپشىلادىم. وسىلايشا اسا ءمان بەرمەدىم. بىراق، ءوزىمنىڭ دوس-جاراندارىما ساكەننىڭ بەينەسى جازىلعان تاسپانى كورگەندىكتەرىن سۇراعانىمدا، ولار كورمەگەنىن ايتتى. ەلىمىزدە ساكەن سەيفۋلليندى كەڭىنەن زەرتتەگەن تۇرسىنبەك كاكىشەۆ اعامىز عوي. جۋىردا اۋرۋحاناعا ەمدەلۋگە جاتقانىمدا مەنىمەن قاتار تۇرسىنبەك كاكىشەۆ اعامىز دا جاتتى. اعامىزدىڭ ءحالىن سۇراي بارعانىمدا، ول كىسىدەن ساكەندى ءومىر بويى زەرتتەگەن عالىم رەتىندە ساكەننىڭ ءتىرى بەينەسىن كورگەن-كورمەگەنىن سۇرادىم.

«كورگەن جوقپىن. بىراق، بار بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى، 1924 جىلى لەنين قايتىس بولعان كەزدە قازاقستاننىڭ دەلەگاتسياسىن قارالى جيىنعا باستاپ الىپ بارعان ساكەن سەيفۋللين بولاتىن. وسى كەزدە جازىلعان بەينەتاسپاعا تۇسكەنى بار»، - دەدى تۇرسىنبەك اعا.

مەن ول كىسىگە ساكەننىڭ باسقا جەردە تۇسكەن بەينەسى جازىلعان تاسپا بار ەكەنىن ايتىپ ەدىم، ول مۇمكىن ەمەس دەپ، كورسەتۋىمدى ءوتىندى. مەن ۇيدەن ديسكىنى الدىرىپ، نوۋتبۋگىمە سالىپ كورسەتتىم. تۇرسىنبەك اعام: «وي، مىناۋ ساكەن عوي» دەپ تاڭدانىسىن جاسىرمادى. قاسىنداعى ءبىر جىگىتتى تەمىربەك جۇرگەنوۆ بولار دەپ شىرامىتتى، تاعى بىرەۋىن ايتا المادى. بىراق، جانىنداعى ازاماتتىڭ دا قازاقتىڭ وتە ءبىلىمدى، ينتەلەكتۋالدى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى ەكەنى كورىنىپ تۇر.

- بۇل كادر باسقا فيلمدە پايدالانىلعان با؟

- جوق، پايدالانىلماعان. ازىرشە، تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆ تۋرالى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا تۇسىرىلگەن «سىر سۇلەيى» فيلمىندە پايدالانىلدى. بۇل فيلم 2009 جىلى جارىققا شىقتى. بىراق، ەش جەردە كورسەتىلگەن جوق.

- رەجيسسەر ءارى وپەراتور ابراام رومنىڭ «تۋركسيب وتكرىت» اتتى دىبىسسىز دەرەكتى فيلمىندە دە ساكەن سەيفۋلليننىڭ بەينەسى جازىلعان تاسپا بار ەكەن. سونداعى كادرلارمەن ساباقتاس تاسپا ەمەس پە؟

- بۇل ءفيلمدى كورمەدىم. مەن «تۇركسىب» اتتى باسقا ءفيلمدى تولىق كورگەنمىن. وندا ساكەننىڭ بەينەسى جوق. 2008 - 2009 جىلدارى رەسەي مەن قازاقستان اراسىندا ارحيۆتىك قۇجاتتاردى الماسۋ بولدى. ساكەننىڭ بەينەسى جازىلعان تاسپا سول جىلدارى الىندى. ارينە، نەگىزگى ءسوزدى تۇرسىنبەك كاكىشەۆ اعامىز ايتۋى كەرەك. مەن بۇل ماتەريالدى پايدالاندىم. بىراق، بۇدان سەنساتسيا جاسايىن دەگەن ويىم بولعان جوق.

تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ساكەنتانۋشى-عالىم:

بەينەتاسپاداعى تۇلعانىڭ ساكەن ەكەنى ءشۇباسىز

- مەنىڭ رەجيسسەر باۋىرىم جاڭابەك جەتىرۋوۆ تۇرماعامبەت تۋرالى ءفيلمدى تۇسىرۋدەگى ىزدەنىسى بارىسىندا مۇراعاتتاردا ساقتالعان ساكەن سەيفۋلليننىڭ بەينەسى جازىلعان تاسپانى تاۋىپ العان ەكەن. تۇرماعامبەت 1926 جىلدارى شاماسىندا ساكەنگە جولىعىپ، «شاحنامانى» اۋدارعاندىعىن ايتقان بولاتىن. بىراق، بۇل داستاندى جارىققا شىعارۋدىڭ رەتى كەلمەي قالعان. ويتكەنى، ساكەن قىزىلوردادان كەتىپ قالعان. كەيىننەن حابارلاسۋعا مۇمكىندىك بولماعان. ءفيلمنىڭ قاي جەرىندە ەكەنىن بىلمەيمىن، تۇرماعامبەت تۋرالى ايتىپ وتىراتىن اقساقالدى كورسەتەدى. وسى اقساقالدىڭ فونىندا ساكەن مەن ءبىر بەلگىسىز ادامدى كورسەتەدى. وسى بەينەتاسپانى ماعان الىپ كەلدى. بۇل جىگىتتىڭ ساكەننىڭ بەينەسى ەكەنى ايقىن. ال، قاسىنداعى ازاماتتىڭ كىم ەكەنى بەلگىسىز. ءتۇرى تەمىربەك جۇرگەنوۆكە كەلىڭكىرەيدى. ساكەننىڭ تاسپاداعى بەينەسى 1934 - 1936 جىلدارى تۇسكەن سۋرەتتەرىندەگى كەلبەتىنە كەلەتىندىكتەن، بۇل كادر دا سول جىلدارى ءتۇسىرىلدى مە دەگەن وي كەلەدى.

مۇنداي بەينەتاسپالاردى تاۋىپ الۋ، ونى جاريالاۋ ەلىمىزگە، ونىڭ ارداقتىلارىنىڭ تاريحتاعى ورنىن كورسەتۋگە وتە كەرەك دۇنيە دەپ ويلايمىن. ساكەن 1924 جىلى لەنين قايتىس بولعان قارالى جيىندا قازاقستان دەلەگاتسياسىن باستاپ بارعان. سوندا بوركىنىڭ قۇلاعىن ءتۇسىرىپ، كەلە جاتقان ءساتى جازىلىپ قالعان بەينەتاسپاسى بار. ال، مۇنداعى بەينە ەشبىر تالاسسىز، ءشۇباسىز ساكەن سەيفۋللين ەكەنىن ايتقىم كەلەدى.

P.S: قالاي دەسەك تە، بەينەتاسپاداعى ساكەننىڭ بەينەسى ەكەنىنە رياسىز سەنگىڭ كەلەدى. ولاي بولسا، قازاقتىڭ سۇلۋ دا ءور تۇلعالى قىزىل سۇڭقارىنىڭ بەينەسى جازىلعان تاسپانىڭ تولىعىپ كەلە جاتقانىنا بار قازاق قۋانسا كەرەك!

«اباي-اقپارات»