قونىسىنان اۋعان قازاقتار جونىندە ستا­لين جولداسقا جازعان بايانداۋ حاتىم­نىڭ كوشىرمەسىن حاباردار ەتۋ ءۇشىن وسى حاتپەن بىرگە سىزگە جولداپ وتىرمىن.

قونىسىنان اۋعان قازاقتاردى ورنا­لاس­تى­رۋ جونىندەگى ۇسىنىستاردىڭ جوباسىن ءازىر­لەۋ ءۇشىن رسفسر حالىق كوميسسارلارى سوۆەتىنىڭ جانىنان قۇرىلعان كوميسسيانىڭ توراعاسى رەتىندە مەن بۇل ماسەلەمەن جەتە تانىسىپ، قونىسىنان اۋعان قازاقتاردى ۆكپ (ب) ورتالىق كوميتەتى تاراپىنان ەرەك­شە نۇسقاۋ بولمايىنشا، قازاقستان مەن كورشىلەس ولكەلەرگە تۇگەل ورنالاستىرۋ ەكىتالاي ەكەنىن انىقتادىم. سونداي-اق قونىسىنان اۋعان قازاقتاردى ورتالىقتىڭ كومەگىنسىز قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندە تۇپكىلىكتى ورنالاستىرۋ قازاقستاننىڭ جالعىز ءوزى ءۇشىن، تەگىندە، قيىن بولماق. ءسىزدىڭ بۇل ماسەلەلەردى تاياۋ ارالىقتا ۆكپ (ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ الدىنا قوياتىنىڭىز وزىنەن-ءوزى بەلگىلى. سوۆەت تاراپىنان دا (اتاپ ايتقاندا، رسفسر حالىق كوميس­سار­لا­رى سوۆەتى تاراپىنان) قونىسىنان اۋعان قازاقتارعا كومەك كورسەتۋ جونىندە ءدال قازىر دەربەس شارالار بەلگىلەۋ ىسىمەن بەل­گىلى ءبىر دارەجەدە شۇعىلدانۋعا تۋرا كەلەدى.

وسى ماقساتپەن مەن ۆكپ (ب) ورتالىق كوميتەتىنە وسى بايانداۋ حاتتى جازدىم. ونداعى ماقسات - بۇل ماسەلەگە باسشى جول­داستاردىڭ نازارىن جەتە اۋدارىپ، قازاق­ستانعا كومەكتەسۋ. ءسىز مەنى قازاقستاننىڭ ىشكى ىستەرىنە قول سۇققىسى كەلەدى ەكەن دەپ ويلاپ قالماڭىز، مەن قويىلىپ وتىرعان ماسەلە تەك قازاقستان تۇرعىسىنان عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە جالپىمەملەكەتتىك تۇر­عىدان دا ايرىقشا ماڭىزدى بولعان­دىق­تان، بۇل ماسەلە جونىندە ۆكپ (ب) ورتالىق كوميتەتىنە جازىپ وتىرمىن.

ءسىز وسى بايانداۋ حاتپەن تانىسىپ، وندا ايتىلعان وي-پىكىرلەردى ەسكەرەدى دەپ ءۇمىت ەتەمىن.

كوممۋنيستىك سالەممەن ت.رىسقۇلوۆ

(رەسەيدىڭ مەملەتتىك ساياسي-الەۋمەتتىك تاريحي مۇراعاتى (رگاسپي), ي.ۆ.ءستاليننىڭ قۇپياسىزداندىرىلعان قۇجاتتارى، 558-قور، 1-تىزبە، 65-ءىس، 42-پاراق)

قازاقتار 1931 جىلدىڭ اياق كەزىنەن باستاپ قونىسىنان اۋىپ، ءبىر اۋداننان ەكىنشى اۋدانعا جانە قازاقستاننان تىس جەرلەرگە كوشىپ، كوكتەمگە قاراي بۇل كوشۋ كۇشەيە تۇسكەن ەدى دە، 1932 جىلدىڭ جا­زىن­دا قونىسىنان اۋعانداردىڭ ءبىر بولىگى (قولدانىلعان شارالار ناتيجەسىندە) مەكەندەرىنە قايتىپ ورالعان بولاتىن، وسى قونىسىنان اۋا كوشۋ قازىر قايتادان بەلەڭ الىپ بارادى. اشتىق پەن ىندەتتىڭ سال­دارى­نان بىرقاتار قازاق اۋداندارىندا جانە قونى­سىنان اۋعاندار اراسىندا ادام­دار­دىڭ قىرىلىپ جاتقانى سونشا، بۇل ماسەلە ورتالىق ورگانداردىڭ شۇعىل ارالاسۋىن قاجەت ەتىپ وتىر. قازاقستاندا قازاق حالقى­نىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى دۋشار بولعان مۇنداي مۇشكىل جاعداي وزگە ولكەلەردىڭ نە وزگە رەسپۋبليكالاردىڭ ەشقايسىسىندا جوق. قونىسىنان اۋعاندار كورشىلەس ولكەلەرگە جانە تاشكەنت، ءسىبىر، زلوتوۋست تەمىرجولدارى بويىنا وزدەرىمەن بىرگە ىندەت اپارىپ تارا­تۋدا. سوۆەت جولىمەن بەلگىلەنگەن (اتاپ ايت­قاندا، رسفسر حالىق كوميسسارلارى سوۆەتى تاراپىنان) ءىشىنارا شارالارمەن ماسەلە شەشىلەتىن ەمەس. ورتالىق كومي­تەت­تىڭ قاۋلىسى بويىنشا دەر كەزىندە بولىنگەن ازىق-تۇلىكتىڭ ەداۋىر بولىگى ءتيىستى جەرىنە جەتپەگەن. بۇل ماسەلەنىڭ ماڭىزى زور بولعاندىقتان، ءسىزدىڭ وسى حاتپەن تانىسىپ، اتالمىش جايعا ارالاسۋىڭىزدى، ءسويتىپ، اجالىنا اشتىق جەتكەلى تۇرعان كوپتەگەن ادامداردىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋعا كومەك­تە­سۋىڭىزدى وتىنەمىن.

1.قونىسىنان اۋعان قازاقتاردىڭ سانى جانە ولاردىڭ جاعدايى تۋرالى دەرەكتەر

قونىسىن تاستاپ، قازاقستانمەن كور­شىلەس ولكەلەرگە كوشكەن قازاقتاردىڭ مەكەنجايلارىنان كەلىپ تۇسكەن، شامامەن الىنعان سوڭعى دەرەكتەرگە قاراعاندا، قازىر ورتا ەدىلدە - 40 مىڭ، قىرعىزستاندا - 100 مىڭ، باتىس سىبىردە - 50 مىڭ، قارا­قالپاقستاندا - 20 مىڭ، ورتا ازيادا 30 مىڭ قازاق بار. قونىسىنان اۋعاندار قال­ماق­ستانعا، تاجىكستانعا، سولتۇستىك ولكە­گە جانە باسقا دا وسى سياقتى شالعاي جەرلەرگە كوشىپ كەتتى. بايلار باستاعان ءبىر قاۋىم باتىس قىتايعا اۋدى.

...قازاقتاردىڭ اراسىندا 1932 جىلدان باستاپ بەلەڭ العان اشتىق پەن ىندەت - وسى قونىستان اۋدىڭ جانە قازاق شارۋا­شى­لىق­تارىنىڭ شاڭىراعى شايقالۋىنىڭ ەڭ كە­ساپاتتى زارداپتارى، جاز ايلارىندا بىراق سايابىرسىعان اشتىق پەن ىندەت قازىر قاي­تادان سۇراپىل ءورشىپ تۇر (وتىر). وتكەن كوكتەمدە قازاق اۋداندارىندا اشارشىلىق پەن ىندەت سالدارىنان ادام ءولىمى وتە كوپ بولعان ەدى.

جەرگىلىكتى جەردىڭ اقپارى بويىنشا، تورعاي، باتپاققارا وڭىرىندە حالىقتىڭ 20-30 پايىزى قىرىلىپ بولعان، قالعاندارى كوشىپ كەتكەن. شالقار اۋدانىنداعى الدە­نەشە اۋىلداردا تۇرعىلىقتى حالىق­تىڭ 30-35 پايىزى قىرىلىپ قالعان. وسىنداي اۋداندار قۇرامىنا كىرەتىن اقتوبە وبلىسى بويىنشا 1930 جىلعا دەيىن ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن.

1 012 500 ادامنان 1932 جىلى 725 800-ءى عانا ءتىرى قالعان، بۇل - 71 پايىز عانا دەگەن ءسوز. قىزىلوردا اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ دەرەكتەرى ونداعى اۋىل سوۆەتتەرىندە 15-20 پايىز-اق ادام تىرشىلىكتە بار ەكەنىن ايعاقتاپ تۇر. جەرگىلىكتى وگپۋ مالىمەتتەرى بويىنشا، وندا بۇرىن  60 مىڭ حالىق تۇرعان، سو­نىڭ 36 مىڭى ءولىپ، 12 مىڭى كوشىپ، ەندى نەبارى 12 مىڭدايى عانا قالعان.

اش-ارىقتار توگىلگەن قوقىستاردى اقتارىپ، تاماقتان وتەتىننىڭ ءبارىن تالعاجاۋ ەتىپ، جابايى وسىمدىكتەردىڭ تامىرلارىن، ۇساق جاندىكتەردى جەپ كۇنەلتۋدە. سول ماڭ­داعى يت پەن مىسىق اتاۋلى تۇگەل جەلىنگەن، قازاقتار تۇراتىن قوستاردىڭ اينالاسىندا يتتەردىڭ، مىسىقتاردىڭ، ۇساق جاندىكتەردىڭ اقكەمىك بولعانشا قايناتىلعان سۇيەك-ساياقتارىنان كوز سۇرىنەدى. ولگەن كىسىلەردىڭ ەتىن جەگەن وقيعالار جايىندا حابار جەتە باستادى.

...1932 جىلعى مامىر ايىندا قار­قا­را­لى اۋدانىنداعى حالىقتىڭ سانى 50 400 ادام بولسا، سودان قاراشا ايىنىڭ قارساڭىندا ءتىرى قالعانى - 15 900, ال اۋدان ورتالىعىندا كۇن سايىن 15-20 ادام ولەدى.

اسىرەسە بالالار اراسىندا ءولىم-ءجىتىم كوپ. قازاق ايەلدەرى بالالارىن مەكەمەلەر مەن ۇيلەردىڭ الدىنا تاستاپ كەتۋدە. قازاق ورگاندارى 1932 جىلدىڭ اياعىندا-اق پاناسىز قالعان.

50 مىڭ قازاق بالاسىنىڭ ەشقايدا ورنالاستىرىلماعانى رەسمي تۇردە حابارلاندى. قىزىلوردادا پاناسىز با­لا­­لار سانى قاڭتار ايىندا 452-گە جەتكەن. اياگوز ستانسىسىندا ءبىر قازاق ايەلى ءوزىنىڭ ەكى بالاسىن بىردەي پويىزدىڭ استىنا تاس­تا­عان، ال سەمەيدە قازاق ايەلى ەكى بالاسىن وسىلاي مۇز ويىعىنا تاستاپ جىبەرگەن.

...اشىققان قازاقتارعا جەدەل كومەك كورسەتىپ، ىندەتكە قارسى كۇرەسىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە وسى قۇبىلىستىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ تامىرىنا بالتا شاباتىن شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدى دا بارىنشا جۇمىلا قولعا الۋ كەرەك. ال مۇنداي سەبەپتەردىڭ ءتۇپ-تامىرى نەدە؟

2.مال باسىنىڭ كەمىپ كەتۋى

قازاقتاردىڭ قونىسىنان اۋى مەن شارۋاشىلىعىنىڭ شايقالۋىنا نەگىزگى سەبەپتەردىڭ ءبىرى - مال باسىنىڭ كەمىپ كەتۋى. مەن 1932 جىلى 29 قىركۇيەكتە ءسىز­دىڭ اتىڭىزعا جازعان بايانداۋ حاتىمدا قازاقستاندا مال باسىنىڭ كەمىپ كەتۋ سالدارىن ەگجەي-تەگجەيلى اشىپ كورسەتىپ، ونى قالپىنا كەلتىرۋ شارالارىنا توقتال­عان بولاتىنمىن. 1932 جىلعى اقپان ايىن­دا جۇرگىزىلگەن (ەكىنشى رەت قايتا تەكسەرىلگەن) بۇكىلوداقتىق مال ساناعىنىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، قازاقستاندا 1928-1929 جىلدارداعى 40 ملن باس مالدان ساناق كەزىندە 5 397 مىڭ باس قانا مال قالعانى، ياعني مال باسىنىڭ 85,5 پايىز كەمىپ كەتكەنى انىقتالدى.

...قازاقتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ - تورتتەن ءۇش  بولىگىنىڭ  ءال-اۋقاتى مال شارۋا­شى­لى­عىنا نەگىزدەلگەن، ونىڭ ونىمدەرى قازاق­ستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنان الىناتىن ءونىم­دەرىنىڭ 60 پايىزىن قۇرايدى، تۇرعى­لىقتى حالىقتىڭ 90 پايىزى مال شارۋا­شى­لىعىمەن اينالىساتىندىقتان، بۇل ماسەلە ەداۋىر دارەجەدە ۇلتتىق ماسەلە بولىپ تابى­لادى.

...قازاقتاردىڭ جەرىن تارتىپ الۋدى كاسىپكە اينالدىرعان پاتشالىق قۇرىلىس تۇسىندا بولعان جەرگە قونىستاندىرۋ باسقارماسىنىڭ ءوزى دە كوشپەلى شارۋا­شىلىقتا ءبىر سەميانىڭ قالت-قۇلت ەتىپ كۇن كورۋى ءۇشىن عانا كەمىندە 30 باس مالى بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەگەن.

3. اسىرا سىلتەۋشىلىكتەر مەن كوز بوياۋشىلىقتار

... قازاق شارۋاشىلىقتارىنداعى شىن جاعدايدى انىقتاۋ بارىسىنداعى كوزبوياۋ­شىلىق (اسىرا سىلتەۋشىلىكتەرگە جول اش­قان سەبەپتەردىڭ ءبىرى - وسى) ەلە­مەنت­تەرى نەدەن كورىندى؟ مالدىڭ سانىن انىقتاۋ كەزىندە قازاق ورگاندارىنىڭ ەلدىڭ قۇم ىشىندە جاسىرعان مالدارى بار دەگەن ەسەپپەن ارقاشان ناقتى قولدا بار مالعا 50-100 پايىز قوسىپ جازاتىنى («قازىر بىزدە جەر-جەردە مالدى 50-100 پايىزعا دەيىن جاسىراتىنى جونىندە دەرەكتەر بار». گولوششەكين جولداستىڭ ماقالاسىنان) جۇرتقا ءمالىم. ءسويتىپ، 1931 جىلدىڭ اياعىن­­دا قازاقستاندا 20 ملن مال بار دەپ ەسەپتەلىپ كەلسە، 1932 جىلدىڭ كوكتەمىنە قاراي قازاقستاندا مال سانى 10 ملن باسقا جەتەدى دەپ مالىمدەدى، ال ءىس جۇزىندە، 1932 جىلى اقپاندا جۇرگىزىلگەن مال ساناعى بويىنشا، ولكەدە 5397 مىڭ باس مال عانا بولىپ شىقتى. وسى ءتارىزدى قۇ­بىل­مالى تسيفرلار وزگە سالالاردا قانشاما جانە جالپى قازاق حالقىنا قىزمەت كور­سە­تۋدە تاعى دا قانداي ءىرى-ءىرى كەمشىلىكتەر بار دەگەن سۇراق تۋادى. بۇل جايتتاردى انىقتاپ الۋدىڭ الداعى جۇمىس ءۇشىن ماڭىزى زور.

4. قازاق شارۋاشىلىقتارىنداعى ەگىس كولەمى جونىندە

...1932 جىلى بىرقاتار قازاق اۋدان­دارىندا ەگىس كولەمىن ەسەپتەۋ بارىسىندا ەلەۋلى كوزبوياۋشىلىقتارعا جول بەرىل­گەنى قازىر انىقتالىپ وتىر. 1932 جىلعى كوكتەمگى ەگىس ناۋقانى بارىسىندا بىرقاتار كولحوزدار مەن كوپتەگەن اۋداندا تۇقىم سەبۋ نورماسى تۋرالى جاۋىردى جابا توقى­عان اقپارلار جاسالىپ، ورەسكەل بۇر­ما­لاۋ­شىلىقتارعا جول بەرىلگەن. سونىمەن بىرگە بۇل اۋدانداردان وسى كەزەڭ قارساڭىندا تۇقىم قورى از جينالعان جانە قارىزعا الىن­عان تۇقىم كوپ جەردە ەل-جۇرتقا جەتكى­زىلمەگەن. دەمەك، بۇل - ەگىس جوسپارىن ورىن­داۋ بارىسىندا اۋداندار تاراپىنان تاعى دا كوزبوياۋشىلىققا جول بەرىلەدى جانە تاعى دا جۇرتتىڭ قونىسىنان اۋىپ، اشار­شىلىققا ۇشىراۋىنا سە­بەپ بولادى دەگەن ءسوز.

5. قازاقتاردى وتىرىقشىلاندىرۋ جونىندە

ۆكپ(ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1932 جىلعى قىركۇيەكتەگى قاۋلىسىندا «200 مىڭ قازاق شارۋاشىلىعىن وتىرىق­شىلاندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن» دەگەن تۇجىرىم بار. ال ءىس جۇزىندە وتى­رىقشىلاندىرىلعان شارۋا­شى­لىق­تاردىڭ سانى 100 مىڭعا دا جەتپەگەن. بىرقاتار وتى­رىقشىلاندىرۋ پۋنكتتەرىندە قازاقتار سالعان ۇيلەرىن تاستاپ، قورەك ىزدەپ، بوسىپ كەتكەن. مىسالى، الماتى وبلىسىندا - 2100 ءۇي، قاراعاندى وبلىسىندا - 4100 ءۇي، ماقتا وسىرەتىن ماقتاارال اۋدا­نىن­دا 250 ءۇي قاڭىراپ بوس قالعان.

...قازاقستاندا جوسپار بويىنشا، قازاق حالقى (3 ميلليوننان استام ادام) 1933 جىلى تۇگەل وتىرىقشىلاندىرىلۋعا ءتيىس ەدى، مۇنىڭ ءوزى جاپپاي ۇجىمداستىرۋ نەگىزىندە جۇرتتى 400-500 شارۋاشىلىقتان شوعىرلاندىرىپ، ءبىر جەرگە قونىستاندىرۋ، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن اتامەكەنىنەن اۋدارىپ، ورىس ۇلگىسىمەن پوسەلكەلەر سالىپ، ءالى بوس جەرلەرى قايتا يگەرىلىپ جاتقان جاڭا قونىسقا كوشىرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلماق (شىندىققا مۇلدە جاناسپايتىن جانە قولدان كەلمەيتىن جوسپار!). 1930, 1931, 1932 جىلدارى جۇمىستى وسىلايشا جەدەل­دەتە جۇرگىزۋدىڭ سالدارىنان وتىرىق­شى­لان­دىرىلاتىن اۋدانداردا اسىرا سىلتەۋ­شىلىكتەر شەكتەن استى جانە مال باسى كۇرت كەمىپ كەتتى.

6. قونىسىنان اۋعاندار مەن قازاق جۇمىسشىلارى جونىندەگى ۇلت ساياساتىنىڭ بۇرمالانۋى تۋرالى

قونىسىنان اۋعانداردىڭ بەتالدى كوشۋىن جانە وتىرىقشى جۇرتتان ارىپ-اش­قان قازاقتاردىڭ مال، ازىق-تۇلىك ۇرلاۋى­نىڭ ەتەك العانىن پايدالانىپ، دۇشپان ەلە­مەنتتەر ۋشىقتىرعان ۇلتتىق شوۆينيزم ءورشي ءتۇستى.

7. ورتالىق كوميتەتتىڭ 1932 جىلعى 17 قىركۇيەكتەگى «قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى جانە اتاپ ايتقاندا، مال شارۋاشىلىعى تۋرالى» شەشىمىن جۇزەگە اسىرۋ

بۇل اسا ماڭىزدى شەشىمدى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا سىرعىتپاعا سالىنۋ بايقالىپ وتىر. ...تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ جەكە شارۋا­شىلىقتارىندا 8-10 باسقا دەيىن ءىرى قارا جانە 100 تۇياققا دەيىن قوي ۇستاماق تۇگىل (ورتالىق كوميتەتتىڭ 17 قىركۇيەكتەگى شە­شى­مىندە وسىلاي دەپ كورسەتىلگەن), كوش­پەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى شارۋا­شىلىق­تار­دىڭ كوپشىلىگىندە ءتىپتى ءبىر-بىردەن سيىر، ەكى-ۇشتەن ۇساق مال ۇستاۋعا دا مۇمكىندىك بەر­مەيدى، ال بۇل اۋدانداردا ەڭ بول­ما­عان­دا وسىنداي از عانا مال ۇستا­مايىن­شا، كۇن كورۋدىڭ ءوزى قيىن. قازاقتاردىڭ ەكى جىل­دان بەرى قونىستارىنان اۋىپ، ولاردىڭ اراسىندا اشتىق پەن ىندەتتىڭ تىيىل­ماۋى­نىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى، مىنە، وسىنداي.

ۇسىنىستار

1.قازاقتار قونىسىنان اۋىپ بارعان ولكەلەر مەن رەسپۋبليكالاردىڭ ولكەلىك كوميتەتتەرى مەن وبلىستىق كوميتەتتەرىنە قازاقتاردى قايتادان قازاقستانعا قاي­تا­رىپ جىبەرمەي، ونەركاسىپ ورىندارى سا­لا­لارى بويىنشا جانە سول ولكەلەر كولە­مىن­دەگى اۋىل شارۋاشىلىعىنا جۇمىسقا ور­نالاستىرۋ (سونداي-اق ءبىرىنشى كەزەكتە بالا­لاردى قامقورلىققا الۋ) جونىندە ۆكپ(ب) ورتالىق كوميتەتى تاراپىنان شۇ­عىل نۇسقاۋ بەرگەن ءجون...

2.قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنە قازاقتاردىڭ قونىسىنان اۋىپ، قازاق­ستان­نان تىس جەرلەرگە كوشۋىن توقتاتۋ شارا­لا­رىن قولعا الۋ ۇسىنىلسىن، بۇل ءۇشىن مال دايىنداۋ جونىندەگى كوميتەتكە قالعان 400 مىڭ پۇت استىقتى (رۇقسات ەتىلگەن 1 ملن پۇت استىقتىڭ ەسەبىنەن) ناۋرىز ايىندا بەرىپ ءبىتۋدى مىندەتتەي وتىرىپ، جاردەمگە ءبولىن­گەن ازىق-تۇلىك قورىن حالىققا جەدەل جەت­كىزىپ، قونىسىنان اۋعاندار مەن اشىق­قان­دارعا جاردەم بەرۋدى ۇيىمداستىرۋدى قول­ما-قول ورىستەتكەن دۇرىس...

3.ۇستىمىزدەگى جىلعا بولىنگەن قارجىنى تەك قانا قونىسىنان اۋعانداردى ورنا­لاس­تى­رۋعا، سونداي-اق ولاردى ونەركاسىپتىك جانە باسقا دا كاسىپورىنداردىڭ توڭىرەگىنە قونىستاندىرۋ شارالارىنا جۇمساۋعا مۇمكىندىك بەرەتىندەي ەتىپ، قازاقتاردى وتىرىقشىلاندىرۋ جوسپارىن قايتا قارا­عان ءجون...

4.قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنە قونىسىنان اۋعان قازاقتاردى ودان ءارى ورنالاستىرۋ جونىندەگى شارالاردىڭ بەلگى­لەنگەن جوسپارىن ءبىر اي مەرزىم ىشىندە ورتا­لىق كوميتەتكە تاپسىرۋ مىندەتتەلسىن، سونداي-اق وسى مەرزىم ىشىندە قازاقستاندا مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋدىڭ جوس­پارىن جاساپ، تابىس ەتۋ.

5.سسرو حالىق شارۋاشىلىعى ەسەبىنىڭ ورتالىق باسقارماسىنا ۇستىمىزدەگى جىلى نەگىزگى قازاق اۋداندارىندا حالىق ساناعىن وتكىزۋ جانە ونداعى شارۋاشىلىقتاردىڭ جاي-كۇيىن ساراپتاۋ، سونىمەن بىرگە ەگىن شىعىمدىلىعىن انىقتاۋ جونىندەگى كوميسسيامەن بىرلەسە وتىرىپ، كوكتەمگى ەگىس اياقتالعاننان كەيىن وسى اۋداندارداعى ەگىس القابىنىڭ ەسەبىن الۋ ۇسىنىلسىن.

ت.رىسقۇلوۆ

(رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك ساياسي-الەۋمەتتىك تاريحي مۇراعاتى (رگاسپي), ي.ۆ.ءستاليننىڭ قۇپياسىزداندىرىلعان قۇجاتتارى، 258-قور، 1-تىزبە، 65-ءىس، 42-52 پاراقتار; «قازاقستان كوممۋنيسى»، 1990, №7, 44-65 بەتتەر).

ءسويتىپ، ت.رىسقۇلوۆتىڭ بۇل حاتى ي.ۆ.ستا­لينگە 1933 جىلدىڭ 19 ناۋرىزى كۇنى جولدانعان. وسىنىڭ الدىندا عانا قازاق ولكەلىك پارتيا ۇيىمىنىڭ باس­شى­لىعى اۋىسىپ، جاڭاشا احۋال قالىپتاسا باس­تاعان. ۆكپ(ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ ساياسي بيۋروسى 1933 جىلدىڭ 21 قاڭتارى كۇنى ف.گولوششەكيندى ورنىنان الىپ، ۆكپ(ب) قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ ءى حاتشىلىعىنا ل.ي.ميرزوياندى ۇسىنعان بولاتىن. وسىدان تۋرا ءتورت كۇن وتكەندە 25 قاڭتار كۇنى پار­تيانىڭ قازاق ولكەلىك كوميتەتى ل.ي.مير­زوياندى ءبىرىنشى حاتشى ەتىپ سايلاپ، ءوز قۇرا­مىن تولىقتىردى.

تۇرار رىسقۇلوۆ رسفسر حالىق كوميس­سار­لارى سوۆەتىنە قىزمەت ەتكەن جەتى جىل ىشىندە وكىمەت بيلىگىنىڭ ەڭ جوعارعى ساتى­سىندا وتىرعانداردىڭ ءبىر-بىرىمەن ارا­قا­تىناسىن جاقسى زەرتتەپ بىلگەن بولاتىن. ستالين ءوز باعىتىن نىق ۇستانا وتىرىپ، وعان قىلاۋ تۇسىرمەستەن، ادامداردى ۇنەمى اۋىستىرۋمەن بولدى. ول وسى باعىتىنان ەندى جازباسا، قازاقستانعا ناعىز اقىر­زامان تونەتىنىن ت.رىسقۇلوۆ كۇنى بۇرىن سەزىپ ءبىلدى. وسى حاتتىڭ نەگىزىندە سول ۋاقىتتا رەسپۋبليكادان باسقا جاقتارعا قانشاما ادامنىڭ كەتكەنىن از-كوپ دالىرەك بىلۋگە بولاتىن. بۇل - شامامەن 1,7 ملن ادام. وسىنشاما كوپ حالىق تاريحتا ءبىرىنشى رەت تۋعان جەرىن تاستاپ، باس ساۋعالاپ قا­شۋعا ءماجبۇر بولدى. رىسقۇلوۆ ساياساتكەر ءستاليننىڭ جانە ونىڭ توڭىرەگىندەگىلەردىڭ نازارىن بارلىق ايتقانى مەن ءوز باي­قاۋ­لا­رىنان شىعاتىن قورىتىندىلارعا اۋدا­رۋ­عا مەيلىنشە كۇش سالدى. تۇرار رىسقۇلوۆ ءوزىنىڭ وسى نارتاۋەكەلىمەن ءوز حالقىن نار­داي شوكتىرىپ كەتكەن «اقتابان شۇبى­رىن­دى­­نىڭ» بەتىن ەندى جاسىرۋعا بول­ماي­تىنىن ۇعىندىردى، قازاقستان پارتيا ۇيىمىنىڭ جاڭا باسشىسىنا كرەملدە وتىرعان «قۇ­داي­دىڭ» ءوزى ۇجىمداستىرۋدى تەزدەتۋ جونىندە ەندى بۇيرىق بەرە ال­مايتىنداي ەتىپ جولىن كەستى. ول-ول ما، تۇرار جان-جاق­قا تاراتقان حاتتىڭ كۇشتى جاڭعىرىعى ل.ي.ميرزوياننىڭ رەس­پۋب­لي­كا­داعى كوپ ماسەلەنى دۇرىس شەشۋى ءۇشىن ي.ستا­ليننىڭ ءوزىن الدەنەشە شارالار قول­دانۋعا ءماجبۇر ەتتى.

الايدا قازاقستانداعى جاعداي تەز ارادا تۇزەلىپ كەتە المادى. تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ستالينگە حاتى 1933 جىلدىڭ ناۋرىزىندا جازىلعان. ءوزىنىڭ حاتىندا ول بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: «...ءولى دەنەلەردى جەگەن وقيعالاردى دا حابارلايدى...» ال مىنا ءبىر حات قوستانايدان ميرزويان مەن يساەۆتىڭ اتىنا جازىلىپتى. حاتتىڭ جازىلعان مەرزىمى «2 مامىر، 1933 جىل» دەپ بەلگىلەنگەن. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قول قويعان ادامنىڭ قىزمەتى كورسەتىلمەگەن. بىراق حاتتىڭ مازمۇنىنا قاراعاندا، اۆتورى وبلىس كولەمىندەگى شەنەۋنىك بولسا كەرەك (اۆتور ءستيلى ساقتالعان).

سىزگە مىنانى حابارلاۋدى ءوزىمنىڭ پا­رى­زىم دەپ سانايمىن. ازىق-تۇلىك تاپ­شى­لى­عىنا بايلانىستى اۋىر جاعداي قالىپ­تاسىپ وتىرعان قوستاناي، فەدوروۆ جانە قارابالىق اۋداندارىنداعى ەۋروپالىق ۇجىمشارلاردا بىرقاتار ادام اشتان ولگەن وقيعالار ورىن الدى. مەن بۇل ارادا قازاق­­تاردىڭ جاعدايى تۋرالى ايتىپ وتىرعان جوقپىن. ولاردىڭ جاعدايىنىڭ ءبىزدىڭ وبلىستا قانداي ەكەنىن ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز. بۇل اۋداندارداعى كوكتەمگى ەگىس جۇمىستارىنىڭ وتە قيىن جاعدايى تۋرالى مەن ءسىزدى حاباردار ەتكەنمىن.

فەدوروۆ اۋدانىندا ەگىس جۇمىسىنا تىكەلەي قاتىسقان كالينين اتىنداعى ۇجىمشاردا - ءۇش ادام، سۆەردلوۆ اتىن­داعى ۇجىمشاردا - ءبىر ادام، «سەرپ-مولوت» ۇجىمشارىندا ءتورت ادام اشتان ءولدى. چاپاەۆ اتىنداعى ۇجىمشاردا ادام­دار دالادا ولگەن اتتى قازىپ الىپ جەپ، جەر­ماي قۇيىپ، ورتەپ جىبەرگەن. بىرقاتار ۇجىمشارلاردا اشتىقتان ادامداردىڭ جاپپاي ءىسىنىپ كەتۋى ورىن الۋدا.

يۆانوۆ. 2 مامىر، 1933 جىل.

قوستاناي قالاسى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ مۇراعاتى (141-قور، 1-تىزبە، 5814-ءىس، 143-بەت).

قازاق اۋىلىن قان قاقساتىپ، زار جىلات­قان ۇلى ناۋبەتتى دە جانە زۇلماتتى دا ستالينيزم يدەياسى ازىرلەگەن ەدى. ءوزىنىڭ اۋقىمى بويىنشا ول حالىقتىڭ باسىنان كەشىرگەن كوپ تاقسىرەتتىڭ ىشىندەگى ەڭ اۋىرى ەدى. ماسكەۋدەن ادەيى جىبەرىلگەن قىزىل ميسسيونەر فيليپپ گولوششەكيننىڭ قولىمەن سور ماڭداي قازاق حالقى العاشقى بولىپ كازارمالىق ءسوتسياليزمنىڭ قۇرباندىعىنا اياۋسىز شالىندى. بيىك لاۋازىمدى كرەمل­دىڭ ىرگەسىندە «وتىرعان» قازاقتىڭ زيالى ازاماتى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ قازاقستان تراگەدياسى تۋرالى ستالينگە حاتى تىم كەش جەتتى. ول كەزدە (1933 جىلدىڭ اقپانى) قازاق تۇگەلىمەن قىرىلعاندارى قىرىلىپ، قال­عان­دارى بوسىپ، اماندارى سول جەردە قا­لىپ، تۇسىنىكسىز ناۋبەت ءبىرجولا اياقتالىپ بىتكەن كەز ەدى.

گولوششەكيندىك گەنوتسيد قاراپايىم تىلدە تەك قىزىل قىرعىن دەپ ءدال اتالعان قاسىرەتىمەن عانا ەمەس، زۇلماتتان قۇتىلۋ ارەكەتىمەن تۋىپ-وسكەن جەرىنەن اۋا كوشكەن «قىزىلتابان شۇبىرىندىسىمەن» الەمدىك حالىق تراگەدياسىنىڭ ەڭ كۇشتىسى رەتىن­دە دە اتاعى شىقتى.

ت.رىسقۇلوۆتىڭ حالىق باسىنا كۇن تۋعاندا جازعان وسى حاتىنىڭ كوپتەن بەرى ەستىگەن قۇلاقتى ەلەڭدەتىپ، جۇرەكتەردى دۇرسىلدەتىپ كەلە جاتقانى انىق. ماسكەۋدە ءىرى قىزمەت اتقارا تۇرىپ، سول كەزدەگى قازاق حالقىن اشارشىلىق اپاتىنا ۇشىراتقان تىكەلەي گەنوتسيد جاساپ وتىرعان ستالينگە جۇرەك جۇتقان قاھارماندىقپەن قايمىقپاي حات جازۋى - تەڭدەسسىز ەرلىك. ول كەزدە ستا­لينگە تىكە كەلىپ، قاتەسىن ايتۋ تۇرماق، سىر­تىنان سويلەۋ مۇمكىن ەمەس بولاتىن. كور­نەكتى جازۋشى، دراماتۋرگ ش.مۇرتازانىڭ «ستا­لينگە حات» پەساسى وسىنداي تاريحي فاكتىلەرگە دالمە-ءدال نەگىزدەلگەن.

تىلەۋ كولباەۆ تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قر تعا-نىڭ اكادەميگى، قر جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى

«الاش ايناسى» گازەتى