كىتاپ – حالىق ءۇشىن باعاسى بولەك قۇندى دۇنيە. ال، وسى كىتاپ جايلى ايتقاندا قازاق روماندارىنىڭ ىشىندەگى جارىق جۇلدىزى «اباي جولىنىڭ» الار ورنى دارا. تۇلعانىڭ ءومىرى جايلى وي قوزعاي وتىرىپ، ءبۇتىن ءبىر ۇلتتىڭ شيرەك عاسىرلىق تاريحىنان سىر شەرتەتىن اۋەزوۆتىڭ شوقتىعى بيىك شىعارماسى قازاقتىڭ بولمىسىن تانىتار كۋالىگى دەرسىڭ. ءتىپتى، دۇنيەنىڭ نەبىر ادەبي الىپتارى ءوز تىلدەرىندەگى نۇسقالارىن وقىپ تاڭدانىسىن ەش جاسىرا المادى. سونىمەن قاتار، الەم حالقىمىزدىڭ ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلە بەرمەيتىن جومارتتىعى مەن دارحاندىعىن، جەر مەن ەلدىڭ ادەمى قۇپيا سىرىن اۋەزوۆتىڭ ەرەكشە جازۋ ستيلىنەن تانىدى.

«قازاقتىڭ باس اقىنى» دەپ ا.بايتۇرسىنوۆ باعالاعانداي اباي بەينەسى ءبىز ءۇشىن دە دانالىقتىڭ سيمۆولى. الايدا، قازىرگى ۋاقىتتا ءدال وسى تاقىرىپ اياسىندا «اتتەگەن-اي» دەيتىن ءبىر وكىنىش بار. وكىنىش؟ بۇل تۋراسىندا ايتاردا كوپ ءسوز قوزعاۋعا بولادى. كىتاپتى قانشا جەردەن قازىنا دەپ قاستەرلەسەكتە ونى تاڭداپ وقىپ، ءبىلىمىن ۇشتار جاستار سانى سيرەك. سونىڭ ىشىندە، ححعاسىردا ءوزىنىڭ ولشەۋسىز باعاسىن العان «اباي جولىن» قازىرگى جاڭا زاماندا سىناۋشىلار قاپتاپ كەتتى. الەۋمەتتىك جەلى، سايتتار، گازەت-جۋرنال بەتىندە، تەلەديداردا دا روماندى وقۋ كۇردەلى، ءتۇسىنۋ قيىن، ءتىپتى، روماندى قايتا جازىپ شىعامىن دەۋشىلەردى كورگەندە ابدىراپ تاڭىرقاپ قالدىم. كەيبىر ۇلت اعاسى دەپ اتىن قاستەرلەپ جۇرگەن جازۋشىلاردىڭ ءوزى عاسىر باسىندا وزىق باعالانعان روماندى «وقىلمايدى» دەگەنىن ەستىگەندە جەرگە جاس بولسام دا جاعامدى ۇستارداي كۇي كەشتىم. ءبىز بويىمىزدى وسىنداي تۇلعالارعا قاراپ تۇزەمەك بولساق، ولار قازاق دەگەن اتاۋدىڭ شىڭىندا تۇرعان ابايدى وقىمايدى. بۇنى قالاي تۇسىنبەكپىز؟ قالاي تۇسىندىرمەكپىز؟ وسىنداي سوزدەردى سىنىققا سىلتاۋ ىزدەگەندەي قۇلاققا ءىلىپ الىپ جۇرگەن جەرىندە «اباي جولىن» وقىماۋىنىڭ سەبەبىن وزدەرىنشە ءتۇسىندىرىپ قوياتىن جاستار تۋرالى ايتار اڭگىمە مۇلدە بولەك. جاستار جايىن قويا تۇرىپ مەن ءوزىم روماندى وقىعاندا نە ءتۇيدىم سونىمەن بولىسكىم كەلەدى. مۇمكىن، بىرەۋىن بولماسا دا، بىرەۋىنىڭ كىتاپتى وقۋعا كوزقاراسىن وزگەرتە الارمىن. ەڭ الدىمەن، روماندى وقىعاندا نە ءتۇيدىم، نەنى ءتۇسىندىم؟ وسى تۇستا مويىنداۋعا بولاتىن دۇنيە تۇسىنبەگەن تۇستارىم دا بولدى؟ بىراق ول نە؟ قازاق ءۇشىن «اباي جولى» نەلىكتەن قۇندى؟ جاستار نەگە كىتاپتى وقۋدان جالتارىپ ءجۇر؟

روماننىڭ العاشقى تومىن قولىما العاندا مەندە ءبىر-اق ماقسات بولدى. ول – ابايدى تانۋ. اباي ارقىلى حالقىمىزدىڭ وتكەن-كەتكەن تاريحىمەن، ول ءومىر سۇرگەن كەزەڭدەگى حالىقتىڭ سانا-سەزىمىنىڭ دەڭگەيىن سەزىنۋ، تاربيە اتتى قۇندىلىقتىڭ قۇنىن ءتۇسىنۋ ەدى. «قايتقاندامەن» باستالعان العاشقى تاراۋدان قازاقىلىقتىڭ ءيىسى سەزىلەدى. جاس بولعاندىقتان ءبىزدىڭ ءالى دە بولسىن بىلمەگەن سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپتىڭ كوبىن وسى كىتاپتان وقىپ ءمانى مەن ماعىناسىن ءتۇسىندىم. زەرە مەن ۇلجانداي انالارىمىزدىڭ ءتالىم-تاربيەسى ادامنىڭ ەمەس، حالىقتىڭ بالاسىن تاربيەلەپ ۇلتىنىڭ اسقاق اتى مەن ماقتانىشىنا اينالعان ءبىر تۋار ۇلدىڭ بالالىق شاعىنان ەل اعاسىنا اينالارداي بولمىسىن قالىپتاستىرۋى ءار قازاقتىڭ ۇيىندە بەرىلەر تاربيەنىڭ كورىنىسىن پاش ەتىپ، تەكتىلىك اتتى ۇعىمدى تۇسىندىرگەندەي.

وسىنداي دانا انالاردىڭ اقىلىن تىڭداپ وسكەن بالا اباي، كەيىن ءوز بالاسىن تاربيەلەۋدە سول قۇندىلىقتاردى ساقتاي بىلگەن. ءتىپتى، ول بالاسىن عانا ەمەس ۇلتتى تاربيەلەۋگە بەل شەشە كىرىسكەن دەسەك ارتىق ايتپاعان بولار بولارمىز. جاستايىنان بەسىك جىرىن، باتىرلار جىرىن تىڭداپ وسكەن بالانىڭ بىلىمگە قۇشتار بولىپ، قۇندىلىقتاردى بويىنا سىڭىرە وسەتىنى قازاقتىڭ كونە ءداستۇرىنىڭ پايدالى تۇستارىن دالەلدەپ ءالى دە بولسا ماڭىزى بارىن ءتۇسىندىرىپ بەرەردەي.

«اباي جولى» تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا كوپتىڭ ايتارى قاتال اكە مەن جاڭاشىل بالانىڭ تارتىسى. قۇنانباي روماندا وتكىر مىنەزدى، قاتال ءارى سۋىق اكە رەتىندە بەينەلەنەدى. مۇنى جازۋشىنىڭ ستيلىندەگى كوركەمدىك شىندىق، ياعني ەكىنشى ءبىر وبرازدى تولىق اشۋ ءۇشىن جازىلعان اسىرەشىلدىك بولۋى دا مۇمكىن. ول جايىندا م.اۋەزوۆ: «قۇنانبايدىڭ كىم بولعانىن بىلمەسەك، ابايدىڭ كىم ەكەنىن ءبىلۋ قيىن» دەگەن. دەمەك، اكە مەن بالانىڭ تارتىسى، جاي عانا تارتىس ەمەس حالىق اراسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىلىكتى قۇنانباي مەن ابايدىڭ ديالوگتارىنان اشىق كورسەتىپ وتىرعان. ەگەر، قۇنانبايداي اكە مەن ونىڭ قاتال تاربيەسى بولماعاندا، ابايداي ۇلدىڭ حالىقتىڭ بالاسى اتانۋى دا ەكى تالاي ەدى. ۇلىمەن كوپ اشىلا سويلەسە قويماسا دا كەرەك تۇسىندا سىناپ تا وتىرعان اكە ابايعا ايتقان ءۇش سىنى تەك ەكى كەيىپكەردىڭ عانا ەمەس، تۇسىنگەن جان ءۇشىن اكەنىڭ بارشا ۇلىنا، كەيىنگى قازاققا دەگەن وسيەتى دەرسىڭ.

«اباي جولىن» وقىعاندا ءتالىم-تاربيە مەن قازاقتى تانۋدان بولەك ءبىز ءۇشىن قۇندى تاعى ءبىر دۇنيە ول – تىلدىك بايلىق. اۋەزوۆتىڭ ءتورت تومدىق ەڭبەگىندە كوركەم وبرازداردى اشىپ ەرەكشە جازۋشىلىق قىرىن تانىتۋمەن قاتار قازاق ءتلىنىڭ كەڭ ءارى باي ەكەندىگىن تانىتىپ كەتكەندەي-اق. سوزدىك قولدانىستار ءار ءسوزدىڭ جۇمسالار ورنى قازىرگى تاڭدا ءوز تىلىندە سويلەي بىلمەي جۇرگەن قازاق ءۇشىن كەرەك. كۇلۋدىڭ، تاڭعالۋدىڭ، جىلاۋدىڭ، ونىمەن قوسا جەلدىڭ سوعىپ، جاڭبىردىڭ جاۋىنىڭ ءوزىن تۇرلىشە سيپاتتاپ جازۋ ەرەكشەلىگى مەن قازاق ءتىلىنىڭ سوزگە باي تاۋسىلماس قورىن كورسەتە ءبىلدى.

ەندى، وسى ارادان مەنىڭ روماندى وقىعاندا تۇسىنبەگەن تۇستارىما توقتالسام. جالپى، اباي جولىن ءار جاستا، ءار كەزەڭدە وقىپ شىققان دۇرىس ەكەنىن اڭعاردىم. العاش رەت بۇل كىتاپتى مەكتەپ جاسىندا وقىعان ەدىم. ول كەزدە بار بولعانى ابايدىڭ زەرە مەن ۇلجاننىڭ تاربيەسىندە ءجۇرىپ ەرتەگى تىڭداپ وسكەن جەرى باياندالاتىن بولىمىنە دەيىن عانا ءتۇسىندىم. كەيىن، مىنە ستۋدەنتتىك شاعىمدا تاعى ءبىر رەت وقىعاندى ءجون كوردىم. بۇل جولى بۇرىنعىدان دا كوبىرەك دۇنيەنى ويعا ءتۇيدىم. ابايدىڭ جىگىتتىك كەزى، توعجانعا العاش عاشىق بولۋى، ايگەرىمدى جار ەتۋىنەن قىرىققا تاياعان شاعىنا دەيىنگى ءومىر تىنىسىن تۇسىنە السام دا ەل بيلەۋ ىسىنە ارالاسا باستاعان تۇسى مەن ءۇشىن كۇردەلەنىپ كەتتى. سوندا اڭعارعانىم، «اباي جولىن» ءومىردىڭ ءار كەزەڭىندە وقىپ، ساباق الا ءبىلۋ قاجەت ەكەن. بالالىق شاقتا، جىگىتتىك كەزەڭدە، ورتا جاستا، قارتايعان شاعىڭدا پاراقتاپ شىقساڭ وسيەت الىپ، ومىرگە كەرەگىڭدى ءتۇيىپ قانا قويماي «اباي جولى» كۇردەلى دەگەن سىلتاۋشىلاردىڭ پىكىرىنىڭ تەرىس ەكەندىگىنە كوزىڭ جەتپەك.

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءوزى: «سوندىقتان اباي سوزدەرى جالپى ادامنىڭ تۇسىنۋىنە اۋىر ەكەنى راس. بىراق ول اۋىرلىق ابايدىڭ ايتا الماعانىنان بولعان كەمشىلىك ەمەس، وقۋشىلاردىڭ تۇسىنەرلىك دارەجەگە جەتە الماعانىنان بولاتىن كەمشىلىك. ولاي بولعاندا ايىپ جازۋشىدا ەمەس، وقۋشىدا.» - دەپ ابايدى تۇسىنۋدە باستاپقىدا قينالعانىن جانە ونىڭ سەبەبىن وزىنەن ىزدەگەن.

شۇعىلا سۇلتانماحمۋدوۆا

Abai.kz