تمد ەكونوميكاسىن بىلاي قويعاندا، جاھاندىق ەكونوميكا كەڭىستىگىندە تاعى دا ماۆرودي تۇلعاسى پايدا بولدى. تاعى دا دەيتىنىمىز، ول كسرو ىدىراپ، الىپ ەكونوميكالىق الەۋەت بىت-شىت بولىپ شىتىناعاندا، رەسەيدىڭ كاپيتاليستىك باعىت العان ەكونوميكا بازارىنا شىعىپ، جاڭادان پايدا بولعان «قىزىل كاپيتاليستەردى» ساستىرعانى بار.

ماسەلە، ممم اكتسيونەرلىك قوعامىن قۇرىپ، ءماۆروديدىڭ ءبىر جىل ىشىندە 15 ميلليون رەسەيلىكتى ممم قۇندى قاعازىنا تارتىپ جانە حالىقتى الداپ سوققاندىعىندا ەمەس، سوتسياليستىك بايلىقتى جىمقىرىپ، دەموكراتيانى جەلەۋ ەتىپ،بيلىك باسىنا كەلگەن «جاڭا ورىستاردىڭ» قولىنا قاراعان قارجى اعىمىن باسقا جاققا بۇرىپ، حالىققا تيەسىلى قىرۋار اقشانى عانا ەمەس، ەلتسين باستاعان «دەموكرات بيلىك» ەمىن-ەركىن بىلاعايلاۋعا ءتيىستى ەل بيۋدجەتىن قۇرايتىن قارجى تەتىگىن تۇيىققا تىرەي باستاعاندىعىندا جانە ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق دارمەنسىزدىگىن قايداعى ءبىر ماۆرودي دەگەن «كەزبەنىڭ» اشكەرەلەي الۋ مۇمكىندىگىنىڭ زورايۋى ەدى.

تمد ەكونوميكاسىن بىلاي قويعاندا، جاھاندىق ەكونوميكا كەڭىستىگىندە تاعى دا ماۆرودي تۇلعاسى پايدا بولدى. تاعى دا دەيتىنىمىز، ول كسرو ىدىراپ، الىپ ەكونوميكالىق الەۋەت بىت-شىت بولىپ شىتىناعاندا، رەسەيدىڭ كاپيتاليستىك باعىت العان ەكونوميكا بازارىنا شىعىپ، جاڭادان پايدا بولعان «قىزىل كاپيتاليستەردى» ساستىرعانى بار.

ماسەلە، ممم اكتسيونەرلىك قوعامىن قۇرىپ، ءماۆروديدىڭ ءبىر جىل ىشىندە 15 ميلليون رەسەيلىكتى ممم قۇندى قاعازىنا تارتىپ جانە حالىقتى الداپ سوققاندىعىندا ەمەس، سوتسياليستىك بايلىقتى جىمقىرىپ، دەموكراتيانى جەلەۋ ەتىپ،بيلىك باسىنا كەلگەن «جاڭا ورىستاردىڭ» قولىنا قاراعان قارجى اعىمىن باسقا جاققا بۇرىپ، حالىققا تيەسىلى قىرۋار اقشانى عانا ەمەس، ەلتسين باستاعان «دەموكرات بيلىك» ەمىن-ەركىن بىلاعايلاۋعا ءتيىستى ەل بيۋدجەتىن قۇرايتىن قارجى تەتىگىن تۇيىققا تىرەي باستاعاندىعىندا جانە ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق دارمەنسىزدىگىن قايداعى ءبىر ماۆرودي دەگەن «كەزبەنىڭ» اشكەرەلەي الۋ مۇمكىندىگىنىڭ زورايۋى ەدى.

مىنە، سول كەزدە رەسەيلىك رەسمي بيلىكتىڭ «حالىقتى الدادى» دەگەن جەلەۋىمەن «الاياقتىق مارتەبە» بەرىلگەن سەرگەي پانتەلەەۆيچ ماۆرودي دەرەۋ تۇتقىندالىپ، بىرنەشە جىلعا سوتتالدى دا، ول قۇرعان ممم قارجى يمپەرياسىنىڭ دال-دۇلى شىقتى. ءماۆروديدىڭ ءوز پىكىرى بويىنشا، بيلىك ممم-ءدى ادەيى قيراتقان، ەگەر بيلىك كىرىسپەگەندە، ونىڭ پيراميداسى ودان ءارى جاڭا تۇرپات العان بولار ەدى. رەسەيلىك بيلىك ممم-ءدى قاساقانا جويىپ، ءماۆروديدى «الاياق» اتاپ، حالىقتى ونىڭ الاياقتىعىنان «ساقتاپ»، ءوزىن حالىقشىل ەتىپ كورسەتتى. بىراق، ماۆرودي تارتقان ون بەس ميلليون ادامنىڭ قىرۋار اقشاسى قايدا ەكەنى ءالى كۇنگە بەلگىسىز كورىنەدى. ايتۋشىلارعا سەنسەك، ون جەتى «كاماز» كولىككە تيەلگەن قولما-قول اقشا ۇشتى-كۇيلى جوعالعان.

ماۆرودي تۇرمەگە ءتۇستىم، الاياق اتاندىم دەپ قام جەگەن جوق، وزىنە سەنىمدى ادام ءارى ءوز يدەياسىنىڭ قۇلى رەتىندە 2007 جىلى شىعا سالا، ءوز يمپەرياسىن جالعاستىرۋعا تاعى كىرسەتىنىن جاريالادى. ايتقانىنداي، ول 14 جىلدان سوڭ ەكىنشى جوباسىن 2011 جىلدىڭ قاڭتارىنان «ممم-2011» اتاۋمەن تاعى دا اينالىمعا قويا بەردى. جانە دە بۇل جولى ول «جاھاندىق قارجىلاي اقىرزامان ورناتامىن» دەگەن ماقساتىن اشىق ايگىلەپ وتىر. ونداعى ويى: الەمدى قۇرساعان قارجىلىق قۇرساۋ قاراپايىم حالىققا ەمەس، بيلىك پەن بايلىقتى بىردەي ۇستاعانداردىڭ قولىندا; ال الەمگە قارجىلىق ادىلەت كەرەك ەكەن. سول سەبەپتى دە ماۆروجۇيە «ءبىز الەمدى وزگەرتەمىز!» («مى مەنياەم مير!» - ممم) دەگەن ۇراندى العا ۇستاۋدا.

ويلاستىرا كەلە، ماۆرودي قارجىلاي ادىلەتتەن شەتتەگەن قاراپايىم ادامداردىڭ قولىنداعى قاراجاتتان الەمدىك ورتاق تايقازان ورناتىپ، جاھاندىق الەۋمەتتىك بانك اشۋعا كىرىستى. ول سوڭعى ءبىر جارىم جىل ىشىندە ءوز دەگەنىنە جەتتى. قازىر 35 ميلليوننان استام ونداعان مەملەكەتتىڭ ازاماتتارى ماۆروجۇيەگە كىرىپ، ونىڭ دەپوزيتىنە سالىم سالىپ، بۇيىرعانىن الۋدا. بۇل مەرزىم ىشىندە ايتارلىقتاي داعدارىس بولا قويعان جوق. ءتىپتى، كەيبىر كونگو سەكىلدى مەملەكەتتەر جۇيەگە كىرگەن ازاماتتارىن رەسمي قولداۋعا ىڭعاي تانىتۋعا بەيىم سەكىلدى. ءبىر جاعىنان، بۇل جۇيە ازىرگە الەۋمەتتىك شىتىناۋعا قارسى الەۋەت بولىپ وتىر.

راس، ماۆروجۇيەنى بەتىمەن قويىپ وتىراتىن الەمدىك بايلىق پەن بيلىك يەلەرى ەمەس. اسىرەسە، كەيبىر ەلدەر ممم-ءنىڭ بەلسەندىلەرىن قۋدالاپ، ءتىپتى بەلارۋستا قاماۋعا العان جايتتار كوزگە ءتۇستى. بىلاي قاراعاندا، بۇل جۇيەگە قارسى قاتىسۋشىلار تاراپىنان ەشبىر شاعىم بولعان جوق، بىراق كەيبىر ەلدەردىڭ بيلىگى بۇدان ازاماتتاردىڭ مۇددەسىنەن گورى، شىنىندا دا قالىپتاسقان قارجىلىق جۇماقتىڭ بىت-شىت بولۋىنان ساقتاناتىن سەكىلدى.

بىرقاتار ەلدەر جۇيەنىڭ جەلىسىن تىنتكىلەپ، رەسەي سەكىلدى مەملەكەتتەر ممم-نەن سەسكەنىپ، ارنايى قارجىلىق پيراميداعا قارسى زاڭ جوبا ازىرلەۋگە كوشۋدە. بۇل باستاما قازاقستاندا دا ەفيرگە شىعا باستاعان بولاتىن. الايدا، اقشا-دانىشپان ولارعا الدىن الا سايمانى ءازىر ەكەنىن جانە باس-اياعى 15 مينۋتتا شەشىم قابىلداپ، قارسى جاقتى تۇيىققا تىرەيتىنىن  جاريا ەتكەن. شىڭعىسحاننىڭ جۇيەسىمەن بەلسەندىلەرىن ونباسى، ءجۇزباسى، مىڭباسى، تۇمەنباسى سەكىلدى قالىپتاستىرعان قارجىلىق اكىمشىلىك قۇرىلىمىن تۇبىرىمەن وزگەرتىپ، اقشا اعىنىن ەندى الگى ادامدىق قۇرىلىمدار ارقىلى ەمەس، كادىمگى بانك شوتتارىن قولدانا وتىرىپ، زاڭدى جولمەن قيمىل جاساۋ جۇيەسىن ءبىر كۇندە قايتا قۇرىپ، جاريا ەتە سالدى. قارسى جاق ممم قۇرىدى دەگەن قاۋەسەت تاراتۋدان باسقاعا الەۋەتتى بولا قويعان جوق. ال، تمد اۋماعىنداعى ساياسي ەليتانىڭ بيىك مىنبەردەن ممم-گە قاتىستى ءسوز ارناۋى، زاڭ جوبالاردى قولعا الۋى، شىنىندا دا الەمدى وزگەرتپەسە دە، ممم، سوڭعى ونداعان جىلدار بويى قالىپتاسقان ساياسي-ەكونوميكالىق ياحتاعا استىرتىن كىرىپ، ونى شايقالتىپ جاتقان اۋمەسەر كۇش سەكىلدى.

ءبىر قىزىعى، ممم-نەن جاسقانعان قازاقستاندىق يدەولوگيا دا ءوز ارنالارى ارقىلى ەكى جىل بۇرىنعى اشكەرە بولعان كوكشەتاۋلىق حالىقتىق كاسسانى جەلەۋ ەتىپ، قايتا-قايتا انتيجارناما جاساۋمەن بولدى. قازاقستاندىقتار تمد اۋماعىنداعى ممم-ءنىڭ باستى ويىنشىلارى سانالاتىن كورىنەدى: قازاقتار ماۆروسالىم كولەمى جاعىنان ءۇشىنشى ورىندى الىپ وتىر. بۇعان ولاردىڭ جاقسىلىقتان نە اڭقاۋلىقتان بارىپ وتىرماعانى بەلگىلى. مەملەكەت جۇرت سەنەتىن ءارى تابىستى جۇيەنى ءالى كۇنگە حالىققا ۇسىنا الماي وتىرعانى ايان. قالت-قۇلت ەتكەن ايپيو (IPO) جۇيەسىنىڭ تاعدىرى باياعى جەكەشەلەندىرۋ ينۆەستيتسيالىق كۋپوننىڭ كەبىن كيەتىندەي كورىنەدى جانە ول ممم سەكىلدى اي سايىن سالىمعا 30 پايىزدىق سىباعا ۋادە ەتە الماسى بەلگىلى.

اتاپ وتەرلىك جايت سول،   ممم-گە قارسى انتيجارناماعا الماتى اكىمى ەسىموۆتىڭ بەلسەنە كىرىسكەنى! الماتى قالاسى ءۇشىن بار ماسەلەنىڭ شەشىمى ممم-دە جاتقانى ما، كىم ءبىلسىن، الدە قازاقستاندىق قارجى اماناتى سوعان تاپسىرىلعانى ما، ايتەۋىر، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءماۆروديدىڭ ءۇش بىردەي سايتىنىڭ باس كەيىپكەرى ەسىموۆ مىرزا بولىپ شىعا كەلدى. قالا اكىمى، ءتىپتى، ماۆروجۇيەنىڭ ەلدەگى ەشبىر قارجى جۇيەسىنىڭ زاڭدىلىعىنا ءتيىستى ەمەستىگىن ەسكەرمەستەن، ونىڭ قالاداعى ارەكەتىنە تىيىم سالۋعا ۇندەدى. الايدا، بۇل شارا حالىقارالىق الەۋمەتتىك جەلىنى جابۋمەن تەڭ باستاما بولاتىن، بىراق ونى قاي زاڭعا سۇيەنىپ، قاي كۇشپەن جابارسىڭ؟ بۇل جايت ءبىزدىڭ كەيبىر شەندىلەردىڭ زامان تۋدىرعان قيتۇرقى «تۇلكىنى» تازى بولىپ شالا الماۋدان تۋىندايتىن شاراسىز تىرلىگىن ەلەستەتەدى. ءار ادامنىڭ ءوز مەنشىگىندەگى قارجىنى كىمگە بەرسە دە، قايدا سالسا دا ءوز ەركى ەمەس پە؟! ەسىموۆكە قارسى ماۆروديشىلەر دە ءوز شاراسىنىڭ شەتىن شىعاردى: الماتىلىق ابات ناعمەت دەگەن ازامات اكىمدى ۇلتتىق تەلەارنادا تىكەلەي ەفيردە اشىق پىكىرتالاسقا شاقىرۋدا.

ايتپاقشى، قازاقتىڭ ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ الەمدىك قارجى ينستيتۋتىن قايتا قۇرۋ جونىندەگى باستامالارىنىڭ شىققانىنا كەمىندە 2-3 جىل بولدى. سونىڭ ءبىرى - الەمدىك رەسمي ورتاق اقشا شىعارىپ، بەيرەسمي اقش دوللارىنىڭ قۇرساۋىنان جاھاندىق قارجى جۇيەسىن قۇتقارۋ. ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا، سەرگەي پانتەلەيۇلى سول ماقساتقا رەسمي تۇردە ەنتەلەي كىرىسپەسە دە، بارا-بارا جاھاندىق ماۆرو اتالاتىن جاھاندىق بەيرەسمي اقشا شىعۋى دا ىقتمال. ازىرگە ماۆرو اتالاتىن ەلەكترون اقشا 39 ەلدىڭ ۆاليۋتالارىن ءبىر تايقازانعا باستارىن ءتۇيىستىرىپ وتىرعانىن ايتپاي كەتە المايمىز. بۇل جاعىنان ول ءبىزدىڭ ۇلكەن كىسىنىڭ الدىن وراپ كەتە مە دەگەن دە قاۋىپ بار...

ال، ءماۆروديدىڭ الاياقتىعىنا كەلسەك، ونىڭ جۇيەسى مىنا قاراپايىم بولىسكە نەگىزدەلگەن: ءارى تارتسا - الاي، بەرى تارتسا - بىلاي جەتكىزە الماي جۇرگەن قاراپايىم ازاماتتار قولدا بارىن ورتاعا تاستايدى دا، ەرەجەدە كورسەتىلگەن مەرزىم بويى دەپوزيتكە تيىسپەي وتىرادى، ءسويتىپ، «تايقازانعا» قاراي اعىلعان اقشا اعىنى تولاستاماي، كىرىس كەپىلى پايدا بولادى، مەرزىمى كەلگەندەر ەسەلەپ الا باستايدى. بۇل كىرىس-شىعىس ماۆرودي باستاعان ەسەپشىلەردىڭ باقىلاۋىندا بولادى جانە اقشانى الۋ مەن سالۋ جۇيەگە مۇددەلى قاراپايىم ليدەرلەر ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى، ياعني، باقىلاۋ كەڭەسىنىڭ مىندەتىن دە حالىقتىڭ ءوزى اتقارادى. ءسويتىپ، كىرگەن اقشا مەن ەسەلەپ شىعاتىن اقشا قارقىنى ەسەپتەلىپ، ونىڭ تۇيىققا تىرەلمەۋ جاعى مۇقيات قاداعالانادى. بۇل جۇيەگە سەنبەگەن مىقتى قارجىگەرلەر مەن  ەكونوميستەر ممم-ءنىڭ كورىن 2011-ءنشى جىلدىڭ ورتاسىنا قاراي قازىپ قويسا دا، وعان جەرلەيتىندەي ازىرگە ممم ولە قويعان جوق. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ماۆرودي حالىققا جاق ەكەنىن ءبىلدىرىپ، شابۋىلعا كوشكەن رەسەي بيلىگىنە «ماعان شۇيلىككەنشە، حالىقتىڭ زەينەتاقىسى جينالعان قورلارعا اباي بولىڭدار،سونىڭ ساۋلىعىن ويلاڭدار، سەندەر الدىمەن سوعان جاۋاپتىسىڭدار عوي» دەپ ەسكەرتىپ قويادى.

ماۆرودي ءوز يدەياسى ءۇشىن بەرىلگەندىگىن جانە ودان ءلاززات الاتىندىعىن، باسىن قانداي قاتەرگە تىكسە دە، باس تارتپايتىنىنان بىلۋگە بولادى. ول ماسكەۋدە ءوزى تاپقان قىرۋار اقشاعا سالعان ۆيلادا ەمەس، شەشەسىنەن قالعان پاتەردە تۇرىپ جاتىر جانە ول ءۇي ءالى جەكەشەلەندىرمەگەن، سەبەبى، ول ءوز اتىنا ەشتەڭە مەنشىكتەي المايدى - تاركىلەۋگە ۇشىرايتىنى بەلگىلى. پانتەلەيۇلىنىڭ قازاقتارعا دەگەن ىقىلاسى دا ەرەكشە، وعان الەمگە ايگىلى جارناما جاساعان دا بەلگىلى تالانتتى قازاق كينورەجيسسەرى باقىت قيلىباەۆ بولاتىن. ەندى مىڭداعان قازاقتار ءوز قارجىسىن ماۆروديعا سەنىپ  تاپسىرىپ وتىرعان سىڭايى بار.

مامىر ايىنا سايكەس كەلگەن اكىمشىلىك قىسپاق، ممم-ءنىڭ جاڭا تىنىسىن اشقان سىقىلدى - ازىرگە جانتالاس سەزىلمەيدى. جۇيە قوجايىنىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل قىسپاق ممم-ءدى توزىمگە سىناق قانا بولدى دەيدى. دەسەك تە، سەرگەي ماۆرودي كىم: حالىقتىڭ جەبەۋشىسى بولعان الدار كوسە مە، الدە ءوز يدەياسىمەن الەك بولعان دون كيحوت پا؟! ول جاعىن ۋاقىت كورسەتەر. بەلگىلىسى سول، الەم بويىنشا بىرنەشە ميللياردتى ماۆروتايقازان جيناستىرىپ ۇلگەردى. قالاي بولعاندا دا، ماۆرودي «يمپەرياسى» بۇگىندە 35 ميلليون ادامدى بىرىكتىرىپ وتىر. ورتاشا تۇردە ءار ادامنىڭ سالىمىن 500 دوللار دەسەك، 17,5 ملرد شىعادى؟!.. جۋىردا ءبىر جارىم ميللارد ادامى بار ءۇندىستان جۇرتى دا وسى تايقازانعا قاراي ويىسىپتى...

«اباي-اقپارات»