VI
ون ءبىر تارماقتى ءبىتىم جەرگىلىكتى حالىقتىڭ بۋىرقانا تاسىعان توڭكەرىستىك قيمىلدارىن باسىپ، تىنىشتاندىرا تۇرۋدى عانا ماقسات ەتكەن گومينداڭنىڭ «شىنايى دەموكراتيا» اتىنداعى شىرعاسى ەدى. وسىمەن الداي تۇرىپ، باسسالىپ توڭكەرىستىك قولقاسىن سۋىرىپ الماق - ۇيىسقان كۇشىن ىدىراتىپ، ءۇش ايماق ۇكىمەتىن اۋدارماق بولاتىن. جانىمحاندى ىسكە سالىپ، وسپاندى ازدىرۋمەن باستادى بۇل جوسپارىن، 1947-ءشى جىلدىڭ 25-ءشى فەۆرالىندا ۇرىمجىدە سارى اياق ارمياسىن حالىقشا كيىندىرىپ، ۇكىمەت قۇرامىنداعى ءۇش ايماق وكىلدەرىنە قاستاندىق جاساۋ، قاندى وقيعا تۋدىرۋ ارقىلى سول ارام پيعىلدارىن ايقىن كورسەتتى.
مۇنداي اۋدارىسپاق ويىنىندا احىمەتجان قاسىمي باسشىلىعىنداعى توڭكەرىستىك كۇش تە قولدارىن جاۋ قولقاسىنا سولاي سوزباسىن با؟ تىنىشتىق ءبىتىم شىرعاسىن شىنداپ، زاڭدى تۇردە پايدالانۋعا كىرىستى، «حالىقتىڭ ەرەۋىل جاساۋ، ۇيىمداسۋ، داۋىس بەرۋ، ەڭ سوڭىندا جەرگىلىكتى ءوز اۆتونوميالى ۇكىمەتىن وزدەرى سايلاپ الۋ قۇقىقتارى بار» دەپ جىلماڭداتىپ تۇرعاندا جۇلىپ الۋ كەرەك قوي. «ۋاقىتشا بىرىككەن ۇكىمەت» قۇرىلعان وسى ون ايدىڭ ىشىندە-اق گومينداڭنىڭ قۇيرىعىن بۇلكىلدەتىپ جىبەردى، ونىڭ قاندى شەڭگەلىندە تۇرعان جەتى ايماقتىڭ بارىندە دە توڭكەرىسشىل جاستار ۇيىمى قۇرىلدى. ءتىپتى، ءۇرىمجى ايماعىنىڭ بىرنەشە اۋدانى مەن قاشقار ايماعىنداعى حالىق كۇشەي تارتىسىپ، ۇكىمەت باسىنا ءوز ادامدارىن سايلاپ الدى.
ءسويتىپ، قولقا سۋىرماقشىنىڭ ءوز قولقاسى سۋىرىلىپ بارا جاتقانى بايقالدى. جياڭ جيەشى وسى شاقتا جاڭ جىجۇڭعا  ۇزىن موينىن سوزا ۇڭىرەيىپتى:

VI
ون ءبىر تارماقتى ءبىتىم جەرگىلىكتى حالىقتىڭ بۋىرقانا تاسىعان توڭكەرىستىك قيمىلدارىن باسىپ، تىنىشتاندىرا تۇرۋدى عانا ماقسات ەتكەن گومينداڭنىڭ «شىنايى دەموكراتيا» اتىنداعى شىرعاسى ەدى. وسىمەن الداي تۇرىپ، باسسالىپ توڭكەرىستىك قولقاسىن سۋىرىپ الماق - ۇيىسقان كۇشىن ىدىراتىپ، ءۇش ايماق ۇكىمەتىن اۋدارماق بولاتىن. جانىمحاندى ىسكە سالىپ، وسپاندى ازدىرۋمەن باستادى بۇل جوسپارىن، 1947-ءشى جىلدىڭ 25-ءشى فەۆرالىندا ۇرىمجىدە سارى اياق ارمياسىن حالىقشا كيىندىرىپ، ۇكىمەت قۇرامىنداعى ءۇش ايماق وكىلدەرىنە قاستاندىق جاساۋ، قاندى وقيعا تۋدىرۋ ارقىلى سول ارام پيعىلدارىن ايقىن كورسەتتى.
مۇنداي اۋدارىسپاق ويىنىندا احىمەتجان قاسىمي باسشىلىعىنداعى توڭكەرىستىك كۇش تە قولدارىن جاۋ قولقاسىنا سولاي سوزباسىن با؟ تىنىشتىق ءبىتىم شىرعاسىن شىنداپ، زاڭدى تۇردە پايدالانۋعا كىرىستى، «حالىقتىڭ ەرەۋىل جاساۋ، ۇيىمداسۋ، داۋىس بەرۋ، ەڭ سوڭىندا جەرگىلىكتى ءوز اۆتونوميالى ۇكىمەتىن وزدەرى سايلاپ الۋ قۇقىقتارى بار» دەپ جىلماڭداتىپ تۇرعاندا جۇلىپ الۋ كەرەك قوي. «ۋاقىتشا بىرىككەن ۇكىمەت» قۇرىلعان وسى ون ايدىڭ ىشىندە-اق گومينداڭنىڭ قۇيرىعىن بۇلكىلدەتىپ جىبەردى، ونىڭ قاندى شەڭگەلىندە تۇرعان جەتى ايماقتىڭ بارىندە دە توڭكەرىسشىل جاستار ۇيىمى قۇرىلدى. ءتىپتى، ءۇرىمجى ايماعىنىڭ بىرنەشە اۋدانى مەن قاشقار ايماعىنداعى حالىق كۇشەي تارتىسىپ، ۇكىمەت باسىنا ءوز ادامدارىن سايلاپ الدى.
ءسويتىپ، قولقا سۋىرماقشىنىڭ ءوز قولقاسى سۋىرىلىپ بارا جاتقانى بايقالدى. جياڭ جيەشى وسى شاقتا جاڭ جىجۇڭعا  ۇزىن موينىن سوزا ۇڭىرەيىپتى:
- مۇنداي ءبىتىمدى تەز بۇزباساق، ءوزىمىز ءبىتىپ كەتەمىز، دەرەۋ بۇز!
- ءوزىم قول قويعان ءبىتىمدى ءوزىم قاي بەتىممەن بۇزا الامىن؟ - دەپ قيپىجىقتاپتى باتىس-سولتۇستىك اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ باستىعى، ءبىتىم شارتتارىن تولىق اتقارماي، جەرگىلىكتى حالىقتان ءوزى دە كوزگە ءتۇرتىلىپ بارعان ەدى، - مەن شىنجاڭ بىرىككەن ۇكىمەتىنىڭ توراعالىعىنان باس تارتايىن، ءبىتىم بۇزۋدىڭ ەبىن ءوزىڭىز تابىڭىز!
جۇڭگو گونچانداڭىمەن جاساسقان بىتىمدەردى تالاي بۇزىپ تاجىريبەلەنگەن اككى جياڭ جيەشى، جاڭ جىجۇڭنىڭ شينجاڭداعى بىرىككەن ۇكىمەت توراعالىعىنان باس تارتقانىن دەرەۋ بەكىتىپ، ورنىنا ءوزىنىڭ ۇيعىردان تاپقان ەڭ ادال پەندەسى ماسعۇتتى قونجيتا قويدى. ماسعۇت نانجيڭنەن سول قوجاسىنىڭ بۇيرىعىمەن كەلىپ بۇل كەزدە ۇرىمجىدەگى بىرىككەن ۇكىمەتتىڭ باس باقىلاۋشىسى بولىپ تۇرعان، ماركسيزمنىڭ جاۋى، «فانتۇركيزمنىڭ» تۋى. ءىس  جۇزىندە گومينداڭنىڭ ناعىز قۇلى بولاتىن.
ءوزى گومينداڭنىڭ «شىنجاڭعا اۆتونوميا بەردىڭ» دەپ ايتۋىنا سىلتاۋ بولارلىق ۇيعىر ۇلتىنان شىققان، ءوزى «گومينداڭنىڭ ەڭ جامانى» ەكەنى بەلگىلى ماسعۇتقا قارسى حالىق ەرەۋىلى دۋ كوتەرىلدى. ءبىتىم شارتى بويىنشا، جالپى حالىقتىڭ داۋىس بەرۋىمەن سايلاناتىن ۇكىمەت باستىعى، تىم بولماعاندا ولكەلىك كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ ماقۇلداۋىنان دا وتپەي جياڭ جيەشىنىڭ قۇيرىعىنان شىعا كەلىپ شۋلاتتى. «شىنايى دەموكراتياسىن» شىڭعىرتىپ جىبەرگەندەي بولدى ءسويتىپ. ۇرىمجىدەن باستالعان حالىق نارازىلىعى جەتى ايماقتىڭ دا بار اۋدانىنا جاۋىپ، نوسەرلەتىپ تۇرعان ماي ايىنىڭ سوڭعى ءبىر كۇنى ماسعۇت قىزمەت وتكىزىپ الا قويدى. بىرىككەن ۇكىمەتتىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى احىمەتجان قاسىمي ءبىتىم شارتى بۇزىلعاندىعىن جاريالادى. ولكەلىك كەڭەستەگى جەرگىلىكتى ۇلتتىق مۇشەلەر تاراي جونەلىستى. ءبىرسىپىراسى گومينداڭ بۇزعىنشىلىعىنان تىتىرەنە بەزىپ، قۇلجاعا ءوتتى.
ماناس وزەنى قايتادان بەكىپ، ساياسي شەكاراعا اينالعانىن اشكەرەلەي قايتقان احىمەتجان ءۇش ايماق توڭكەرىستىك ۇكىمەتىنىڭ ساياسي نىساناسىن دا ىلگەرىلەي جاريالادى، «دۇسپانىمىزدىڭ دۇسپانى - ءبىزدىڭ دوسىمىز» دەدى ول. بۇكىل شىنجاڭ حالقىنا كورسەتىلگەن قىسقا عانا بۇل ايقىن فورمۋلا جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى مەن سوۆەت وداعى، ءتىپتى دۇنيە جۇزىلىك بۇكىل سوتسياليزم لاگەرى ءبىزدىڭ ارقا تىرەگىمىز ەكەنىن اشىق سويلەيتىن ەتتى.
ماسعۇتقا قارسى كوشە ەرەۋىلى مەن ۇگىتتى تاعى دا ۇدەتە تۇستىك. «جانىمحان توبى» مەن «ماسعۇت - ايسا گروھىن» اكەسى امەريكان مەن شەشەسى گومينداڭنان ءتۇپ اتاسى كاپيتاليزم لاگەرىنە دەيىن ىندەتىپ، تۇقىم-تۇقيانىمەن قوسا سوققىلادىق. بۇل كەزدە بايتىك تاۋىن جاستانىپ، شونجىداعى حاباتۋانعا دەيىن كوسىلىپ جاتقان «وسپان باتىردىڭ» اتىن سوندا دا اتاماي سىنداۋ ۇيعارىلعان ەدى. ءوز ىشىمىزدەگى «جاعدايلاردىڭ» كوڭىلىنە ونىڭ كولەڭكەسىن تۇسىرمەي، «جاقا»، «جاقاش» دەگەندەي عانا سىلاپ-سيپاپ، جاردەمىمەن جاراقتانا ءتۇسۋىمىز كەرەك قوي...
مەكتەپتەگى تارتىس ارقىلى اۋدان اكىمىنىڭ الدىنان «ىنتىماقپەن جاۋلاسىپ»، مەكتەپ مەڭگەرۋشىسىنىڭ سۋىق كۇبىرىن ەستي شىقسام دا، ناعىز ىنتىماقتىڭ ۇيتقىسى مەن بولىپ كورىندىم، سول ايتىستان ءتورت-بەس كۇن وتىسىمەن-اق سارسەن ءۇنسىز تومەندەپ، ەكىنشى كلاسقا باس مۇعالىمدىككە اۋىستى. ونداعى ومىربەك ءتورتىنشى كلاس ساباقتارىن قايسەنمەن ءۇنسىز عانا ءبولىسىپ الدى. قايسەن وقۋ ءبولىمى مەڭگەرۋشىلىگىنە تاعايىندالعان ەدى. بۇل الماسۋلار مەنىڭ كۇشتەۋىممەن بولعانىن تۇسىنگەن نابيوللا دا ءۇنسىز جورعالاپ، الدىما تۇسكەنىن «بيعاش» اتاۋىنان مەن ءتۇسىندىم. ماكەن كوك كوز ۇزىن مويىنىن بۇراڭداتىپ، كۇلە سويلەيتىن بولدى دا، مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى كەڭەس سۇراعىش بولدى مەنەن. ارقايسىسى بوس ۋاقىتىمدى تاۋىپ، تەنتەك وقۋشىلاردى مەنىڭ تالقىما سالا بەردى. «باس باقىلاۋشى» بولعانىم با، كەڭەسشىمىن بە، «وقۋشىلاردىڭ سوتى»، «مۇعالىمدەردىڭ ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى» بولعانىم با، بىلمەيمىن. ايتەۋىر، وزىمە بەلگىسىز ءبىر «شەن» بىتكەن سياقتى. بارىنە «بيعا» اتاندىم.
قاتتى نارازىلىقپەن ءوتىپ كەلە جاتقان وقۋ جىلى اسا ءتاتتى-تاتۋلىقپەن اياقتادى. توعىز اي بويىنا شيىرشىق اتقىزعان «تولعاعىنان» جاقسى ناتيجە تۋىلدى. ايماقتىق جانە اۋداندىق وقۋ بولىمدەرىنە قۇرالعان جىلدىق ەمتيحان كوميسسياسى مەن وقىتقان ساباقتاردىڭ يگەرىلۋىن جوعارى باعالادى. بۇرىن تىم ناشارلىعىمەن اتى شىققان بەسىنشى كلاستىڭ ورتاق نومەرى سەكسەن بەسكە جەتىپ، التىنشى كلاسقا تۇگەل كوشكەنىن كورگەندە ەركىن تىنىس تاپقانداي بولدىم. اقساقتارىمنىڭ اياعى جازىلىپ، مەنى مۇنان سوڭ قينامايتىن دارەجەگە جەتكەنى عوي، كەلەسى وقۋ جىلىندا زاۋلاي بەرمەي مە؟...
وقۋشىلار جازدىق دەمالىسقا بوساسىمەن شىنجاڭدىق شۋىل تاعى كوتەرىلدى. ماسعۇتتىڭ ولكە باستىعى بولىپ تاعايىندالعانىنا قارسى ەرەۋىل ۇرىمجىگە جاقىن تۇرپان، توقسۇن، ءپىشان اۋداندارىندا ءتىپتى جالپىلاسقانىن گازەتتەن وقىپ ءجۇر ەدىك. ءتىسىن باسىپ وتىرعان سۇڭ شيليان توڭكەرىستىك ۇكىمەت وكىلدەرى قۇلجاعا قايتىسىمەن سول ءۇش اۋدان حالقىن جاپپاي قىرعىنداۋعا كىرىسىپتى. بايتىككە بارىپ جاتىپ العان وسپانعا سول تۇستان قارۋ-جاراق كەرۋەنىن جوسىلتىپ، «قىرساڭ مەنشە قىر» دەگەندەي تاپسىرماسى دا ەستىلدى، قىڭىر باتىردىڭ قىر جەلكەسىنەن سىلاپ امەريكان ەلشىلىگىنىڭ وكىلدەرى ءجۇرىپتى; قىرعىنداۋ جولىن ونىڭ دا كورسەتىپ جۇرگەنى عوي!...
بۇل شۋىلدارعا ايقاي قوسقان ۇگىتكە مەن دە اتتاندىم. شۋىلدىڭ ارتى شۇرقانعا اينالاتىنى بەلگىلى. «حالىقتى جالپى، شۇعىل اتتانىسقا دايىنداۋ» تاپسىرماسى شىقتى...
ۇگىتشىلەر توبى ىشىندەگى ەكى تاۋدى ءبىر اي كەزىپ قايتىپ كەلگەنىمدە، ءۇرىمجى شىعىسىنداعى شۋىلدىڭ تىنعانى ەستىلدى. تالاپ ورىندالىپ تىنباپتى. سۇڭ شيليان امەريكان قارۋلارىمەن جارىم اي قىرعىنداپ تىندىرىپتى. ەكى ءجۇز شاقتى جاۋىنگەر كوتەرىلىسشىنىڭ قورعاۋىمەن تۇرپان اكىمى ءابدىراحمان مۇھيتي عانا ارەڭ قۇتىلىپ، قۇلجاعا ءوتىپتى.
گومينداڭعا قارسى ۇگىتتە مەن جۇرگەندە، ماعان قارسى «ۇگىتكە» دوسان اكىم كىرىسكەنى دە ەستىلدى. جازعىتۇرىمعى سارسەنمەن تارتىستا ىنتىماق جونىندەگى اكىمنىڭ ءسوزى مەن مەنىڭ جاۋابىم «ىنتىماقتاسپاي» قالعانى بار ەمەس پە. سونداعى جەڭىلىستە اكىمنىڭ كوزىنەن جىلتىراعانى ماعان ىشتەي وشىگۋدىڭ ۇشقىنى ەكەن. جازدىق دەمالىسقا بوساسىمەن ارىسبەك پەن سارسەن سول ۇشقىنعا مايلى تامىزدىق سالعىشتاي ءجۇرىپ، كەزەكتەسە ۇرلەگەن ەكەن، لاپ ەتە ءتۇسىپتى:
«قۇدا، ءسىز بالاڭىزعا مەنىڭ مىنا پىكىرىمدى مىقتاپ جەتكىزىڭىز، - دەپتى اكىم قيالزاتتىڭ اكەسىنە، - بيعابىل دەيتىن بۇزىقتان قيالزات اۋلاق ءجۇرسىن. مەنىڭ جاناشىرلىق پىكىرىم وسى. ونى جاقتاسا بىرگە الاستالىپ كەتۋى مۇمكىن. ول قازىرگى جاعدايدىڭ بارىنە قارسى، حالىق ىنتىماعىنا اشىقتان-اشىق قارسى شىققان بۇزىق... تاعى ايتايىن، وسى ءسوزىم وعان جەتكەنى سەزىلسە، قيالزاتتىڭ ءوزى تۇگىل، ءسىزدىڭ مىڭبەكتىگىڭىزگە دە كەسىرى تيەتىنى ءسوزسىز!»
ۇگىتتەن قايتىپ كەلىسىممەن قيالزات ءوزىنىڭ وسى قۇپيا قىسىلىسىن ايتىپ، مەنىڭ ساقتانۋىمدى ەسكەرتىپ وتىرعاندا، ۇيگە ومىربەك كىرىپ كەلدى. قيالزات بۇل سىردى وسى دوسىنان دا جاسىراتىنىن ءبىلدىرىپ، ءسوزىن توقتاتا قويىپ ەدى، ومىربەك مىرس-مىرس كۇلدى:
- تىم جاسىرىن سياقتى عوي سوزدەرىڭ، بىلەمىن، سەنى دە كەلىستىرىپ قورقىتقان سياقتى.
- ەشقانداي جاسىرىن ءسوز بولعان جوق!... كىم قورقىتىپتى؟
ومىربەكتەن جىميىستان باسقا جاۋاپ شىقپادى دا، قيالزات كۇرسىنە تۇرەگەلدى:
- مەنىڭ اسىعىس جۇمىسىم بار ەدى. قايتايىن، - دەدى دە، «اناعان ايتىپ قويما» دەگەندەي، ماعان باسىن شايقاي شىقتى.
- ەندى مەن ايتايىن، - دەپ مىرسىلدادى ومىربەك قيالزات كەتىسىمەن، - دوسان سەنى جاقتايتىنداردىڭ ءبارىن مۇرتىمەن جەكە-جەكە بايلاپ، قورقىتىپ جاتقانىن ەستىپ ءجۇرمىن. سونىڭ ىشىندە شىن قورقاتىنى مەنمىن. ول قىرىنا السا، قازىرگى جاعدايعا بايلانىستىرىپ، قاتىنىمدى العىزباي قويا الادى عوي...
- وي قاتىنىڭ قۇرسىن سەنىڭ، ايتساڭشى ەندى ايتاتىنىڭدى!...
ومىربەكتىڭ شەشەسى الدىڭعى كۇنى دوسانعا بارىپ، تۋىس جاعىنان جاقىندىعىن بايانداپتى دا، كەلىنىن الىپ بەرۋىن ءوتىنىپتى. دوسان دا جاقىندىعىن مويىنداي كەلىپ، جالعىز-اق شارت قويىپتى.
- بالاڭا مىقتاپ ۇقتىر. بيعابىل دەيتىن بۇزىققا جاقىن جۇرەتىنىن ەستىدىم. تەگىندە ودان اۋلاق جۇرمەسە، كەلىن تۇگىل ءوز قىزمەتىنەن دە ايرىلۋى مۇمكىن، بيعابىل ۇكىمەتكە قارسى كىسى. ونى جاقتاپ-جاعاتتاعان ادامعا كۇيەسى جۇقپاي قالمايدى!
- وي قۇرىپ قالعىر قۇداي-اي! -دەپتى شانىشقى ءتىلدى كەمپىر، - كەلىنشەگىن اپەر دەپ وتىنسەم، دوسىنان ايىر دەپ بۇيىرعانىڭ قاي سۇمدىق دوسان-اۋ! قايتىپ ايىرماقپىن قارشادايىنان دوس ساباقتاسىن!... كۇنىنە كەلىپ كورىسىپ تۇراتىن ول بالانىڭ ۇكىمەتكە دەگەن تيناقتاي قارسىلىعىن ەستىسەمشى!
- جەڭگەي، مەنىڭ قۇلاعىم مىڭ ەكەنىن ءتۇسىن. سەن نە بىلەسىڭ، جاناشىرلىقپەن ايتىپ وتىرعانىم. بالاڭ جالعىز وسى عانا شىعار؟... ساقتانسىن دەگەن سوڭ ساقتانسىن!... بۇل ءسوزىمدى اۋىزدارىڭنان شىعارساڭدار ماعان ەستىلمەي قويمايدى; كەلىنىڭ كەلمەسكە كەتەتىن احۋال سودان شىعادى تەگىندە.... پالەلى جاققا شىقپاي، جاقسى جۇرسە ءبىر ءجونى بولار، سويلەسىپ بەرەرمىن، - دەپ، كەمپىردى قورقىتىپ تا، دامەلەندىرىپ تە قايتارىپتى اكىم.
ومىربەك مۇنان سوڭ ءوزىنىڭ مەنىمەن بايلانىسىن ۇزگەن بەينەگە تۇسە تۇراتىنىن ايتتى، جۋان قايىن اتاسىنا جۋان مۇرتتى ءبىر جىبىرلاتىپ الماق ەكەن، بىراق مەنى جامانداۋ جاعىنا قاشان دا قوسىلمايتىنىن، ءتىپتى ءوزىنىڭ ورنىنا ەكى-ءۇش مىقتى اقتاۋشى، جاقتاۋشى شىعارا الاتىنىن ءبىلدىردى.
- اقتاۋشى-جاقتاۋشىعا ءزارۋ بولاتىنداي نە قىلمىس وتكىزىپپىن؟ - دەپ مەن تىجىرىندىم. ومىربەك قارقىلداي كۇلدى:
- وكتەم قارالاۋشىنىڭ الدىندا جالعىز قالۋدان ۇلكەن قىلمىس بار ما؟... كوكجال الدىندا قۇيرىعىن بۇلاڭداتپايتىن يت قانشا دەيسىڭ بۇل جەردە؟ تۇس-تۇسىڭنان انداپ قارالاۋشىلار، جالاڭداعان جالاقور كوبەيەدى ءالى. ەندەشە قازىردىڭ وزىندە جالعىز قالدىم دەي بەر. اناۋ قايسەنىڭ قاي سەن بولماق؟ سەنىڭ كۇشىڭمەن ءوسىپ الدى. ەندى سەنى جاقتايتىن ءۇنى وشە قالدى دا، عىلىمي مەڭگەرۋشىلىگىن قورعاشتايدى. اكىم ونىڭ اۋزىن الدەقاشان بۋىپ تاستاعانىن ءبىلدىم، قازىر ماعان دا جۋىماي، تىمپيىپ الا قويىپتى. قيالزاتىڭ الگىندەي، ماۋلەندەردىڭ دە سول، ولاردىڭ دا ماۋەدەي جاپىرىلا تۇرۋدان باسقا لاجى جوق...
- ەندى نە قىل دەپ وتىرسىڭ ءوزىڭ ماعان سونى ايتشى؟
- قارالانىپ، قارعىس تاڭبا باسىلماي تۇرعاندا، توڭكەرىسشىل جاستار ۇيىمىنىڭ ءبىر قىزمەتىنە ورنالاسا عوي، سەن تالاپ ەتسەڭ اليەۆ باسسالادى. تىم بولماعاندا كۇنشىل

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

ارىسبەك پەن ماكەندەردىڭ ءۇنى ءوشسىن،  مەكتەپتەن كەتسەڭ، تىلەگى ورىندالىپ، تىندىم بولا قويادى دا، سەنىڭ تەرىڭمەن ونگەن وركەندى كلاسقا ماكەنىن كىرگىزىپ، وسىرە قويادى. نەگىزگى جاقتاۋشىلارىنان سولاي ايرىلعان دوسان كۇنجاراسىن قانشا پىشاقتاعانىمەن، سەنى قارالاي الماي قالۋى مۇمكىن.
- حالىقتىڭ تۇپكىلىكتى مۇقتاجى جاعىنان العاندا، وقىتۋشىلىقتان يگىلىكتى قىزمەتتى دوربىلجىننەن تابا الماسپىن، «حالىق داۋىسى» گازەتىنە بارا عوي دەي المايمىسىڭ تىم بولماسا؟!
- دۋبەكتىڭ وكپە اۋرۋى كۇشەيىپ.. جاتىپ قالىپتى، -دەپ ومىربەك اۋىر كۇرسىندى، - حال ۇستىندە دەيدى... تىنىسقان سونىڭ گازەتتەگى باس رەداكتورلىق قىزمەتىنە شاقىرتىلىپتى، كەتكەلى جاتىر.
بار سەنگەندەرىمنەن ايرىلعاندايمىن، ءاپشىم ەندى قۋىرىلدى:
- بار، بار، ءبارىڭ كەت! سەن قاتىنىڭ ءۇشىن دوساننىڭ بۇدىرىنا جابىس، قايسەن مەڭگەرۋشىلىگىنە جابىسسىن، قيالزات قىدىرىنا جابىسسىن، ايرىلماڭدار سولارىڭنان؟... ءبارىڭ جوعال كوزىمنەن!...
سوزىمە مىرس-مىرس كۇلگەن ومىربەك بۇرقىراپ شىققان ماڭداي تەرىمدى سۇرتكەنىمدە تىم-تىرىس تىنىپ، جۇزىمە قاراي بەردى. قيىقشا كوزى قىزارىپ، جاساۋراي قالىپتى. كۇرسىنىپ الىپ، باسەڭ عانا كۇبىرلەدى.
- سەن مەنى جانباعارعا ساناپ وتىرسىڭ-اۋ بيعان، مەن عانا ەمەس، وسى دوستارىڭنىڭ ءبارى دە قورعايدى سەنى، ۋاقىتتىق قانا تاكتيكا ءۇشىن عوي مۇنىمىز... وقۋشىلارىڭ سەن ءۇشىن تۇگەل ايقايلاپ ارىز كوتەرىپ شىعاتىنىن جازعىتۇرىم-اق كورسەتكەن. توڭكەرىسشىل جاستار ۇيىمى سولاردىڭ تالابىمەن قايرالىپ، سەن تۋرالى قىلشىلداي كىرىسەر ءالى، قام جەمە.
- «جاعدايلار» كۇشەسە ۇيىمنىڭ جانتايا قالۋى دا مۇمكىن عوي؟ امەريكان مەن سۇڭ شيلياننىڭ مىنا قۇتىرۋى «جاعدايلاردىڭ» كوزىن تاعى دا جارقىراتا تۇسپەس دەيمىسىڭ؟ وسى مەن كورگەن جانە ءبىز كورەشەك سەرگەلدەڭنىڭ بارلىعى ارميانى ماناس بويىندا توقتاتىپ قويىپ، توڭكەرىستىڭ اياقسىز سالبىراپ تۇرىپ قالۋىندا عانا، ۇرىمجىگە جەتىپ بارىپ توقتاعانىمىزدا بۇل جاعدايلاردىڭ، جانىشقاندى قويىپ جاعامىزعا قولى جەتپەي دە قالار ەدى عوي؟!...
- ويبو...ي، سەن بۇعان بولا دۇنيەنى شارلاپ اۋرەلەنبەي-اق قويشى، سەنى قورعاۋدىڭ ءبىر جولى جاڭاعى سوزىمنەن دە شىعا كەلگەندەي بولدى، تۇرا تۇر، كەيىن ايتارمىن. ونان دا وسى دەمالىس كەزىندە الگى الياڭمەن كەلىسىپ ال دا، كوڭىل كوتەرە بەر، بوجىراماي... سەنىڭ كەتكەن جاعىڭا قاراپ كوبىرەك جاۋدىرايتىنىن ەستىپ ءجۇرمىن مەھىردەن.
- قاي بەتىممەن كەلىسپەكپىن قازىر. تاعى دا قاڭعىعالى تۇرىپ، قاتىن ىزدەۋ قاي تەڭىم!... مەھىرمەن كەزدەسە الىپ تۇرمىسىڭ؟
- ول ءتۇن ورتاسىندا ارەڭ شىعىپ ءجۇر... سەندەردىڭ اڭدۋشى، قۋعىنشىلارىڭ جوق قوي. كۇندىز-اق ەرتىپ جۇرە بەرە الاسىڭ... ول مىقتى قىز، ەي!
مەن ىشىمنەن كۇرسىندىم: «نۇرياشتاي قىز قايدا، ول باردا مۇنداي قايعى-قايعى ما ەدى؟... ءاي، وسى سونىڭ ولگەنىن كورمەگەنمىن عوي ءوزىم، مۇمكىن، ءتىرى دە بولار. التايعا ءبىر بارىپ كەلەتىن وراي تۋىلار ما ەكەن شىركىن! تىم بولماسا شەشەسىنىڭ باۋىرىنا ءبىر كىرىپ، ءبىر جىلاسىپ ءالى دە بالاسى ەكەنىمدى كورسەتىپ قايتسامشى!»
- قاتىنشىل ەكەنسىڭ، - دەدىم ومىربەككە قاراپ، - سول ءالياڭدى ءوزىڭ-اق الشى توقالدىققا!
ومىربەك مىرس-مىرس كۇلە شىقتى:
- كورەرمىن ءالى، سونىڭ ءىزىن سۇيە ىزدەپ بارىپ جىعىلارسىڭ الدىنا....
ويلانىپ جاتىپ قالدىم. دوساننىڭ ۇستىنەن ايماقتىق ۇكىمەتكە ارىز جازعىم دا كەلدى. «بىراق، ءالى ءىس جۇزىندە كورىلمەگەن قاستىعىن قالاي جازارسىڭ، پالەنگە «بۇزىقتان اۋلاق ءجۇر» دەپتى، تۇگەنگە «ايرىل» دەپتى. مەنى جالعىز قالدىرىپ الاستاماق ەكەن دەپ قانا جازعانىممەن نە تىندىرارمىن، دوساندى سىندىرعانىم سول، سەنىپ ايتقان دوستارىمنىڭ موينىن جۇلدىرارمىن. ول جەردە دوساننىڭ سۇيەمەلشىسى بولماسا اكىمدىككە تاعايىندالار ما؟ جوق، قازىرشە جازبايىن، اشكەرەلەپ قويىپ سورلاندىرمايىن دوستاردى» ... قازىرشە جاستار كوميتەتى مەن تىنىسقانعا ەپتەپ مالىمدەپ قويا تۇرۋدى ۇيعاردىم.
ءتۇس ۋاقىتىندا ءبىر وقۋشى ىزدەپ كەلدى. تىنىسقان شاقىرتىپتى. كوشۋگە دايىندالىپ، مۇلىكتەرى بۋىپ-تۇيىلگەن تورگى ۇيىندە جالعىز وتىر ەكەن. قاسىنداعى ورىندىققا نۇسقاپ وتىرعىزىپ، اسىعىس سويلەي جونەلدى:
- «حالىق داۋىسى» گازەتىنە اۋىستىم، دۋبەك اۋىرىپ قالىپتى. اۋداندىق ۇكىمەتتەن سونىڭ ورنىنا ۋاقىتشا ىستەي تۇرۋعا سۇراپ ەدى. ءاسىلى ءبىرجولاتا اكەتپەك ەكەن; ۇيىممەن كوشىرىپ اكەتۋگە ماشينا كەلىپتى. ساعان ايتىپ كەتەتىن ءبىر ءىسىم بار. سول ءۇشىن شاقىرتتىم. سەنى دۋبەكتىڭ گازەت رەداكسياسىنا تالاپ ەتكەنىنە ءۇش ايدان اسىپ قالدى. بىراق، دوسان مۇرت كونەر ەمەس. جاقىننان بەرى ءتىپتى قاتايىپ الدى; «جالعىز ءتاۋىر مۇعالىمىمىزدەن ايرىلا المايمىز، ول كەتسە مەكتەبىمىز بۇتىندەي كۇيرەيدى» دەپ بەرمەي قويدى.... سەنىڭ وزىڭە حات كەلىپ پە ەدى؟
- ءبىر رەداكتورىنان كەلگەن. سەنى سۇراتىپ جاتىرمىز دەپ ەسكەرتكەن عانا حات. ءوزىم وسى وقىتۋشىلىعىمدى عانا... يگىلىكتى قىزمەت دەپ تانۋشى ەدىم. سوندىقتان، گازەتحاناعا وزدىگىمنەن بايلانىسپاي جۇرگەنمىن. ەندى سول مۇرتىڭىز، قاتايىپ العاننان بەرى مەنىڭ ىرگەمنەن سۋ جۇگىرتىپ ءجۇرىپتى. قاپىمدى تاۋىپ الاستاماق ەكەن.
- جاڭساق ءسوز بولار، ايرىلمايمىن دەپ ءجۇرىپ الاستاماق پا؟
- ءيا، ايرىلمايمىن دەپ الىپ قالىپ، موينىمدى قايىرىپ تاستاماق ەكەن. ايرىلىپ قالسا قايىرا الماي قالادى عوي.
قورىمنان اققان قوماقتى بۇلاقشا تۇنىق ارىقتاي كۇلگەن تىنىسقان سول كۇشتى كۇلكىسىن كىلت توقتاتىپ، كوكشىل سۇلۋ كوزىن جارقىراتا سۇرادى:
- مۇنى قايدان ءبىلدىڭ؟
- مەكتەپتە مەنىڭ ءىسىمدى قۇپتاۋشىلاردان ەستىدىم. «بيعابىل - بۇزاقى، بارلىق جاعدايعا دا، ۇكىمەتكە دە قارسى كىسى، ارينە، ول الاستالادى. جاقتاۋشى بولىپ، جاقىن ءجۇرىپ، جاردان ۇشىپ كەتپە، ودان اۋلاق بول» دەگەن سوزدەردى جەكە-جەكە كەسەتىپ ايتىپ ءجۇرىپتى. «بۇل ءسوزىمدى باسقا بىرەۋگە ايتىپ قويساڭ، ماعان وكپەلەمە» دەگەن قۇقايىن بارىنە كورسەتكەن ەكەن... ولاردى مۇيىزدەتپەۋ جاعىن ەسكەرەتىن سىزگە عانا ايتىپ وتىرمىن....
- ماقۇل، ۇقتىم. جازعاسالىمعى جيىندا ىنتىماق تۋرالى ءسوزىڭ ونىمەن شارگەز كەلىپ قالعان ەدى عوي. سودان وشىككەن ەكەن، - دەپ كۇرسىندى تىنىسقان.
- ءيا، ەسىڭىزدە ەكەن، ءدال سولاي! سارسەندەردەن دە مۇرتتى مايلانىپ العان بولسا كەرەك، مەنى ەندى دارا قالدىرىپ، قارا جۇرەكتەرىنە قارالاتىپ الاستاماق.
- تۇسىنىكتى سياقتى... بۇل ىستەرىن قوزعاماي-اق ءبىر ءجونى تابىلار!... مەن بۇل ءجايتتى دۋبەككە بارىسىممەن جەتكىزەيىن. ونىڭ ايماقتىق ۇكىمەتكە بىرەۋدەن ايتقان سالەمى دە ەم. وزىڭە ايتاتىنىم، گازەت رەداكسياسىنان ءوزىڭدى توتە شاقىرعان حات كەلە قالسا، اۋداننان سۇراماي، ىركىلمەي بارىپ ال. جاقىندا «ءدوربىلجىن حابارلارى» گازەتى دە سول رەداكسيادان شىعارىلماق. ساعان قىزمەت جەتەرلىك....
مەنى وسىلاي تىنىشتاندىرا كەتكەن تىنىسقاننان دا، تىنىستى رەداكتورلاردان دا ءۇشىنشى كۇنى تىنىس تارايتارلىق قارالى سۋىق حابار ەستىلدى. «حالىق داۋىسى» گازەتىنە دۋبەكتىڭ ۇلكەيتىلگەن سۋرەتىن قارا سىزىقپەن  قورشاپ باسىپتى دا، «اسا قايعىلى حابار» دەپ باستاپ، ءۇن قوسا بوزداعان جوقتاۋ شىعارىپتى. جيىرما جەتى جاسىندا ەركىن جەتكەن فيلوسوفتان، توڭكەرىستىك قىلىش قانات، قۇرىش توپشى جاس قىراننان ايرىلعان ەكەنبىز! «حالىق داۋىسىنىڭ» بارلىق ءۇتىر، نۇكتەلەرىنىڭ ورنىن لەپ بەلگىسى الىپ، ءتۇپ-تۇگەل حالىق داۋىسىنا اينالىپتى. شاۋەشەكتىڭ بار كوشەسى شۋىلعا تولىپ، ورقاشتانعان-جارقاشتانعان زار تولقىنىنا دەيىن ەستىلىپ تۇرعانداي.
بۇل جوقتاۋ ەرتەڭىنە تارباعاتايدىڭ ەڭ شەت اۋداندارىنا دەيىن جايىلىپ، بۇكىل ايماق بولىپ كۇڭىرەنە جونەلدى، تۇرمەدەن ەم قونباس دەرتكە شالدىقتىرىپ شىعارعان شىڭ شىساي - گومينداڭ دەرتىنە لاعنات جاۋدىرا كۇڭىرەندى.
گازەتتەردەگى بار جوقتاۋ ءوز كوكىرەگىمنەن اعىتىلعانداي شالقالاپ جاتىپ الىپ، بۋلىعا وقىدىم. جوسىلا بەرگەن كوز جاسىمدى شەشەمە كورسەتپەۋ ءۇشىن ەكىنشى كۇنگى گازەتتى سول كۇنى تۇستەن كەيىن بۇركەنە وقىپ، بۇلكىلدەپ جاتقانىمدا، اۋداندىق وقۋ-اعارتۋ بولىمىنەن شاقىرۋ كەلدى. جاڭا تاعايىندالىپ كەلگەن ءبولىم باستىعى شاكەرباي «تەز جەتۋىمدى» تاپسىرىپتى.
ايماققا «ۋاقىتتىق» دەپ شاقىرىلعان تىنىسقاننىڭ ءبىرجولاتا كوشۋىنە دوساننىڭ تەز كەلىسۋى ورنىنا وسى شاكەرباي تۋىسىن كەلتىرە قويۋ ءۇشىن بولعانىن كەشە ەستىگەنمىن. شاۋەشەك اۋدانىنىڭ تاۋ بوكتەرىندەگى ءبىر اۋىلدىق مەكتەبىنەن الدىڭعى كۇنى كەلە سالا ءوز بەتىمەن بۇلاي جەدەل شاقىرتپاسا كەرەك ەدى. «وسپان مولدانىڭ مال سۇراۋىنا شاقىرتتى ما، دوسان مۇرتتىڭ جان سۇراۋىنا شاقىرتتى ما» دەگەن قاۋىپپەن تەز بەكىنىپ، بەتىمدى جۋا سالا جونەلدىم. بۇل شاقتا تۇرعان اليەۆ تە جوق ەدى، قىر رايوندارىنان توڭكەرىسشىل جاستار ۇيىمىنىڭ بولىمشەلەرىن قۇرۋعا كەتىپتى. «دوسان مەن الاستاۋدىڭ ورايى وسى دەپ بىلگەن بولار تەگى!»
كىرىپ بارعانىمدا شاكەربايدىڭ ولەۋسىرەگەن بوز كوزى بادىرايا قاراپ، قول ۇسىنىپ ەدى. مەنىڭ كوزىمنىڭ جىلاۋدان ىسىنگەنىن بايقاي قويىپ، كەڭك ەتە ءتۇستى دە، كوزىن باسىپ الا سولقىلداپ، ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەردى. سول بوزارعان قۇرعىرىن قىزارتۋ ءۇشىن ۋقالاپ جاتىر ما دەگەن وي كەلە قالدى. دۋبەكتىڭ ءبىلىم جاعىنان دا، يدەولوگيا جاعىنان دا ەڭ جاقىن سەرىگىندەي، قابىرعاسى قاتتى قايىسىپ، ەگىلىپ وتىرعانداي كورىندى. كوزى تۇگىل دوڭەس قىرلى مۇرنى دا لەزدە قان قىزىلعا اينالىپ شىعا كەلدى. مەن جىلاسۋدىڭ ورنىنا سەسكەنە باعدارلادىم. سىزدىقتاتقان باسەڭ سىپايى ۇنمەن سىلدىراي سويلەدى سونسوڭ ول:
- سولاي، بيعابىل، ارقا تىرەر ارىسىمىزدان ايرىلدىق... جاس تا بولسا باس، ءجون كورسەتەر جولباسشىمىز، قيىردان كورەتىن قىرانىمىز ەدى عوي، تىم اۋىر قازا بولدى، امال قانشا، تاعدىرعا كىم ارا تۇسە الار، كەرەك جوق... ەندى ءبىزدىڭ مىندەتىمىز اۋىرلادى. اكىم سەنى بەسىنشى رايونعا، تارباعاتاي عوي، ۇگىت قىزمەتىنە شىقسىن دەپ تاپسىردى. ول رايوننان ءتورتىنشى كلاس بىتىرۋشىلەردى اۋداندىق مەكتەپكە كەلتىرۋ قىزمەتى دە بار. بۇل - ءوز مىندەتتەرىڭ. قيالزات ەكەۋىڭ ەرتەڭ ەرتە وسى مەكەمەدەن جۇرەتىن اربامەن بوكتەرگە جەتىپ الىڭدار، ارجاعىنا سول جەردەگى جۇزبەكتەن لاۋ ات ءمىنىپ شىعاسىڭدار... جاياۋ ۋاقىتى عوي، قان تولتىرۋىڭا دا جاقسى وراي بۇل.
ۇگىتكە مەنى شىعارىپ قويىپ، وزىمە جەر قاقپان قازىپ جاتقان اكىمنىڭ مىنا عايارىنىڭ سوزىنە ءلام دەمەي كوندىم. كۇشتى تىرەگىنەن ايرىلعان ازالى گازەت ەندى مەنى توتەلەي شاقىرىپ جۇلىپ اكەتۋگە جۋىردا باتا المايدى دا، توڭكەرىستىك قىزمەتتەن باس تارتۋعا سىلتاۋ ايتقىم كەلمەدى...
بۇل قىزمەتتەن اۆگۋستىڭ سوڭعى اپتاسىندا قايتتىم. كۇز دەمىمەن كۇڭگىرتتەنگەن بۇلىڭعىر جايلاۋدان دا، بۇلدىر تۇماندى ءوز ىسىممەن دە قايتۋعا اسىققانىمممەن ول رايونداعى ەكى مىندەت ارەڭ ءبىتتى.
ۇيگە ىمىرتتا جەتتىم دە تاڭەرتەڭىنە شاكەربايعا مالىمدەي بارىپ، بەسىنشى رايوننان مەكتەپكە كەلەتىن وقۋشىلاردىڭ ءتىزىمىن ۇسىندىم، ول ونى ۇستەلدىڭ شەتىنە سىرا سالىپ، ينسپەكتور بولىمىنە ەرتىپ كىردى.
باياعى كەرىم شيانجاڭنىڭ ۇلى - وقىتۋشىلىقتان بىلتىر عانا باس ينسپەكتورلىققا تاعايىندالعان ماحمۇت كەرىم جالعىز وتىر ەكەن. مەنىمەن جاقىن سىبايلاستىق ساقتاپ ءجۇر ەدى. شاكەربايدىڭ ەسىكتى نىعاي جاپقانىنا قاراي سالا ماعان كوزىن قىسىپ قالىپ، تۇرەگەلىپ امانداستى. ەسىكتىڭ نىعاي جابىلۋى عانا ەمەس، ماحمۇتتىڭ كۇرەڭ قاباعى مەن كۇرسىنىسى دە سۋىق حابار جەتكىزگەندەي، ۇستەل شەتىنە تىكسىنە كەلىپ وتىردىم. شاكەرباي ماحمۇتتىڭ باس جاعىنا بارىپ وتىرىپ، وعان قىزاراقتاي قارادى.
- ال، ماحمۇت، سويلە! - دەگەنىندە سوپاق سۇرى جۇزىنەن كورى قوڭقا، قىرلى مۇرنى كوبىرەك قىزارىپ، ەدىرەيە تۇسۋىنەن بۇل جولى ەرەكشە قيسىنسىز ءبىر ىسكە زورلانىپ وتىرعانى بايقالدى.
قارا بۇيرا شاشتى، اق قۇبا ماحمۇت سۇرلانا قالدى بۇل بۇيىرۋىنا. سونسوڭ قويۋ قاسىن كوتەرە، موينىن سىرت بۇرا قايىردى جاۋابىن:
- ءوزىڭىز سويلەڭىز، مەن تۇسىنبەيدى ەكەنمىن.
- اكىم ساعان ايتىپ ەدى عوي، - دەگەندە شاكەربايدىڭ بوز كوزى وت الا قالدى، - سەنىڭ تياناقتاندىراتىن ءىسىڭ ەكەنى تاپسىرىلعان عوي!
- مەنىڭ بايلانىسىم جوق، بىلمەيمىن دەپ ول كىسىگە دە ايتقانمىن.
- باستىق وتىرعاندا بار ىسكە ارالاسىپ المايىن دەگەنى شىعار، - دەپ مەن جىميدىم، - ايتەۋىر ولىمگە ۇكىم ەتىلمەگەن شىعارمىن، ءوز اۋزىڭىزدان ەستيىن.
- جوق، بيعابىل، ونداي سۇمدىق ءسوزدى ايتپا، شىراعىم، - دەپ شاكەرباي جىلماعاي جۇمساق تۇسكە كەلە قالدى. - ءوزىڭ ىڭعاي سۇمدىق ويلايتىن جىگىتپىسىڭ، قالاي. اكىم قابىلەتتىلىگىڭە جانە قىسى-جازسى دەم الماي ىستەگەن ەڭبەگىڭە قاراپ زور سەنىم ارتىپ، ۇلكەنىرەك قىزمەتكە - مەكتەپ مەڭگەرۋشىلىگىنە تاعايىنداپ قويدى: كۇرتى قىستاعىنا بارىپ، مەكتەپ اشاتىن بولدىڭ، كۇز بولىپ قالعاندىقتان بيىلشا تىنىش قانا ءبىر بولمەلى ۇيدە وقىتا تۇراسىڭ دا، جاز شىعا جوباسىن ءوزىڭ سىزىپ، بىرنەشە بولمەلى مەكتەپ سالدىراسىڭ. مەڭگەرۋشىگە ءوزىڭدى تاعايىندادى. ەرتەڭىنەن باستاپ، بىزدەن الاتىنىڭدى - وقۋ قۇرالدارىن، قاعاز-قارىنداش، بور، تاعى باسقا كەرەكتەرىڭدى ال دا، تەز ءجۇرىپ كەت، وقۋ باستالۋعا ەكى-اق كۇن قالدى!

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

الدىن الا دايىنداعان وسى سوزدەرىن كەرى ءۇتىر، نۇكتەسىز جىتىرمەلەتە، ءبىر-اق سويلەپ تىنعان شاكەربايدىڭ جۇزىنە قاراپ وتىرىپ، ىزام قاتتى كەلدى. قول-اياعىمدى جەرگە تيگىزبەي، ەبى داۋىلىنىڭ وتىندەگى قىستاققا لاقتىرا سالعانداي تىنعانىنا كۇلىپ جىبەرىپپىن:
- شاكە، مەنى «ىڭعاي سۇمدىق ويلايتىن جىگىت سياقتىسىڭ» دەپ وتىرىپ، سۇمدىقتىڭ اكادەمياسىن ءبىتىرىپ كەلگەندىگىڭىزدى كورسەتە سالدىڭىز-اۋ... ءسوزىڭىز قالاي ەپتى، قالاي جۇمساق، پو، پو-پو؟ - دەگەنىمدە ماحمۇت مەنەن قاتتىراق كۇلدى. شاكەربايدىڭ ءجۇزى سۇرى قالپىنا قايتا كەلىپ، كوزى قىزارا ءتۇستى.
- ال، ەندى نە پىكىرىڭ بار؟
- مەنىڭ سىزگە پىكىرىم جوق، اكىم بۇيرىعىن ايتىپ وتىرسىز عوي. مەن سول كىسىنىڭ وزىنەن ۇعايىن، داۋىلداتىپ تۇرعان مەكتەپسىز دالاعا بارىپ ەكى كۇندە مەكتەپ اشىپ، «مەڭگەرۋشى» بولاتىنداي، ول كىسىگە نە «جاقسىلىعىم» ءوتتى ەكەن. سونى بىلەيىن، - دەپ ورنىمنان تۇرا بەرگەنىمدە، يىعىمنان باسا قويدى باستىعىم.
- ول كىسىنىڭ باس اۋرۋى بار ەكەن. ەشكىمنىڭ كىرۋىن جاقتىرمايدى، قازىر ۇيىندە دارىلەنىپ جاتىر.
- ءسىرا، سول باستى اۋىرتقان مەن بولارمىن. ءوزىم بارىپ، تامىرىن ۇستاپ كورەيىنشى.
- قانداي پىكىرىڭ بولسا دا ماعان ايت، قۋىرشاق ەمەس، وقۋ-اعارتۋ ءبولىم باستىعىمىن عوي؟ - دەپ شاكەرباي سۇقتانا قارادى ماعان.
- سىزگە ايتارىم مىناۋ عانا: ول مەكتەبىڭىزگە «مەڭگەرۋشى» بولمايمىن، مەڭگەرۋشىلىكتى اڭساۋشىلاردى عانا جارىلقاڭىز!... مەنىڭ ەندىگى قىزمەتىم بۇلاي جەر اۋدارىلۋداعى قىلمىسىمدى ءتۇسىندىرۋشى ىزدەۋ عانا.
-  «جەر اۋداردىق»، «قىلمىستى» دەپ كىم ايتتى بيعان-اۋ ساعان؟! پو، ءتىپتى... قىزىق جىگىت ەكەنسىڭ ءوزىڭ! بۇل مەكتەپتەگىلەرمەن كەلىسە المايتىن بولعان سوڭ دەنساۋلىعىڭا كوڭىل بولدىك. بەكەر شارماياقتاسىپ، شيەلەنىسە بەرگەنشە، قابىلەتىن كورسەتىپ، تازا اۋادا تىنىش قانا ىستەپ ءوسسىن دەگەن اكىمنىڭ قامقورلىعى مەن ايتىپ وتىرعانىم. وسى ءبارىمىز، مىنا ماحمۇت پەن مەكتەبىڭنىڭ باستىعى  دا، ءتىپتى تۇرعان اليەۆ تە... العىس ايتا قوسىلدىق. الدىمەن مەن قۋاتتادىم بۇل تاعايىنداۋدى. توتە جاۋاپتى باستىعىڭ مەنمىن عوي، باعىنعانىڭ جاقسى، قابىلەتى كۇشتى مۇعالىم ەكەنىڭدى ءبارى ايتقان سوڭ تاعايىندادىم.
- «شارماياقتاسۋ»، «كەلىسە الماۋ» دەگەنىڭىز - شايپاۋ جالا ەكەنىن ءسىز تۇسىنبەيسىز، جاڭا كەلدىڭىز. مۇمكىن، ءتۇسىنىپ بولساڭىز دا تۇسىنبەيسىز، جالالى ىسكە جاۋاپكەر بولا كورمەڭىز. تولىق تۇسىنگەن اكىمنىڭ ءوزى بولاتىن، ءسوزىم سول كىسىنىڭ وزىندە عانا.
- ەندەشە، تولىق تۇسىنگەن كىسىڭىزدىڭ بۇيرىعى وسى، بۇل قىزمەتتەن باس تارتسا، باعىنباسا وقىتۋشىلىقتان قالدىرىلسىن دەپ بۇيىرعان اۋداننىڭ اكىمى. وعان باعىنباساڭ، قايسىنىمىزعا باعىنباقسىڭ؟ مەكتەپتەن كەلگەن بار ارىز دا، دوكۋمەنتتەر دە ءوز قولىندا. سوندا دا قامقورلىق ەتىپ، مەڭگەرۋشىلىككە كوتەرىپ وتىرعاندا، بارعانىڭ ءجون شىراعىم، ءبىزدىڭ ەشقانداي وشتىگىمىز جوق قوي ساعان!
- مەنىڭ قىلمىس دوكۋمەنتتەرىمدى «قولىنا ۇستاپ» وتىرىپ، دارەجەمدى ورىنسىز «كوتەرۋىنە» مەن «كوتەرىلمەي-اق» قويدىم. قالدىرساڭدار قالدىرا بەرىڭدەر، بارمادىم! -دەپ تۇرەگەلدىم.
- ولاي بولسا ءوزىڭ ءبىل، قىزمەتتەن بوساتىلعانىڭ وسى، سەنتيابردەن باستاپ شتاتتان وشىرىلەسىڭ. بىزدە نە جازىق بار، ايت دەدى، ماعان كەلمەسىن دەدى. ايتتىق، بولدى، كىنا وزىڭدە...
ءسويتىپ، تابان ءبىر جىل دەمالىسسىز ىستەپ، كورسەتكەن قايراتىمنىڭ بوداۋىنا قايقايىپ شىعا جونەلدىم. «تىنىسقان ايتقانداي، مەن ىستەيتىن ءىس كوپ قوي. قامىقتىڭ نە، قامىقپادىڭ نە، ءبارى ءبىر بولعان سوڭ ەڭ ابزالى - قامىقپاۋ شىعار!؟... جالعىز-اق وسپان قۋدىڭ الاشاق مالى وسى كۇزدەن باستاپ، شامام جەتىسىنشە ءبىر-بىردەن وتەلە بەرمەك بولاتىن. ونى بيىلشا تاعى توقتاتا تۇرۋدى حالىق بولىمىنەن وتىنەرمىن. ەڭ زورلاعاندا ەكى-ءۇش كۇن قامار. سيىر تۇگىل شىبىن دا تاۋىپ بەرە المايتىنىمدى بىلگەن سوڭ ول كوردەن قويا بەرمەي مە، باسقا نە ىستەمەك ماعان؟... ىشىڭنەن جيدىمە بيعا، كۇرەس تەتىگى - شىدامدىلىق!...»
توڭكەرىسشىل جاستار ۇيىمىنا وق تيگەندەي سەندەلەكتەپ كىرگەن سياقتىمىن، تۇرعان اليەۆ كۇلىمسىرەي قارادى، ءبىلىپ وتىر ەكەن. ەربول قالجىڭعا اينالدىردى:
- جاعالاسقان «جاقاشىڭ» جاعاڭدى جىرتىپ جىبەرگەن بە، القا-سالقاسىڭ عوي ءوزىڭ؟!
- دوساننىڭ قىسىمىنان عانا ەمەس، كۇننىڭ ىستىعىنان دا بولعان شىعار؟ -دەپ جاعامدى جيىپ ەدىم، مەشپەتىمنىڭ دە، كويلەگىمنىڭ دە تۇيمەسىن جول-جونەكەي تۇگەل اعىتىپ بولعان ەكەنمىن. تۇيمەلەي وتىرىپ، بولعان جايدى باياندادىم. كوزى بادىرايىپ كەتكەن اليەۆتىڭ ءسوزى قىسقا بولدى:
- قامسىز جاتىپ دەم الا بەر! بيىل از ىستەمەدىڭ، ەندىگى جەردە جاقسى كورەتىن قىزمەتىڭە مىقتاپ ورنالاساسىڭ. ەڭبەك اقىڭ دا بەكەر كەتپەيدى، دەم العان كۇندەرىڭنىڭ اقىسىن تولىعىمەن الاتىن بولاسىڭ...
- بەتسىز جاعداي! - دەپ تىستەندى ەربول اليەۆ ءوز بولمەسىنە كىرىپ بارا جاتقاندا.
- ءبارى دە ماناس بويىندا توقتاپ قالۋىمىزدان بولىپ تۇر عوي، - دەپ مەن دە ۇيگە قايتۋعا بەتتەدىم، - ولاي بولماعاندا جاعام تۇگىل بالاعىما جولاي الار ما ەدى بۇل يتتەر!
دانىشپان تەرگەۋشىم، شىر زاماندا شىن سويلەۋدەن زور شىرعالاڭ جوق ەكەنىن تۇسىنسەم دە، شىنشىلدىقتىڭ ءوزى شىرعالاڭشىلدىق، كەرى توڭكەرىسشىلدىك بولاتىنىن ول كەزدە تولىق بىلمەيدى ەكەنمىن. مۇنى وسى جاقىندا، «شىنىڭدى» ايت دەپ ءسىز قيناعاندا عانا ايقىن ءتۇسىندىم; وسىنى شۇقشيا سۇراپ ءتىپتى قۇلاق شەكەمە قويىپ جىبەرمەدىڭىز بە! «كەمەڭگەر» جۇدىرىق قونباعان شەكەگە اقىل دا قونبايدى ەكەن عوي. ءوز جانىڭىزدىڭ شىندىق اتاۋلىدان مۇلدە پاك جارالعانىن قوسا تۇسىندىرگەن وسى جۇدىرىعىڭىزعا ماڭگىلىك قارىزدارمىن!
قىلمىس قاينارىن بۇلاي تۇسىندىرە الماعان نادان دوسان قىزمەتتەن بوساتقانىن دا تۇسىندىرە الماي شىعارا سالمادى ما؟ قىزمەتتەن قۋىلعان قىلمىسكەر تىم بولماسا تۇرمەلەنبەي نە تۇسىنبەك!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»