قازاق ادەبيەتى قازىر قانداي حالدە؟ الەم رۋحانياتىنىڭ كەڭىستىگىندە قازاق پوەزياسىنىڭ ورىنى بار ما؟ بۇگىنگى تۆورچەستۆو ادامىن نەندەي جايتتار تولعاندىرىپ ءجۇر؟ اقىن، ءارى عالىم بايبوتا سەرىكبايۇلى قوشىم-نوعاي وسى جانە وزگەدە ساۋالدارعا قاتىستى ويىن ورتاعا سالادى.

- ءسىز ءوزىڭىزدى اقىن ءارى عالىم رەتىندە تانىتتىڭىز. قايسىسىنا كوڭىلىڭىز تولادى: اقىندىعىڭىزعا ما، الدە عالىمدىعىڭىزعا ما؟

- ەشكىم دە اقىن بولامىن دەپ اقىن بولمايدى. ول ادامنىڭ ەركىنەن تىس قوناتىن قاسيەت. مەن ەركىمنەن تىس ءسوزدىڭ سيقىرىنا اربالىپ قالعان اداممىن.

مەنىڭ ەشقانداي رەسمي عىلىمي دارەجەم جوق. بىراق مەنى عالىم دەپ تانيتىن زامانداستارىمنىڭ بار ەكەنىن كورىپ اجەپتاۋىر تولقيمىن. شوتا ءۋاليحانوۆ اعامىز كەزىككەن سايىن مەنى كىلەڭ «عالىم-اقىن» دەپ ەركەلەتەتىن. ول كىسىنىڭ ازىلىندە دە شىندىقتىڭ ۇشقىنى بار سياقتى.

بىرنەشە عالىم عىلىمي ديسسەرتاتسيالارىندا مەنىڭ ەڭبەكتەرىمە سۇيەنىپ ءوز پىكىرلەرىن دايەكتەيدى ەكەن. ولارعا العىستان باسقا ايتارىم جوق. سونىمەن قاتار قازاقشا «جيەندىك» جاسايتىندار دا بار بولىپ شىقتى...

- شىعارماشىلىعىڭىزدا ءبىزدىڭ باعزىلىق باستاۋلارىمىزعا قاي تۇرعىدان باردىڭىز؟

قازاق ادەبيەتى قازىر قانداي حالدە؟ الەم رۋحانياتىنىڭ كەڭىستىگىندە قازاق پوەزياسىنىڭ ورىنى بار ما؟ بۇگىنگى تۆورچەستۆو ادامىن نەندەي جايتتار تولعاندىرىپ ءجۇر؟ اقىن، ءارى عالىم بايبوتا سەرىكبايۇلى قوشىم-نوعاي وسى جانە وزگەدە ساۋالدارعا قاتىستى ويىن ورتاعا سالادى.

- ءسىز ءوزىڭىزدى اقىن ءارى عالىم رەتىندە تانىتتىڭىز. قايسىسىنا كوڭىلىڭىز تولادى: اقىندىعىڭىزعا ما، الدە عالىمدىعىڭىزعا ما؟

- ەشكىم دە اقىن بولامىن دەپ اقىن بولمايدى. ول ادامنىڭ ەركىنەن تىس قوناتىن قاسيەت. مەن ەركىمنەن تىس ءسوزدىڭ سيقىرىنا اربالىپ قالعان اداممىن.

مەنىڭ ەشقانداي رەسمي عىلىمي دارەجەم جوق. بىراق مەنى عالىم دەپ تانيتىن زامانداستارىمنىڭ بار ەكەنىن كورىپ اجەپتاۋىر تولقيمىن. شوتا ءۋاليحانوۆ اعامىز كەزىككەن سايىن مەنى كىلەڭ «عالىم-اقىن» دەپ ەركەلەتەتىن. ول كىسىنىڭ ازىلىندە دە شىندىقتىڭ ۇشقىنى بار سياقتى.

بىرنەشە عالىم عىلىمي ديسسەرتاتسيالارىندا مەنىڭ ەڭبەكتەرىمە سۇيەنىپ ءوز پىكىرلەرىن دايەكتەيدى ەكەن. ولارعا العىستان باسقا ايتارىم جوق. سونىمەن قاتار قازاقشا «جيەندىك» جاسايتىندار دا بار بولىپ شىقتى...

- شىعارماشىلىعىڭىزدا ءبىزدىڭ باعزىلىق باستاۋلارىمىزعا قاي تۇرعىدان باردىڭىز؟

- مەن ەلىمىزدىڭ ەجەلگى تاريحىنا قاتىستى ولەڭ، باللادالارىممەن قاتار ولجاس سۇلەيمەنوۆ «اقىندار اينالىساتىن عىلىم» دەپ اتاعان ءتىل ءبىلىمىنىڭ ەتيمولوگيا سالاسىندا ءبىراز ىزدەنىستەر جاسادىم. «ءتىل ۇشىنداعى تاريح» اتتى عىلىمي-تانىمدىق تۇتاس كىتاپ جازدىم. ەتيمولوگيا ءتىلدىڭ توركىنىن زەرتتەيدى. ال ءتىلدىڭ توركىنى حالىقتىڭ شىعۋ تەگىن تانىتىپ، تاريحتىڭ تەرەڭىنە قۇلاش ۇرعىزادى. سوندىقتان بۇل سالادا ەڭبەكتەنگەن ادام، امال جوق، تاريحشى بولۋعا تۋرا كەلەدى. «باعزىلىق باستاۋلارعا» بارۋدىڭ سىرى وسىندا جاتقان شىعار.

ولجەكەڭ ايتقانداي، راسىندا دا، ەتيمولوگياعا قىزىعۋشىلىق تانىتاتىن اقىندار از ەمەس. الىستان ىزدەمەي-اق، ءوزىمىزدىڭ تىنىشتىقبەك (ابدىكاكىموۆ) پەن امانتايدى ء(شارىپ) ايتساق تا بولادى. ولاردىڭ ارقايسىسى بۇل سالادا دا ءبىر-ءبىر عالىمنىڭ اتقاراتىن شارۋاسىن ەڭسەرىپ تاستاعانىن ەل بىلەدى.

- اقىن كوزىمەن قاراپ ايتىڭىزشى، الەمنىڭ رۋحانيات كەڭىستىگىندە قازاق پوەزياسىنىڭ ورنى بار ما؟

- قازاق پوەزياسىن الەم ءالى تاني قويعان جوق دەپ بىلەمىن. ادامزاتقا اباي ولەڭدەرى دە ءالى كۇنگە دەيىن ءوز دەڭگەيىندە جەتكەن جوق. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ءبىزدىڭ بىرقاتار اقىندارىمىز ورىس تىلىنە، ورىس ءتىلى ارقىلى سول كەزدەگى وداقتاس رەسپۋبليكالار مەن كەيبىر شەت تىلدەرىنە اۋدارىلا باستاعان-دى. بۇل تاماشا ءۇردىس ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى بەرى جالعاسىن تابا الماي وتىر.

ءتىپتى قازاق وقىرماندارىنىڭ ءوزى دە سوڭعى كەزدەرى پوەزيانى وقۋدان قالىپ بارادى. ولەڭ جيناقتارىنىڭ تارالىمى وتە از. كوڭىل كونشىتپەيدى. بىراق بۇعان قاراپ قازاق پوەزياسى توقىراپ قالدى دەپ اسىعىس وي تۇيۋگە بولمايدى، ولەڭنىڭ ءوسۋ، وركەندەۋ ۇستىندە ەكەنىن دە اڭعارامىز. ەگەر كوركەم اۋدارما ءىسىن، ونىڭ ىشىندە قازاق اقىندارىن شەت تىلدەرىنە تۇپنۇسقادان اۋدارۋدى شىنداپ قولعا الساق، «الەمنىڭ رۋحانيات كەڭىستىگىندەگى قازاق پوەزياسىنىڭ ورنىن» باعامداۋ قيىن بولماس ەدى.

- اۋەزوۆ، مۇسىرەپوۆ، تاجىباەۆ، احتانوۆ، سۇلەيمەنوۆ درامالارىنداعى، ۇلىقبەك، ەسەنعالي ءھام ءسىز ەنگىزگەن اق ولەڭ ءتول پوەزيامىزعا قانشالىقتى ورنىقتى؟

- قازاق پوەزياسىنا اق ولەڭدى ۇلىقبەك، ەسەنعالي ءھام مەن ۇشەۋىمىز ەنگىزگەنىمىز جوق. ادەبيەتىمىزدەگى اق ولەڭنىڭ قاينار كوزى تاسقا قاشالعان تۇركى جازبالارىندا، قازاق حاندىعى تۇسىنداعى شەشەندىك سوزدەردە جاتىر، جازبا ادەبيەتىمىزدە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ شىعارمالارىندا «كۇيلى ءسوز» كۇيىندە كەزىگەدى. ءوزىڭ اتاپ وتىرعان كلاسسيكتەرىمىزدەن باسقا بىرقاتار اقىندار وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى ادەبيەتىمىزگە اق ولەڭنىڭ ءار الۋان فورماسىن الىپ كەلۋگە ارەكەت جاسادى. اقىن ءجۇسىپ قىدىروۆ، شىعارماشىلىعىن اقىن بولىپ باستاعان قازىرگى اعا جازۋشىلارىمىز ورازبەك سارسەنباي، دۇكەنباي دوسجان سەكىلدى قالامگەرلەر قازاق پوەزياسىنا اق ولەڭدى ورنىقتىرۋعا كوپ كۇش-جىگەر جۇمسادى. بۇل كەزەڭدە سىرباي ماۋلەنوۆتەن باستاپ قادىر مىرزا اليگە دەيىن ءىشىنارا ءبىردى-ەكىلى اق ولەڭ جازعان قازاق اقىندارى دا بار ەدى. بىراق اقىندارىمىزدىڭ بۇل ىزدەنىسىن مانسۇق ەتكەن اتاقتى ءبىر سىنشىمىزدىڭ سولاقاي «اۋىر سوققىسىنان» سوڭ پوەزيامىزداعى اق ولەڭ قاتتى «ەسەڭگىرەپ» قالدى. الپىسىنشى جىلداردان سوڭ اق ولەڭ الاڭىندا جانكەشتىلىكپەن تەك سەيسەن مۇقتارۇلى عانا بوي كورسەتتى.

ءتىپتى اق ولەڭ جازۋدان جۇرەگى شايلىعىپ قالعان قازاق اقىندارى ۋولت ۋيتمەننىڭ ۆەرليبرىن، يسيكاۆا تاكۋبوكۋدىڭ تانكاسىن ۇيقاستى ولەڭگە ءتۇسىرىپ اۋداردى. قازاق تىلىندەگى تارجىمەلەردە باتىس پەن شىعىس پوەزياسىنىڭ ءيىسى دە قالعان جوق...

سەيسەننىڭ وكشەسىن باسىپ ادەبيەتكە كەلگەن ۇلىقبەك، ەسەنعالي، تىنىشتىقبەك جانە مەن «ءوزارا كەلىسىپ العانداي» قازاق پوەزياسىنداعى اق ولەڭنىڭ جاڭا كەزەڭىن اياعىنان تىك تۇرۋعا ات سالىستىق-اۋ دەيمىن. قازىر، شۇكىر، بۇعان ادەبيەتتانۋ عىلىمى دا نازار اۋدارا باستادى. بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن ايگۇل ۇسەنوۆا دەگەن قارىنداسىمىز «قازىرگى قازاق ولەڭىنىڭ قۇرىلىسى: ءداستۇر جانە دامۋ ۇردىستەرى» دەگەن تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاپتى. دەمەك، عىلىمنىڭ كوڭىلىن اۋدارعان ءبىزدىڭ ارقيلى ىزدەنىستەرىمىزدىڭ ءىز-تۇزسىز كەتپەگەنى دە. قازىر باۋىرجان قاراعىزۇلى، ازامات تاسقاراۇلى ءتارىزدى تالانتتى جاس اقىندار قازاق اق ولەڭىن جاڭا ساتىعا كوتەرۋ جولىندا جۇمىستانىپ جاتىر. ولاردىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرىنە قاراپ، قازاق پوەزياسىندا اق ولەڭنىڭ ەسىگى ايقارا اشىلاتىن كۇن جاقىنداپ قالعانداي سەزىلەدى ماعان.

- ادەبيەتتىڭ قوعامعا ىقپالى بار ما؟

- كوركەم ادەبيەت - عىلىم ەمەس. ساياساتتىڭ سويىلىن سوعىپ تا جەتىستىرمەيدى. ول قالامگەردىڭ تانىم-تۇيسىگىمەن، كوكىرەك كوزىمەن ادامنىڭ قالتارىس، قۇپياسى كوپ جان-دۇنيەسىن زەرتتەيدى، ءوزىنىڭ كوركەمدىك-ەستەتيكالىق قىزمەتى ارقىلى جاڭا ۇرپاقتىڭ رۋحىن ىزگىلىككە تاربيەلەيدى. بۇل - ۇزاققا سوزىلاتىن ۇدەرىس. ياعني، كوركەم ادەبيەت ۇلتتىڭ (ادامزاتتىڭ) بولاشاعى بولىپ تابىلاتىن كەلەشەك ۇرپاقتىڭ قالىپتاسۋىنا قىزمەت ەتەدى. ال ادامدار رۋحاني جەتىلگەن سايىن قوعامدى وزگەرتۋشى كۇشكە اينالادى.

- ادەبيەتتەگى وزىڭىزدەن كەيىنگى بۋىن وكىلدەرىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟

-ءبىر اڭعارعانىم، ادەبيەتتىڭ باسقا سالاسىمەن شۇعىلداناتىندارعا قاراعاندا اقىندار تەز جەتىلەدى ەكەن. ولار وتىزعا يەك ارتقاندا-اق قالىپتاسىپ ۇلگەرەدى. قازىر قازاق ادەبيەتىن ورگە سۇيرەپ كەلە جاتقاندار اقىندار دەپ ايتۋعا بولادى. بۇل اڭگىمە ادەبي ورتادا ء(وز ارامىزدا دەگەن ءجون شىعار) اڭگىمە ارقاۋىنا اينالىپ تا جۇرەدى.

كوپشىلىگى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى بولماعاندىقتان كىتاپتارىن مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىعارا الماي جۇرگەن، بىراق دارىنى مەن قابىلەت-قارىمىن الدەقاشان تانىتىپ ۇلگەرگەن مۇراتحان شوقان، تاناكوز تولقىنقىزى، الماس تەمىرباي، قۇرالاي ومار، ازامات تاسقاراۇلى، ءمولدىر دارحانباەۆا، باۋىرجان الىقوجا، دينارا مالىكوۆا، تالعات ەشەنۇلى، باقىتگۇل باباش، ت.ب. ونداعان جاس اقىنداردىڭ (بارلىعىن بىردەي تۇگەندەي الماعانىما عافۋ وتىنەم) ولەڭدەرى تۋرالى ارنايى ماقالالار جازىلىپ، ساليقالى پىكىر ايتاتىن ۋاقىت كەلىپ ەدى، بىراق ادەبي سىن جانرى مەن سابىرلى سىنشىلارىمىز كەشىگىپ جاتىر.

مەن شارتتى تۇردە سوڭعى بۋىن اتالاتىن وسى قىز-جىگىتتەردەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتەمىن. ولاردىڭ ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدى ورگە سۇيرەي الاتىنىنا سەنەمىن.

- قازاق الەمى نەدەن ساقتانىپ، نەگە ۇمتىلۋى كەرەك؟

- كوپكە توپىراق شاشىپ وتىرعانىم جوق، بىراق جاسى دا، جاسامىسى دا بار ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزدىڭ بويىن جاعىمپازدىق دەرتى مەڭدەگەن، ەكىجۇزدىلىك پەن جەمقورلىق ءومىر سالتىنا اينالىپ بارادى. قازاق وسىنداي مىنەز-قۇلىق پەن ءىس-ارەكەتتەن ارىلۋ كەرەك. اينالامىزعا كوز تاستاساق، قازاق عىلىمى كەنجە قالىپ بارا جاتقانىن پايىمدايمىز. قازاق جاستارى شىنايى ءبىلىم الۋعا ۇمتىلۋى كەرەك. اركىم قولىنان كەلەتىن پايدالى ىسكە ات سالىسقانى ابزال. اباي اتامىز: «ازات باسىڭ بولسىن قۇل، قولدان كەلمەس ىسكە ۇمتىل!» - دەپ كۇيىنبەۋشى مە ەدى...

- قاسيەتتى قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ بەيبىت سوپىلىق ءىلىمىن جالعاستىرۋشى، ماقسىم يسماتۋللا ابدىعاپپاردى جىلدان اسا زاڭسىز، ال، ەڭ باستىسى، جازىقسىز قۋدالاۋ تولاستاماي تۇر» دەپ ەلباسىدان اراشا سۇراعان اشىق حاتتارعا قولىڭىزدى قويدىڭىز. بۇگىندە يسماتۋللا ماقسىمعا قاتىستى سوتتىڭ ەكىنشى ساتىسى ءوتتى، حاباردار شىعارسىز. جالپى وسى ءدىن توڭىرەگىندەگى قۇبىلىسقا جانە يسماتۋللا ماقسىمنىڭ ءىستى بولۋىنا بەيجاي قاراماۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟

- ءيا، بۇل سوتتىڭ ەكىنشى ساتىسى ءوتىپ جاتقانىنان ءارتۇرلى باق ارقىلى حاباردارمىن. قازىرگى كۇنى «سوپىلار ءىسى» بويىنشا سوتتالعان سەگىز ازامات الماتىداعى تەرگەۋ يزولياتورىندا قاماۋدا وتىر ەكەن. بۇل ازاماتتارعا قاتىستى ۇكىمنىڭ 2011 جىلى قازاننىڭ 19-ى كۇنى الماتى قالالىق مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق سوتىندا شىققانىن بىلەمىز. سوت ۇكىمىنە سايكەس، «سوپىلىق اعىمنىڭ جەتەكشىسى» اتالعان يسماتۋللا ابدىعاپپار 14 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان. يسماتۋللا ابدىعاپپار عانا ەمەس، قازۇتۋ-دىڭ پروفەسسورى سايات ىبىراەۆ - 12 جىلعا، ەربول يسابەكوۆ - 9  جىلعا، ەربول راحىمباەۆ - 8 جىلعا، سايپۋللا موللاقاناعاتۇلى - 8 جىلعا، دۋمان بەرىكبوسىنوۆ - 8 جىلعا، جادىرا سۇلەيمەنوۆا - 6 جىلعا، ارنۋر كۋنيكين - 5 جىلعا، ءاليا اشىرقۇلوۆا - ەكى جىلعا شارتتى تۇردە باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپتى.

ادۆوكاتتار العاشقى ينستانتسيادا كوپتەگەن زاڭ بۇزۋ بولعانىن، الدىن الا تەرگەۋ كەزىندە ايىپتالۋشىعا قارسى جاۋاپ بەرگەن جابىرلەنۋشىلەردىڭ «تاققان دالەلدەرى ناقتىلانباعانىن، كەيبىر جابىرلەنۋشىلەردىڭ سوت كەزىندە جاۋاپتارىنان باس تارتقانىن»، «ايىپتالۋشى سايات ىبىراەۆ قىلمىستىق كودەكستىڭ التى بابى بويىنشا ايىپتالىپ، التى باپ بويىنشا دا كىناسى دالەلدەنبەگەنىن» الدىن الا تەرگەۋ كەزىندە سايات ىبىراەۆقا قارسى جاۋاپ بەرگەن «17 جابىرلەنۋشىنىڭ تورتەۋى سوتقا مۇلدە كەلمەگەنىن، قالعان13-ءىنىڭ بىردە-بىرەۋى سوتتا ايىپتالۋشىعا قارسى جاۋاپ بەرمەگەنىن» ايتادى.

ءتىپتى القا بيلەر سوتىنىڭ ءبىر مۇشەسى سوت وتىرىسىنا ءتورت رەت، ەندى ءبىرى ەكى اي بويى قاتىسپاعان. بىراق سوعان قاراماستان سوت ۇكىمى شىققان كەزدە ولار سوتقا ۇزدىكسىز قاتىسقان القا بيلەر قۇرامىندا بولعان.

زاڭگەرلەر وسى سەكىلدى ورەسكەل زاڭ بۇزۋ ارەكەتتەرى بولعانىن تىلگە تيەك ەتىپ وتىر. مۇنىڭ ءبارى دە سوتتىڭ ادىلدىگىنە كۇمان كەلتىرەدى. مەن ادىلەت ۇستەمدىك قۇرۋى ءتيىس دەپ سانايمىن. بۇل ىسكە بەيجاي قاراي المايتىنىمدى وسى تۇرعىدان ءتۇسىنىڭىز.

- ءوزىڭىز اتتاپ كەتپەيتىن «شەكارالار» بار ما؟

- ادامگەرشىلىكتەن اسقاق قاعيدا بولا ما؟ قانداي قيىن جاعدايدا دا ار-ۇياتتى جوعالتۋعا بولمايدى.

- قازىر ءسىزدى قانداي ماسەلە مازالاپ ءجۇر؟

- مازالايتىن ماسەلە وتە كوپ. قالامگەر رەتىندە، ازامات رەتىندە، پەندە رەتىندە... قايسىبىرىن ايتايىن! دۇنيەنىڭ ەتەك-جەڭى قۋسىرىلىپ كەلەدى...

- اعا، كۇندەلىك جازاسىز با؟ بولسا، كۇندەلىكتەگى جانىڭىزعا جاقىن ءبىر ويىڭىزبەن بولىسسەڭىز؟

- كۇندەلىك جازبايمىن... كەيبىر وي-تولعامدارىمدى قاعازعا ءتۇرتىپ قوياتىنىم بار. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە، ستۋدەنتتىك كەزەڭنىڭ العاشقى جىلدارىندا بىرنەشە داپتەر كۇندەلىك جازىپ ەدىم. كوبىنە دوستارىممەن اراقاتىناسىمدى، عاشىقتىق سەزىمدەرىمدى تۇسىرگەنمىن. سول كۇندەلىكتەرىم قولدى بولىپ، قولدان-قولعا ءوتىپ، اقىرى جوعالىپ كەتتى. بولاشاقتا جازاتىن شىعارمالارىما ءومىر شىندىعىن ارقاۋ ەتكىم كەلگەن. شىندىعىندا، كۇندەلىك جاقسى وقىلاتىن ەپيستوليارلىق جانر عوي. ورىس ادەبيەتىندە مۇنىڭ وتە جاقسى ۇلگىلەرى بار. لەۆ تولستويدىڭ، ميحايل ءپريشۆيننىڭ كۇندەلىكتەرى كوركەم شىعارماعا ءباس تىگە الادى. «پاراسات» جۋرنالىندا ءبىراز ۋاقىتتان بەرى جاريالانىپ جۇرگەن گەرولد بەلگەردىڭ كۇندەلىكتەرىن اسىعا كۇتىپ وتىراتىن وقىرمانداردى بىلەمىن.

اڭگىمەلەسكەن داۋرەن سەيىتجانۇلى.

«اباي-اقپارات»