ول - الەمدiك دەڭگەيدەگi تۇلعالاردىڭ بiرi. بيiكتەگەن سايىن قاراپايىمدىلىعى مەن قايسارلىعى ۇشتالا تۇسكەن ۇلدى ۇلتى شەكسiز ماقتان تۇتادى. ەكi قۇرلىقتى جالعاستىرعان الپاۋىت ەلدiڭ اتپال ازاماتى تۋرالى ماقالادان تالايلار ۇلگi السا، يگi.

ماقساتى - مىعىم،
باعىتى - ايقىن

ول - الەمدiك دەڭگەيدەگi تۇلعالاردىڭ بiرi. بيiكتەگەن سايىن قاراپايىمدىلىعى مەن قايسارلىعى ۇشتالا تۇسكەن ۇلدى ۇلتى شەكسiز ماقتان تۇتادى. ەكi قۇرلىقتى جالعاستىرعان الپاۋىت ەلدiڭ اتپال ازاماتى تۋرالى ماقالادان تالايلار ۇلگi السا، يگi.

ماقساتى - مىعىم،
باعىتى - ايقىن

2003 جىلعى پارلامەنتتىك سايلاۋ ناتيجەسىندە جەڭىسكە جەتىپ، تۇركيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى بولعان رەدجەپ تايىپ ەردوعان 1954 جىلدىڭ 26 اقپانىندا ستامبۇلدىڭ بەيوعلى اۋدانىنا قاراستى قاسىمپاشا كۆارتالىندا دۇنيەگە كەلگەن. احمەت بۋراك، نەدجمەددين بيلال، ەسرا جانە سۇمەيە اتتى ەكى ۇل، ەكى قىزى بار. جۇبايى - ەمينە گۇلباران. ەردوعاننىڭ اكەسى جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋىنداعى كۇزەت قىزمەتىندە جۇمىسشى بولعان. تۇرىكتەردىڭ «Milliyet» گازەتىنە سۇحبات بەرگەن ەردوعان وتباسىنىڭ ادجاريادان (گرۋزيا) كوشىپ كەلگەنىن ايتىپتى. كەدەي وتباسىندا ەرجەتكەن ول ءجاسوسپىرىم كەزىندە ستامبۇلدىڭ قىلمىستىق وقيعالار ءجيى بولاتىن قاۋىپتى كوشەلەرىندە سۋسىن مەن توقاشتار ساتىپ، اكە-شەشەسىنە كومەكتەسكەن. 1965 جىلى پيالە پاشا باستاۋىش مەكتەبىن بىتىرەدى. 1973 جىلى ءدىني ءبىلىم بەرەتىن حاتىپ يمام ليتسەيىنە (Imam Hatip Lisesi) ءتۇسىپ، ونى ويداعىداي تامامداعاننان كەيىن ارادا ءۇش جىل وتكەندە بەيوعلى اۋدانىنداعى ۇلتتىق ءتارتىپ پارتياسىنىڭ جاستار ۇيىمىنا توراعالىققا سايلانادى. ەردوعاندى ساياسي ساحناعا جەتەلەيتىن جول وسى ۇيىمنان باستالدى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. 1980 جىلعا دەيىن ستامبۇلدىق كولىك ۇيىمدارىندا ەڭبەك ەتكەن رەدجەپ تايىپ سول جىلدىڭ 12 قىركۇيەگىندەگى اسكەري توڭكەرىستىڭ قىسىمىنا ۇشىرايدى. ويتكەنى توڭكەرىستەن كەيىن ەلدەگى بارلىق ساياسي پارتيالاردىڭ جۇمىسىنا تىيىم سالىنعان ەدى. ەردوعان جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كولىك كاسىپورنىنىڭ باسشىسى، وتستاۆكاداعى پولكوۆنيك ودان مۇرتىن الىپ تاستاۋدى بۇيىرادى. الايدا بۇل تالاپتى ورىنداۋدان باس تارتقان ەردوعان جۇمىستان قۋىلىپ، ءسال كەيىنىرەك جەكەمەنشىك سالادا مەنەدجەرلىك مىندەتكە اۋىسادى. بىلىمنەن قول ۇزبەگەن جاس جىگىت 1981 جىلى مارمارا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەكونوميكا جانە كوممەرتسيالىق عىلىمدار فاكۋلتەتىن اياقتايدى. ۋنيۆەرسيتەتتە جۇرگەندە ول تۇرىك ستۋدەنتتەرىنىڭ ۇلتتىق اسسوتسياتسياسىنىڭ (Milli Türk Talebe Birlik) بەلسەندى مۇشەسىنە اينالادى. 1984 جىلى ەردوعان تۇرىكتەر ەلىندەگى بەدەلدى ۇيىمداردىڭ ءبىرى - رەفاھ پارتياسىنىڭ (Refah partisi) بەيوعلىداعى ءبولىمىن باسقارۋعا كىرىسەدى. كەلەسى جىلى ستامبۇلداعى بولىمشەسىنىڭ تىزگىنىن ۇستاپ، پارتيانىڭ جوعارعى باسقارۋشى كەڭەسىنە مۇشەلىككە وتەدى. ەردوعاننىڭ ساياساتتاعى كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ءدىني ۇستانىمداردى ساياساتپەن ۇشتاستىرعان رەفاھ پارتياسىنىڭ كوسەمى نەدجمەتتين ەرباكان ۇلكەن ىقپال ەتەدى. ارادا ون جىل وتكەندە ەردوعان ستامبۇلدىڭ اكىمدىگىنە سايلانىپ، 1996 جىلى رەفاھ پارتياسى باسقارۋشى يسلامدىق كواليتسيا اتىنان ارەكەت ەتۋگە كىرىسەدى. ستامبۇلعا اكىم بوپ سايلانعان كەزىندە ول قوقىسقا بوككەن قالا كوشەلەرىن مۇنتازداي تازارتىپ، سۋ تاپشىلىعى پروبلەماسىن جويدى (ول كەزدە ستامبۇلدا كۇن سايىن 2-3 ساعات قانا سۋ بەرىلەتىن). ساياسي مانسابىندا بايلاردىڭ ەمەس، قاراپايىم شارۋالاردىڭ مۇددەسىنە كوبىرەك كوڭىل بولگەن ەردوعان ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا دا بىرقاتار رەفورما جاسادى. تۇركيادا باستاۋىش مەكتەپتەن كەيىن بالالاردىڭ، اسىرەسە قىز بالالاردىڭ ءبىلىم وشاقتارىنان قول ءۇزىپ قالۋى قالىپتى جايتقا اينالعان. اكىم كەزىندە دە، پرەمەر كەزىندە دە ساۋاتسىزدىقپەن اياۋسىز كۇرەسكەن ەردوعان ءبىلىم سالاسىنا قاتىستى كەڭ اۋقىمدا شارا جۇرگىزدى. ەردوعاننىڭ باتىلدىعى، قايسارلىعى مەن بىربەتكەيلىگى، ەلى مەن جەرىن ءسۇيۋى، ءوز-وزىنە دەگەن سەنىمدىلىگى قارسىلاستارىنىڭ كوپشىلىگىنە ۇناعان جوق. ءومىرىنىڭ كەدەرگى مەن قىساستىققا تولى بولۋى - سونىڭ ايعاعى. 1997 جىلى جيىلعان جۇرتتىڭ الدىندا ۇلتتىق-پاتريوتتىق رۋحتاعى ولەڭ جولدارىن وقىعان ەردوعانعا «ۇلت ارازدىعىن تۋدىردى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، ستامبۇلدىڭ اكىمدىگىنەن بوساتىلادى. ءبىر قىزىعى، ەردوعان جاتقا وقىعان سول ولەڭگە زاڭ جۇزىندە تىيىم سالىنباعان، كەرىسىنشە تۇركيا ءبىلىم مينيسترلىگى تاراپىنان بەكىتىلگەن كىتاپتان الىنعان. سوت 10 ايعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا شەشىم شىعارعانمەن، ول تۇرمەدە 4 اي (1999 جىلدىڭ ناۋرىزىنان ماۋسىمىنا دەيىن) وتىرىپ، اباقتىدان مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتىلادى. تۋمىسىنان قايتپاس قايسار ەردوعاندى تۇرمەنىڭ تەمىر تورى مۇقالتا المادى. وسىلايشا، 2001 جىلدىڭ ماۋسىمىندا ادىلەت جانە دامۋ پارتياسىن قۇرىپ، 2002 جىلى وتكەن پارلامەنتتىك سايلاۋدا جەڭىسكە جەتەدى. وكىنىشكە قاراي، پارتياسى جەڭگەنمەن، رەدجەپ تايىپتىڭ پرەمەر-مينيسترلىك تاققا وتىرۋىنا ونىڭ سوتتالۋى كەدەرگى بولادى. 2002-2003 جىلى تۇرىك ۇكىمەتىن ەردوعاننىڭ جاقتاسى ابدوللا گۇل باسقاردى. الايدا يراكقا قارسى اسكەري شارالار (يراكتىڭ سولتۇستىگىندەگى كۇردتەر شوعىرلانعان اۋماققا تۇرىك اسكەرى ەنگىزىلدى) باستالعاندا اقش ساياساتىنا بۇيرەكتەرى بۇراتىن تۇرىك ەليتاسى اتازاڭدى وزگەرتۋگە رۇقسات بەرىپ، وسىنىڭ ارقاسىندا تايىپ ەردوعان ۇكىمەت باسىنا كەلدى.

ساياساتتا تاباندىلىق پەن قايسارلىق قاجەت

الەمدىك ساياسي ساحنادا دا وتكىر­لىگىمەن ەرەكشەلەنەتىن ەردوعان 2009 جىلى داۆوستاعى دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋمدا گازا اۋماعىنداعى اسكەري ارەكەتى ءۇشىن اقتالماق بولعان يزرايل پرەزيدەنتى شيمون پەرەستى قاتاڭ سىنعا الىپ، فورۋمعا قاتىسۋدان باس تارتىپ، عيماراتتان شىعىپ كەتتى. ەلىنە ورالعان ەردوعاندى اۋەجايدان مىڭداعان وتانداسى قوشەمەتپەن قارسى الدى. ءوزىڭدى وزگەگە سىيلاتۋدا، پىكىرىڭمەن ساناستىرۋدا باتىلدىق پەن ۇلكەن جۇرەك كەرەك. حالىقارالىق ساياساتقا ىقپال ەتۋگە تىرىسقاندارعا تايسالماي قارسى شىققان ەردوعان سول جىلى ۇرىمشىدەگى ۇيعىرلار شەرۋىن اياۋسىز جانشىعان قىتاي بيلىگىن دە قاتاڭ ايىپتادى: «ۇيعىرلارعا قارسى گەنوتسيد ۇيىمداستىرىلدى». باتىس پەن شىعىس، ياعني يسلام الەمى اراسىنداعى كوزگە كورىنبەيتىن كەدەرگىنى جويۋدا دا ەردوعان باتىل. 2005 جىلى يسپاندىق ارىپتەسى حوسە لۋيس رودريگەس ساپاتەرونىڭ باتىستىق جانە يسلامدىق الەم اراسىنداعى تەكەتىرەستى جويۋعا باعىتتالعان باستاماسىن قۇلشىنا قۇپتاۋى - سونىڭ ايعاعى. تۇركيا - امەريكانىڭ تاياۋ شىعىستاعى ماڭىزدى وداقتاسى. بىراق «الەم­دىك پوليتسەي» ءرولىن سومداۋعا قۇشتار اقش-تىڭ ايداعانىنا جۇرگەن ەمەس. ماسەلەن 2003 جىلدىڭ ناۋرىزىندا تۇرىكتەر يراكتاعى سوعىسقا دايىندالعان امەريكالىق اسكەريلەردى شەكارادان وتكىزبەي، يراكتىڭ سولتۇستىگىندەگى امەريكالىق فرونتتى اشۋعا كەدەرگى جاسادى. ناتيجەسىندە، تاياۋ شىعىسپەن، اسىرەسە، سيريا جانە يرانمەن انكارانىڭ اراسى جاقىندادى. يادرولىق باعدارلاماسى الەمدىك ساياساتتا داۋ تۋدىرعان تەگەرانعا اراشا تۇسكەن دە - ەردوعان. رەسمي مالىمدەمەلەرىنىڭ بىرىندە ول: «قازىر ءيزرايلدىڭ قولىندا كەم دەگەندە 250-300 يادرولىق قارۋ بار. بىراق بۇل تۋرالى ەشكىم ءسوز قوزعاعان ەمەس، ءتىپتى تالقىعا سالعىسى دا كەلمەيدى. يران ءوزىنىڭ يادرولىق باعدارلاماسىن بەيبىت ماقساتتا قولدانۋدى كوزدەيتىنىن ايتتى. تۇركيا ۇكىمەتى مەن حالقى ارقاشان يران يسلام رەسپۋبليكاسىن جاقتايتىن. الداعى ۋاقىتتا دا ءبىز وسى باعىتتان اينىمايمىز»، - دەپ اشىق ايتتى. سىرتقى ساياساتتا قوردالانىپ قالعان قيىندىقتاردى شەشۋدە دە تۇركيا پرەمەرى باتىل. تۇرىكتەردى 40 جىلدان استام ەسىكتە تەلمىرتكەن ەۋروپالىق وداقپەن ينتەگراتسيا جانە كيپر ماسەلەسىندە بىرقاتار كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. 2004 جىلى گرەكياعا رەسمي ىسساپارمەن بارىپ قايتقان ەردوعان جىلدار بويى سىرەسكەن ساياسي توڭدى جىبىتۋگە كۇش سالعان. ەسكەرەتىن جايت، 1988 جىلدان بەرى ەردوعاننان باسقا ءبىر دە ءبىر ۇكىمەت باسشىسى تۇركيا مەن گرەكيا اراسىندا جەر داۋى قوزعان ايماققا اياق باسپاعان ەكەن. بۇل قادام - جاۋلاسۋعا ەمەس، ەلدەسۋگە قۇشتار تايىپ ەردوعاننىڭ تاعى ءبىر قىرى. ەۋروپالىق وداققا مۇشە مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ تۇركياعا قوياتىن باستى تالاپتارىنىڭ ءبىرى - «ارميان گەنوتسيدى» ماسەلەسىن تۇرىكتەرگە رەسمي تۇردە مويىنداتۋ. الايدا تۇرىك بيلىگى مەملەكەتتىك جانە ۇلتتىق مۇددەلەرىنە قايشى كەلەتىن كەز كەلگەن قۇجاتقا تويتارىس بەرۋمەن كەلەدى. جۋىردا رەدجەپ تايىپ ەردوعان «ارميان گەنوتسيدىنە» قاتىستى زاڭ جوباسىن قابىلداۋعا تىرىسقان فرانتسياعا قاتاڭ ەسكەرتۋلەر جاساپ، ەگەر اتالعان زاڭ قابىلدانسا، ءتىپتى فرانتسۋزدار جەرىنە اتتاپ باسپايتىندىعىن، ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ەۋروپالىق سوتقا ءپاريجدىڭ ۇستىنەن شاعىم تۇسىرەتىندىكتەرىن مالىمدەدى. نەگىزى ەكى مەملەكەت اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قاتىناس باياعىداي شيرىعىپ تۇرعان جوق. ويتكەنى 2009 جىلدىڭ 10 قازانىندا تسيۋريح قالاسىندا تۇركيا مەن ارمەنيانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى ەكى ەل اراسىنداعى شەكارانى اشۋعا قاتىستى كەلىسىمگە قول قويدى. بۇل جىلدار بويى ءبىر-بىرىنە جاۋىعىپ كەلگەن تۇرىكتەر مەن ارمياندار اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتى السىرەتۋگە سەپ بولدى.

شيرىعۋ مەن شىنىعۋ

تۇركيانىڭ ىشكى ساياساتىنداعى تەكەتىرەستەر دە جەتەرلىك. سولاردىڭ ءبىرى - ەلدىڭ وڭ­تۇس­تىك-شىعىسىنداعى كۇرد سەپاراتيزمى ءما­سەلەسى. ونداعان جىلدار بويى تالاي قا­رۋ­لى قاقتىعىستار ورىن الىپ، مىڭداعان جازىقسىز ادامنىڭ تاعدىرىن قيۋعا سەبەپ بولعان بۇل پروبلەمانى بەيبىت جولمەن شەشۋگە تىرىسقان تايىپ ەردوعان تۇركياداعى كۇرد ازاماتتاردىڭ ساياسي جانە مادەني قۇ­قىقتارىنىڭ شەڭبەرىن كەڭەيتۋگە، كۇردتەر شوعىرلانعان ايماقتىڭ الەۋمەتتىك احۋالى مەن ەكونوميكاسىن جاقسارتۋعا قاتىستى ساياساتتى جۇزەگە اسىردى. قوعامدى الاتايداي ءبۇلدىرىپ، ارانداتۋعا تىرىساتىن كەيبىر وتانداسىنا اشىق تويتارىس بەرەتىن ول: «كۇردتەر - تۇركيانىڭ بارلىق ازاماتتارىمەن قۇقىعى تەڭ ۇلت وكىلدەرى. قيت ەتسە، حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ورىندارىنا شاعىمدانىپ، تۇركيانىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرۋگە تىرىسۋدى دوعارىڭدار»، - دەدى. 2007 جىلدان باستاپ كۇرد سەپاراتيستەرىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن كۇردىستاننىڭ جۇمىسشىلار پارتياسى مۇشەلەرىنىڭ لاڭكەستىك ارەكەتتەرىنە قارسى كۇرەس جاريالانىپ، بىرنەشە رەت اسكەري شارالار جۇرگىزىلدى. قارسىلاستارى ەردوعان مەن ونىڭ جاقتاستارىن «يسلامي قاعيدالارعا سۇيەنەدى، ءدىنشىل» دەپ ايىپتاۋعا قۇمار. الايدا تۇركيا پرەمەرى بيلىك باسىنا كەلگەن بەتتە ءوزىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان زايىرلى قوعام قۇندىلىقتارىنان باس تارتپايتىنىن، تۇركيانىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنا قايشى كەلەتىن ارەكەتتەرگە بارمايتىنىن مالىمدەدى. 2007 جىلى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا ۇسىنىلعان ابدوللا گۇلدىڭ كانديداتۋراسىن وپپوزيتسيا وكىلدەرى ساياسي ناۋقاننان الاس­تاتتى. بۇل ەلدەگى جاڭا ساياسي داعدارىسقا سەبەپ بولعان. سول جىلدىڭ ماۋسىمىندا مەرزىمىنەن تىس پارلامەنتتىك سايلاۋ وتكىزىلىپ، ەردوعاننىڭ ادىلەت جانە دامۋ پارتياسى جەڭىسكە جەتتى. وسىنىڭ ارقاسىندا اكپ گۇلدى پرەزيدەنتتىك تاققا وتىرعىزۋعا مۇمكىندىك الدى. ەردوعاننىڭ سايلاۋ وتكىزۋدەن تايسالماۋى، حالىقتىڭ قولدايتىنىنا قالتقىسىز سەنۋى جانە داۋىس بەرۋدە جەڭىسكە جەتۋى ساياسي جىگەرى مىقتى تۇلعا ەكەنىن تاعى ءبىر رەت دالەلدەدى. ساياساتكەردىڭ جولىنداعى كەدەرگى مۇنىمەن اياقتالعان جوق. 2008 جىلدىڭ ناۋرىزىندا تۇركيانىڭ باس پروكۋرورى ادىلەت جانە دامۋ پارتياسىنىڭ قىزمەتىن توقتاتۋدى، ەردوعان مەن گۇلدى 5 جىلعا ساياسي بيلىكتەن الاستاتۋدى تالاپ ەتتى. الايدا 1 مامىردا تۇركيا ءماجىلىسى كونستيتۋتسياداعى 301-باپقا وزگەرىستەر ەنگىزۋىنىڭ ناتيجەسىندە اكپ پروكۋروردىڭ قاھارىنان امان قالدى. سول جىلدىڭ ماۋسىمىندا تۇركيانىڭ جوعارعى سوتى باس پروكۋرور تاراپىنان اكپ مەن ەردوعان جانە گۇلگە تاعىلعان ايىپتىڭ زاڭسىز ەكەنىن مالىمدەدى.
بۇعان دەيىنگى باسقا پرەمەرلەر سياقتى ەردوعاننىڭ ساياسي ساحناداعى كەز كەلگەن ارەكەتى اسكەريلەر تاراپىنان كەدەرگىگە ۇشىراپ، ءجيى توسقاۋىل قويىلاتىن. مىسالى حالىقتىڭ يگىلىگىن كوزدەيتىن زاڭ جوبالارىنا كونستيتۋتسيالىق سوت نەمەسە سول كەزدەگى پرەزيدەنت نەدجەت سەزەر ۆەتو قويىپ وتىردى. 2010 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ادىلەتسىز قىسىمداردان قۇتىلۋدىڭ جولدارىن ىزدەگەن ادىلەت جانە دامۋ پارتياسى تۇركيادا كونستيتۋتسياعا وزگەرتۋلەر ەنگىزۋگە بايلانىس­تى جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم وتكىزۋگە شەشىم قابىلدادى. ناتيجەسىندە، ەلدەگى كونستيتۋتسيالىق سوت پەن پروكۋرورلار مەن سوتتاردىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ قۇرىلىمى وزگەرتىلىپ، تۇركيا پرەزيدەنتى سوتتاردى تاعايىنداۋدا قوسىمشا قۇزىرەتكە يە بولدى. بۇل عاسىرلار بويى تۇرىك قوعامىندا بەرىك قالىپتاسقان «سەن بيلىك باسىنا كەلسەڭ دە، بيلىك جۇرگىزە المايسىڭ» دەگەن قاعيدانى بۇزدى. سونىمەن قاتار كونستيتۋتسياعا تۇرىك ازاماتتارىنىڭ قۇقىعىن قورعاۋعا باعىتتالعان بىرقاتار وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، ومبۋدسمەن ينستيتۋتى قۇرىلدى. بۇل جەردە ەسكەرەتىن تاريحي جايت، قۇلدىق قامىتىن كيىپ كورمەگەن تۇرىكتەردىڭ ءوز ۇستانىمى مەن ويىن بۇكپەسىز بىلدىرۋدە بەلسەندىلىك تانىتاتىنى. ءسويتىپ، تۇركيا كونستيتۋتسياسىنا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر اسكەريلەرگە قاتىستى تالاي جىلعى قىلمىس پەن بىلىقتىڭ بەتىن اشتى. «ەرگەنەكون» دەپ اتالاتىن توڭكەرىسشىل توپتىڭ قىلمىستىق ارەكەتتەرىن ۇزدىكسىز اشكەرەلەۋدىڭ ارقاسىندا تۇرىكتەردىڭ 50-دەن استام گەنەرالى مەن 200-دەن استام ءارتۇرلى شەندەگى اسكەري قىزمەتكەر سوت الدىندا جاۋاپ بەرۋدە. 2009 جىلدىڭ 19 ماۋسىمىندا ستامبۇلدىڭ ۋمرانيە اۋدانىنداعى ءبىر ۇيدەن 27 گرانات پەن بومبا جاساۋعا ارنالعان زاتتار، قۇرال-جابدىقتار تابىلادى. تەرگەۋ امالدارى «ەرگەنەكونعا» مۇشە قىلمىسكەرلەردىڭ بۇعان دەيىن ەلدى جاسىرىن بيلەپ كەلگەنى، ءتۇرلى زاڭسىزدىقتار مەن قاستاندىقتاردى جا­ساعاندارىن انىقتادى. ۋاقىت وتكەن سايىن تولىعا تۇسكەن ايعاقتاردا تۇركيانىڭ جوعارى سوت مۇشەلەرىنە قاستاندىق جاسالعانى، «جۇم­حۇرريەت» گازەتىنە جارىلعىش زات قو­يىلعانى، تۇركياداعى وزگە ۇلت وكىلدەرىنە ءتۇرلى دەڭگەيدە قاستاندىق جاسالعانى، ادىلەت جانە دامۋ پارتياسىن بيلىكتەن تايدىرىپ، حالىقتىڭ رۋحاني كوسەمىنە اينالعان «فەتحۋللاھ گۇلەنننىڭ كوزىن جويۋ» شاراسى ارقىلى 1 ملن. ادامدى ءولتىرىپ (ولاردىڭ اراسىندا ءدىندارلار، قوعام قايراتكەرلەرى ت.ب. بار), ستامبۇلداعى تاريحي ماڭىزى بار بىرنەشە مەشىتكە بومبا تاستاپ، قىلمىستى گرەكتەرگە جابا سالۋ جوسپارلارى بولعانى انىقتالدى. بيلىكتى توڭكەرىسپەن الۋدى ماقسات ەتكەن قاستاندىقتاردىڭ باسى-قاسىندا شەنەر ەرۇيعىر، حۋرشيت تولون، چەتين دوعان سياقتى باسقا دا تۇركياعا اتتارى جاقسى تانىمال جوعارى شەندى اسكەريلەر جۇرگەن. سوت ءىسى ءالى اياقتالعان جوق. باسىن ولىمگە تىككەن رەدجەپ ەردوعان «ەرگەنەكون» ىسىنە قاتىستى ىستە دە تاباندىلىق تانىتتى. «تۇتقيىلدان قاستاندىق جاساپ، مەنى دە ولتىرەدى-اۋ» دەگەن قورقىنىشقا بوي الدىرمادى. كەرىسىنشە سوت پروتسەسىنىڭ جان-جاقتى جۇرگىزىلۋىن تالاپ ەتتى. سوراقىسى سول، ۋاقىت وتكەن سايىن «ەرگەنەكونعا» قاتىسى بار قىلمىسكەرلەر سانى ازايۋدىڭ ورنىنا، كەرىسىنشە، كوبەيە تۇسۋدە. ارالارىندا ساياساتكەرلەر، كاسىپكەرلەر، جۋرناليستەر، عالىمدار، ت.ب. ماماندىق يەلەرى، ءتىپتى كەيبىر پارتيالاردىڭ مۇشەلەرى بار. ءبىر كەزدەرى «اق دەگەندەرى العىس، قارا دەگەندەرى قارعىس» بولعان، تۇركيانىڭ پرەمەر-مينيسترلەرىن ءولىم جازاسىنا كەسۋگە قۇزىرى جەتكەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ەندى زاڭ الدىندا وزدەرى جاۋاپ بەرۋدە. 2007 جىلعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدان ادىلەت جانە دامۋ پارتياسىن شەتتەتۋ ءۇشىن ستامبۇل، يزمير، انكارادا ميلليونداعان ادامنىڭ قاتىسۋىمەن قارسىلىق شەرۋىن ۇيىمداستىرعان دا - «ەرگەنەكون». سىرت قاراعاندا، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى قورعاۋشى قاراپايىم ازاماتتاردىڭ الاڭداۋشىلىعى مەن جانايقايى سەكىلدى كورىنگەن وسى شەرۋدە «ەرگەنەكون» قىلمىستىق توبىنىڭ مۇشەلەرى ەلدىڭ ىشىنە ىرىتكى سالىپ، ەردوعاننىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرۋگە تىرىسقان. ابدوللا گۇلدى پرەزيدەنتتىككە جىبەرمەۋدىڭ سىلتاۋىمەن وتستاۆكاداعى ەكس-باس پروكۋرور سابيح قا­نادوعلى: «ماجىلىستەگى 550 دەپۋتاتتىڭ 367-ءسى پرەزيدەنتتىك كانديداتۋرانى قولداۋى ءتيىس» دەگەن ۇسىنىس ايتتى. «بۇيرەكتەن سيراق شىعارعان» ونىڭ باستاماسىن وپپوزيتسيا ءىلىپ اكەتىپ، ەردوعان مەن ونىڭ جاقتاستارىنا تاعى ءبىر قيىندىق تۋدىردى. وسىنىڭ سالدارىنان، ابدوللا گۇل پرەزيدەنتتىك تاققا بۇرىنعى مەملەكەت باسشىلارى سايلانعان جولمەن كەلە المادى. رەسمي سايتتارى ارقىلى اكپ مەن ونىڭ كوسەمدەرىنە قىسىم جاساۋعا تىرىسقان اسكەريلەر قوعام ىشىندە ۇرەي تۋعىزۋدى ماقسات تۇتتى. ولار اكپ مەن ەردوعاندى بيلىكتەن شەتتەتۋگە قاتىستى جاساعان مالىمدەمەلەرىن دەپۋتاتتار قولداماسا، بيلىك تىزگىنىن اسكەريلەرگە وتەتىنىن ەسكەرتتى. «اتاتۇرىك سالعان سارا جول - زايىرلى قوعام قۇندىلىقتارىنا ەردوعان مەن ونىڭ پارتياسى قاتەر ءتوندىردى» دەگەن جەلەۋمەن قىلمىستارىن بۇركەمەلەۋگە تىرىسقان «ەرگەنەكوندىق» گەنەرالدار مەن پولكوۆنيكتەردى تاۋبەگە كەلتىرۋ ماقساتىندا رەفەرەندۋم ۇيىمداستىرۋعا تايىپ ەردوعاننىڭ بەل بۋى سوندىقتان. ەڭبەگى بوسقا كەتپەدى - رەفەرەندۋمدا ونى حالىقتىڭ باسىم بولىگى قولدادى. پرەزيدەنتتى بۇرىنعىداي زاڭ شىعارۋشى ورگان ەمەس، 5 جىلعا حالىق سايلايتىن بولدى. ۇلت ءۇشىن تەر توككەن ۇلدارعا حالىق وسىلايشا اراشا ءتۇستى، ادىلەتسىزدىككە جول بەرمەدى. وكىنىشكە قاراي، بيلىك باسىنداعى پارتياعا قارسىلاستار تاراپىنان ۇيىمداستىرىلعان شابۋىلدار بىتپەدى. 2008 جىلى باس پروكۋرور ابدۋراحمان ياسىنكايانىڭ www.google.com ارقىلى العان دەرەكتەرى بويىنشا سوت پروتسەسىن باس­تاپ، ادىلەت جانە دامۋ پارتياسىنىڭ 71 مۇشەسىن «زايىرلىلىق ەرەجەلەرىن بۇزدى» دەپ ايىپتادى. ال كونستيتۋتسيالىق سوت اكپ-گە مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن بولىنەتىن قاراجاتتى 50 پايىزعا قىسقارتتى. نەگىزى كس قۇرامىنداعى 11 مۇشەنىڭ 6-ۋى اكپ قىزمەتىن توقتاتۋعا، 4-ەۋى قارجىلىق قولداۋدى جارتىلاي قىسقارتۋعا كەلىسسە، ال بىرەۋى ەكى ايىپتى دا قولداماعان. وسى 1 مۇشەنىڭ ارقاسىندا عانا پارتيا جابىلمادى، ەسەسىنە، قازىنادان الاتىن قارجىنىڭ 50 پايىزىنان قاعىلدى. البەتتە، بۇل قيىندىق تا ەردوعان مەن ونىڭ جاقتاستارىن جاسىتا المادى. ساياسات ايدىنىندا جەلكەندەرىن ەركىن قالىقتاتقان اكپ مۇشەلەرى تۇركيانىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، مادەني احۋالىنا قاتىستى تالاي زاڭ جوبالارىن دايىنداپ، جۇرگىزگەن رەفورمالارىن حالىق قىزۋ قولداۋمەن كەلەدى.

ەڭبەگىن ەلى ەلەگەن

رەدجەپ تايىپ ەردوعاننىڭ بي­لىك باسىنا كەلگەلى قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى - اقشا رەفورماسى. جىلدار بويى قارىزعا بەلشەدەن باتقان تۇركيانى بورىشتاردان قۇتقارىپ، ەكونوميكانى اياعىنان تىك تۇرعىزۋعا كۇش سالدى. تۇرىك ليراسىنداعى 6 ءنولدى ءبىر-اق الىپ تاستاپ، حالىقتى تەس­پەي سورعان ينفلياتسيانى اۋىزدىقتادى. مىسالى 2004-2005 جىلعا دەيىن 2 ملن. بولعان ليرا قازىر 1 دوللارعا تەڭ. ەردوعاننىڭ تۇرىكتەر ەلىندەگى سىبايلاس جەمقورلىققا اياۋسىز كۇرەس جاريالاۋىنىڭ ارقاسىندا دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار نىعايدى، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك احۋالى جاقساردى، ەكونوميكاسى قارىشتاپ دامىدى، مەكتەپ، ەمحانا، اۋرۋحانا سياقتى الەۋمەتتىك نىساندار مىڭداپ بوي كوتەردى. ەردوعان ۇكىمەتىنىڭ تۇسىندا كوپتەپ سالىنعان ەلەكترستانسالار جارىق پروبلەماسىن شەشتى. جولداردىڭ كوپشىلىگى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىلىپ، جاڭا جولايرىقتار سالىنۋى كولىك كەپتەلىسىن جويدى. ستامبۇل، انكارا، كونيا قالالارى اراسىندا قاتىنايتىن ساعاتىنا 250-300 شاقىرىمدى باعىندىرۋعا قاۋقارلى جۇردەك پويىزدار جولاۋشىلارعا قىزمەت ەتۋدە. اۋە جولدارى ارقىلى مەملەكەتكە پايدا كەلتىرۋدى ماقسات ەتكەن ۇكىمەت تۇركيا ارقىلى الەمنىڭ 115 ەلىنە قاتىنايتىن اۋە قاتىناسىن ىسكە قوسقان. ەلدەگى ساۋاتسىزدىقتى جويۋدا الەۋمەتتىك احۋالى تومەن وتباسىنداعى قىز بالالارعا اي سايىن شاكىرتاقى تاعايىندالعان (ورتاشا ەسەپپەن العاندا، 3,5 مىڭ تەڭگە كولەمىندە). زاماناۋي تەحنولوگيانىڭ جەتىستىكتەرىن مەكتەپ وقۋشىلارى دا كورۋدە. ويتكەنى تۇركيادا ەلەكتروندى وقۋ قۇرالدارى شاكىرتتەرگە تەگىن تاراتىلادى. جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ سانى 200-گە دەيىن جەتكىزىلىپ، ماماندار تاپشىلىعىن جويۋعا باسا نازار اۋدارىلۋدا. مەملەكەت قازىناسىن تەسپەي سورعان ءىرى كاسىپورىندار جەكەشەلەندىرىپ، بيۋدجەت قارجىلىق شىعىن­نان قۇتقارىلادى. ەكونوميكانى دامىتۋدا وراسان زور ۇلەسكە يە كاسىپورىندارعا ەكسپورت­­تىق جانە يمپورتتىق جەڭىلدىكتەر جاسالدى. رەفورمالاردىڭ ارقاسىندا بۇگىندە تۇركيانىڭ ەكسپورتى - 135 ملرد. دوللارعا، ال يمپورتى 190 ملرد. دوللارعا جەتكەن. 2001 جىلعى داعدارىس سالدارىنان تۇرالاپ قالعان تۇرىكتەردىڭ ەكونوميكاسى ەردوعاننىڭ كومانداسى بيلىك باسىنا كەلگەن از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە حالىقارالىق قارجى قورىنان العان قارىزىنان قۇتىلىپ، سوڭعى 4 جىلدا ورتاشا ەسەپپەن العاندا، 8,5-10 پايىزعا دەيىن ارتىپ وتىر. تۇرىكتەردىڭ ستاتيستيكا ينستيتۋتىنىڭ (TÜİK) حابارلاۋىنشا، تۇركيا ەكونوميكانىڭ دامۋ قارقىنى جاعىنان العاندا، الەم بويىنشا قىتايدان (9,2%) كەيىنگى ەكىنشى ورىنعا شىققان. وسىلايشا، ەۋروپالىق وداق پەن ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق پەن دامۋ ۇيىمى قۇرامىن­داعى ەلدەردىڭ دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. 2011 جىلى جان باسىنا شاققانداعى ۇلتتىق كىرىس 10 444 دوللارعا جەتىپتى. بۇل ەلدە تۋريزم سالاسى دا جاقسى دامىعان. مەملەكەتتىك كىرىستىڭ باسىم بولىگىن تۋريزم ارقىلى تاۋىپ وتىرعان تۇرىكتەر ەۋروپا بويىنشا - 6-ورىندا، ال الەم بويىنشا - 15-ورىندا. ترت تاراتقان دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، تۇرىكتەر جىل سايىن تۋريزمنەن 25 ملرد. دوللار كولەمىندە پايدا تاباتىن كورىنەدى. تۇركيادا اي سايىن جالاقىسىنان دەنساۋلىعىن ساقتاندىرۋعا مىندەتتى ازاماتتارعا ەمحانالار مەن اۋرۋحانالاردا تەگىن قىزمەت كورسەتىلۋى ءتيىس. سونداي-اق ءدارى-دارمەكتى 80 پايىزعا دەيىن جەڭىلدىكپەن الۋعا قۇقىلى. الايدا دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى جەمقورلىق، ءتارتىپتىڭ جوقتىعى، دارىگەرلەردىڭ ءوز ىسىنە نەمقۇرايدى قاراۋى، تەگىن ەمدەلەتىندەردەن اقشا تالاپ ەتۋى، كاسىبي ماماندار تاپشىلىعى، اۋرۋلاردىڭ ساپالى ەمدەلۋگە مۇددەلى بولماۋى مەديتسينا سالاسىنداعى پروبلەمالار سانىن ارتتىرعان. بىراق ەردوعان كومانداسىنداعى دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى رەدجەپ اقداع كەمشىلىكتەر مەن كەلەڭسىزدىكتەردى اۋىزدىقتاۋعا قول جەت­كىزدى. جەمقورلىقتى باسەڭدەتىپ، مەم­لەكەتتىك قاداعالاۋدى كۇشەيتتى. ءار قالا، اۋدان، ايماقتاردا مىڭداعان اۋرۋحانا مەن ەمحانا اشىلىپ، حالىققا تەگىن قىزمەت كورسەتۋگە كىرىستى. مەملەكەتتىك جانە جەكەمەنشىك اۋرۋ­حانالارداعى جەدەل جاردەم قىزمەتى قينالعاندارعا كومەكتى تەگىن كورسەتەتىن بولدى. بۇعان دەيىن مەملەكەتتىك جانە مەملەكەتتىك مىندەتتى ساقتاندىرۋ اۋرۋحانالارى دەپ ەكىگە بولىنگەن اۋرۋحانالار تۇگەل تەگىن قىزمەتكە كوشىرىلدى. بۇل اۋرۋحانادا ەمدەلۋ ءۇشىن اپتالاپ، كەيدە ءتىپتى ايلاپ كەزەك كۇتۋگە ءماجبۇر بولاتىندار قاتارىن ازايتىپ، ادامداردىڭ دەنساۋلىق دەڭگەيى تۇزەلە باستاعان. حالىقتى باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋدە دە ەردوعان ۇكىمەتىنىڭ قول جەتكىزگەن تابىستارى كوپ. ماسەلەن ارنايى قابىلدانعان باعدارلاما شەڭبەرىندە سوڭعى 9 جىل ىشىندە 500 مىڭ ءۇي سالىنىپ، ەسكى ۇيلەردىڭ ورنىنا زاماناۋي ۇلگىدەگى جاڭا ۇيلەر بوي كوتەرگەن. وسىنىڭ ارقاسىندا تۇركيانىڭ 74 ميلليونعا جۋىق حالقىنىڭ كوپشىلىگى تۇرعىن ءۇي ماسەلەسىن وڭتايلى شەشۋدە. قازىر مۇندا جاس وتباسىلار كوپ. ۇكىمەتتىڭ باسپاناعا قاتىستى باس­تاماسى ولارعا ۇلكەن كومەك بولعانى انىق. الداعى ۋاقىتتا تاعى دا كوپقاباتتى 500 مىڭ ءۇي تۇرعىزىلماق. باسپانا دەمەكشى، تۇركيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ستامبۇلدىڭ ۇسكۇدار كىسىكلى اۋدا­نىنداعى كوپ قا­باتتى ۇيلەردىڭ بىرىندە، 4-بولمەلى ءپا­تەر­دە تۇراتىنىن، قولى قالت ەتكەندە كور­شىلەرىنىڭ ۇيىنە با­رىپ قوناقاسى ىشەتىنىن، ياعني قاراپايىم ادامدارمەن ەتەنە ارالاسۋعا ارلانبايتىنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. وسىدان ءتورت-بەس جىل بۇرىن «ەتىكشىلەرگە نەسيە كارتوچ­كاسى بەرىلمەسىن» دەگەن ءبىر مينيستر پرەمەردىڭ قاھارىنا ۇشىراعان. «ەتى­كشىلەر كىمنەن كەم؟» دەپ زەكۋى ونىڭ كەزىندە ستامبۇل كوشەلەرىندە بولكە مەن سۋسىن ساتقان قيىن كەزەڭىن ەسىنەن شىعارماعانى بولسا كەرەك: «اياز ءالىڭدى ءبىل»... رەدجەپ تايىپ ەردوعان بيلىك قۇرىپ كەلە جاتقان ساياسي كەزەڭدى ساراپشىلار «ءۇنسىز توڭكەرىس» دەپ باعالادى. وتكەننەن ساباق الۋعا مۇددەلى ەردوعان 2009 جىلى جەرگىلىكتى سايلاۋدا اكپ تاراپىنان ۇسىنىلعان كانديداتتاردىڭ از داۋىس جيناۋىنا بايلانىستى جاقتاستارىنا: «قاي جەردەن قاتەلىك كەتكەنىن انىقتاپ، وتكەننەن ساباق الىڭىزدار» دەدى. بۇل بيلىك پەن حالىق اراسىندا تىعىز قاتىناس ورناتۋدا اسا ماڭىزدى ەكەندىگى بەلگىلى. ەردوعاننىڭ وسى ۇستانىمى بىزدەگى كەيبىر حالىق پىكىرىمەن ساناسۋعا قۇلىقسىز شەنەۋنىكتەرگە ۇلگى بولسا دەيسىڭ.

ءنازيا جويامەرگەنقىزى

«تۇركىستان» گازەتى