كەشە الماتىداعى جەتىسۋ-1 ىقشام اۋدانىندا بولعان قايعىلى وقيعا قازاقستان قوعامىندا قىزۋ تالقى بولۋدا. قالالىق پوليتسيا دەپارتامەنتى وقيعانىڭ جاي-جاپسارىن ايتىپ، مالىمدەمە جاساعان ەدى.

ول بويىنشا، جەتىسۋ-1 ىقشام اۋداندا 28 جاستاعى ايەل 9 قاباتتان اۋەلى ءۇش بالاسىن لاقتىرىپ، ارتىنان ءوزى دە سەكىرىپ كەتكەن. بالالاردىڭ ۇلكەنى 6-دا بولسا، كىشىسى 2-دە ەكەن. ءۇش بالا دا، سۋيتسيد جاساعان ايەل دە قايتىس بولعان.

«قازىرگى ۋاقىتتا قايعىلى وقيعانىڭ سەبەپتەرى مەن باسقا دا ءمان-جايلارىن انىقتاۋ ماقساتىندا الماتى قالاسى پد-دە جەدەل-تەرگەۋ توبى قۇرىلدى. اتالعان دەرەك قر قك-ءنىڭ 105 بابى بويىنشا سوتقا دەيىنگى تەرگەۋدىڭ بىرىڭعاي تىزىلىمىنە تىركەلدى»، - دەلىنگەن پوليتسيا حابارلاماسىندا.

105 باپ دەگەنىڭىز – «ءوز-وزىنە قول جۇمساۋعا جەتكىزۋ» دەگەن باپ. قۇزىرلى ورگان تاراتقان اقپاراتتارعا قاراعاندا، بۇل قايعىلى وقيعاعا وتباسىنداعى جانجال سەبەپ بولۋى مۇمكىن. سۋيتسيد جاسار الدىندا ايەل حات جازىپ قالدىرعان. وندا «ومىردەن شارشاعانىن، سىناققا توزە الماعانىن»، ايتقان. پاتەردى جالداپ تۇرىپ جاتىپتى. شەتىن وقيعا كەزىندە كۇيەۋى ۇيدە بولماعان. اقپارات ءتامام.

اۋىر قازا. اپات. جان تۇرشىگەدى. ەڭ قورقىنىشتىسى – بۇل ءبىر عانا شەتىن وقيعا ەمەس. بيىلدىڭ وزىندە سۋيتسيد جاساعاندار سانى 4 مىڭ ادامعا جۋىقتاعان. ال ءوز-وزىنە قول جۇمساۋعا تالپىنعاندار سانى 5 مىڭنان اسادى.

الماتىداعى قايعىلى وقيعانىڭ سەبەبىن قازىر جەلىدەگى جۇرت سان-ساققا جورامالداپ جاتىر. بىرەۋلەرى – ءۇش بالاسىن اسقان قاتىگەزدىكپەن ولىمگە قيعان انانى ايىپتاپ سويلەسە، ەندى بىرەۋلەرى – تۇرمىس تاۋقىمەتى تىعىرىققا تىرەگەن بۇل وتباسىنىڭ تراگەدياسىنا اڭگىمەسى ءايبات بولعانىمەن، اڭگىمە ەتەر ارەكەتى جوق، بايى مەن كەدەيىنىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىسى اسپان مەن جەردەي الشاقتاپ، تاپتىق تەڭسىزدىكتى شارىقتاۋ شەگىنە جەتكىزگەن ارەكەتسىز ۇكىمەتتى، كۇللى قازاقستاننىڭ جەر استى، جەر ءۇستى تابيعي بايلىعىنىڭ بار قىزىعىن از عانا ادامنىڭ قالتاسىنا سالىپ بەرگەن ەسكى ءھام قازىرگى بيلىكتى، اقوردانى ايىپتاۋدا. ايتارعا دا، جازارعا دا ءسوز كوپ. بارلىعىنىڭ دا سوزدەرىنەن شىندىقتى ەستۋگە بولادى.

ال ستاتيستيكا نە دەيدى؟ قاراڭىز:

ستايستيكا:

ستاستيستيكا بىلاي دەيدى: دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، قازاقستان سۋيتسيد جاساۋشىلار جونىنەن العاشقى بەستىكتەگى ەل (2017 جىلعى دەرەك). ال 2018 جانە 2019 جىلدارداعى ەسەپ بويىنشا 8 ورىندا.

ەندى بيىل، 2021 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا شىققان تاعى ءبىر دەرەككە كوز جۇگىرتىڭىز: دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى كەلتىرگەن ەسەپ بويىنشا، 2021 جىلدىڭ تەك ءۇش ايىندا عانا قازاقستاندا 834 سۋيتسيد فاكتىسى تىركەلىپتى. ونىڭ ىشىندە 105-ءى جاسوسپىرىمدەر ەكەن. وسى 105-ءتىڭ 50-ءى 2021 جىلدىڭ العاقشى توقسانىندا ءوز-وزىنە قول جۇمساعان بولسا، تاعى 200-ءى سۋيتسيد جاساۋعا ارەكەتتەنىپتى.

بۇل ەسەپ بويىنشا قازاقستان سۋيتسيد جونىنەن الىمدىك ءتىزىمنىڭ العاشقى ۇشتىگىنە كىرگەن. 2019 جىلى 3805 قازاقستاندىق سۋيتسيد جاساسا، 2018 جىلى ولاردىڭ 3542 بولعان. بيىل سۋيتسيد جاساعان 834-ءتىڭ 659-ى ەر ادام بولعان. ولاردىڭ دەنى 35-44 جاس ارالىعىندا.

قۇقىقتىق ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ ەسەبىنشە بيىلعى جىلدىڭ قاڭتار-ناۋرىز ارالىعىندا سۋيتسيد جاساۋشىلاردىڭ سانى 834 ادامدى قۇراعان. ونىڭ ىشىندە 625-ءىنىڭ سۋيتسيد جاساۋ كەزىندە اقىل-ەستەرى ساپ-ساۋ بولسا، 178-ءى الكوگولدىك ىشىمدىككە ماس بولعان. تاعى 30-ى پسيحيكالىق دەرتكە شالدىققان ەكەن.

سەبەپ نە؟

قۇقىقتىق ستاتيستيكا كوميتەتى سۋيتسيد جاساۋدىڭ بىرنەشە سەبەپتەرىن اتاپتى. ولار: جالعىزدىق، اۋىر ماتەريالدىق جاعداي (بانكروتتىق، قارىز ت.ب.), ديسفۋنكتسيونالدى ءومىر ءسۇرۋ جاعدايى (تۇرعىن ءۇيدىڭ جوقتىعى نەمەسە ناشارلىعى), تۋعان-تۋىستارىمەن جانجالداساۋ، وتباسى ىشىندەگى جانجال، اجىراسۋدان كەيىنگى دەپرەسسيا، اۋىر سوماتيكالىق اۋرۋلار، ەڭ جاقىن ادامىنان ايىرىلۋ، الەۋمەتتىك ستاتۋسىنان ايىرىلۋ، جازادان قورقۋ، وزگەلەردىڭ تابالاۋىنان، ۇياتتان قورقۋ، تۇرمىستىق جوقشىلىق ت.ب.

قر كونستيتۋتسياسىنىڭ ءبىرىنشى بابىندا، ءبىرىنشى تارماعىندا: «قازاقستاننىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى»، - دەپ جازىلعان. وكىنىشتىسى سول، جازىلۋى ادەمى بولعانىمەن، شىندىعىندا قازاقستان تورتكۇل دۇنيەگە سۋيتسيدتان الدىڭعى قاتارعا شىعىپ وتىر. ستاتيستيكانى كوردىڭىز.

«سۋيتسيد» تەرمينىن ءبىرىنشى رەت يتاليان پسيحولوگى 1947 جىلى قولدانعان ەكەن. بۇل - «ءوز ءومىرىن قيۋعا نيەتى بار مىنەز-قۇلىق» دەگەندى بىلدىرەدى. دەمەك، بۇل - كۇردەلى، ادەيى جاسالاتىن مىنەز-قۇلىقتى اكت، بۇل ارەكەت الەۋ­مەتتىك، پسيحولوگيالىق، پسيحو­فيزيولوگيالىق فاكتورلارمەن ۇندەسەدى، نەگىزگى دەتەرمينانتى تۇلعانىڭ الەۋمەتتىك-پسيحولو­گيا­لىق دەزاداپتاتسياسى، ومىرلىك جاعدايلاردىڭ جاعىمسىز سيپاتتا ءوتۋى. ال ناقتىلايتىن بولساق، سۋي­تسيد­تار 3 توپقا بولىنەدى: شىنايى، جاسىرىن، دەمونستراتيۆتى.

ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ءوز-وزىنە قول جۇمساۋعا اسىعىپ، ومىردەن باز كەشكەندەر كوبەيىپ بارادى. سوڭعى كەزدە سۋيتسيد جاساۋشىلار نەگە كوبەيىپ كەتتى؟ ءبىز وسى ەكونوميكالىق قانا ەمەس، رۋحاني داعدارىسقا ۇشىراعان جوقپىز با؟ ءسۋيتسيدتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇل قوعامعا نارازىلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟ شۇبەرەككە ءتۇيۋلى شىبىن جانىن شىرىلداتىپ، ۇشىرىپ جىبەرگەندەر نەنى دالەلدەمەك؟ ءسىز بەن بىزگە نە ايتپاق؟..

جەلىدەگى جۇرت پىكىرى:

ادام ومىرىنەن ارزان نە قالدى؟

جانكەلدى عاپباسوۆ:

- ءۇش بالاسىن 9 قاباتتان لاقتىرىپ، كەيىن ءوزى دە سەكىرىپ باقيلىق بولعان انا جايلى.

بۇعان كىم كىنالى؟ شارشاعان انا ما؟ شارشاتقان جۇيە مە؟ رەتىمەن تارقاتايىقشى. نەگىزى ءۇش بالانىڭ اناسى مىڭ جەردەن شارشاپ، وزەگى تالسا دا «شارشاۋ» دەگەن ۇعىمنىڭ نە ەكەنىن ۇقپايتىن، وڭ-سولىن تانىپ ۇلگەرمەگەن ءۇش بىردەي بالانىڭ ءومىرىن قيۋعا حاقىسى جوق ەدى. بالانى تۋدىڭ دەگەن سول ءۇشىن شەشىم شىعارىپ، ونى ولتىرۋگە قۇقىعىڭ بار دەگەن ءسوز ەمەس. ياعني ول انانى ەش اقتاپ الا المايسىز. وسىنى ۇعىنايىق.

جۇيە. قازاقستاندىق وتباسىلاردىڭ ءومىرى تۋرالى.

توقاەۆ كەلگەلى ەكى جىل. 2019 جىلدان بەرى جاعداي قيىنداماسا جاقسارعان جوق. جۇيە حالىقتى ءالى الداۋسىراتىپ كەلەدى. 2030 باعدارلاماسى دەدى، ەندى 2050 دەپ وتىر. ايتەۋىر بىتپەيتىن ۋادە.

ەلۋ جىلدىق باعدارلامالاردىڭ جەمىسىن كۇتىپ جۇرگەندە ەل شاشىلىپ قالماسا بولدى. حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى جاقساردى دەۋگە كەلمەيدى. اۋىلداردىڭ قانشاماسى جابىلدى.

اۋىلدارداعى قاراپايىم سۋ، جارىق ماسەلەسى شەشىلمەگەن سوڭ قانشاما ەل كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇل ماسەلەلەر 30 جىلدا ءالى شەشىلمەگەن. كەي اۋىلداردا ءالى كۇنگە دەيىن نە سۋ، نە جارىق جوق. نە دۇرىس اۋرۋحانا جوق.

بايتاق دالامىزعا شوعىرلانعان قانشاما اۋىلدىڭ ادامدارىن استاناعا جيناپ الىپ وتىرعان ءتۇرىمىز مىناۋ. بوس جەر جاۋ شاقىرادى.

ەلدىڭ ەكونوميكالىق ماسەلەسى شەشىلمەسە وتكىزگەن سامميتتەن، ەكسپو-دان، وليمپيادادان نە پايدا؟ حالىققا كۇن كورىس كەرەك. مۇنايى بار، بيدايى بار ەلدە وتىرىپ 1 بولكە ناندى 120 تەڭگەدەن الامىز. جانارمايدىڭ باعاسى بولسا بەلگىلى. كولىكتەردىڭ باعاسى شارىقتاپ كەتكەن. ارزان نە قالدى بىزدە، ادام ومىرىنە باسقا؟

مىنە، جوقشىلىقتىڭ سالدارى. قازاقتىڭ كوپ بالالى قاتىندارى كوشەدە ءجۇر. كوشەگە شىعۋعا ارلانعاندارى شىداپ، اقىرى بولماعان سوڭ تەرەزەدەن ءوزىن، وزەگىن جارىپ شىققان بالالارىن لاقتىرىپ ءولىپ جاتىر.

ال وسىنداي كەزدە اكىمدەر مەن دەپۋتاتتار ميلليونداپ الاتىن ايلىعىن ايتقان كەزدە، اش جالاڭاش وتقان بالالاردان، كۇيزەلگەن انالاردان كىشكەنە بولسىن ۇيالمايدى. سەبەبى ولار حالىقتان الىستاپ كەتكەن.

اش بالا توق بالامەن ويناۋشى ما ەدى؟ بىرەۋ توڭىپ، بىرەۋ تويىپ سەكىرەدى دەگەن. ەزۋى تىلىنگەن، توزعان مىنا قازاق بىرەۋگە كەرەك پە وسى؟ الدە قازاقتىڭ قازىناسى عانا كەرەك پە؟ كونبىس قازاق كوندى ەكەن دەپ قويشا ايداي بەرگەندى قاشان قويادى؟

حالىقتىڭ جاعدايى ابدەن ناشارلادى

مۇحتار تايجان:

- الماتىدا انا مەن ءۇش بالاسى قازا تاپقانى ءبارىمىزدىڭ جۇرەكتەرىمىزگە اۋىر ءتيىپ تۇر. ميعا سيمايتىن جاعداي. ۇلكەن قاسىرەت، تراگەديا. جاندارى ءجانناتتا بولسىن.

جالپى، ەلىمىزدە ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ كوبەيىپ كەتتى. الەم بويىنشا ءتىزىمنىڭ جوعارى باسىندا تۇرمىز. بۇنىڭ سەبەپتەرىن ءوز باسىم ەكونوميكادان كورىپ وتىرمىن. حالىقتىڭ جاعدايى ابدەن ناشارلادى. البەتتە بۇل جۇيەگە رەفورما كەرەك. ول ءۇشىن نيەت پەن جىگەر كەرەك.

جارىڭ مەن پەرزەنتىڭە سايا بول، قازاق جىگىتى!  

داستان قاستاي:

- نەسىن ايتاسىز، تۇركياعا قونىس تەپكەلى 5 ايدىڭ ءجۇزى بولدى عوي. وسكەن ءوڭىر، تۋعان جەر ساعىندىرماي قويمايدى. الىستاعى اعايىننىڭ ءاربىر قام-قارەكەتىنە كوز كۇزىپ، قۇلاق ءتۇرىپ وتىرسىڭ. قىزىق قۋعاننان ەمەس، قام جەگەننەن… ونسىز دا قازىرگى تۇتاس كەڭىستىك - ءبۇتىن اقپاري الەم دالانىڭدا ءىزىن سۋىتقان ءىس، بەتىن كوربىلتەلەگەن كىلتيپان اڭداۋسىز قالمايدى. اشكەرەلەۋشى - ماسس مەديا… جەدەعابىل جەلىلەر… تۇس-تۇستان اعىلعان اقپاراتتى قىرناپ، سىرلاپ وقۋعا تىرىسساق تا ەلدەن جەتكەن كىلەڭ نەگاتيۆ جاڭالىقتاردان كەيدە كوز اشا الماي قالاسىڭ. جارىلىس. ءىشىپ-جەۋ. ءولىم-ءجىتىم. قىمباتشىلىق. بەتىمەن كەتكەن ۇرپاق، تاعىسىن تاعىلار…

ىلكى سەبەپ، كوڭىلىڭىزگە تيمەسىن، بىراق باتىس عالىمدارى بولجامىمەن كەلىسپەسكە بولمايدى. ءوز الدىنا مەملەكەت بولۋدا وسى ۋاقىتقا دەيىنگى ورتا ازيادا وسكەن، ساناسى ارتقان قوعامنىڭ تاجىريبەسىن جويىپ الدىق. ەلدىڭ بۇلاي دال بولۋى، الدىمەن، ءوز الدىنا مەملەكەت بولۋ تاقىرىبىنداعى تاجىريبەسىزدىكتەن. العاشىندا بايقالمادى. كەيىننەن اراسى ايشىقتالا باستادى. سوندىقتان دا ءدال قازىرگى قوعام سىلكىنىستى قاجەت ەتىپ تۇرعانداي. بىراق قانداي سىلكىنىس؟ ەلدى اقىلدىلاردىڭ بيلەپ، قازاق ساناسىنىڭ شىنىمەن جاڭعىرۋ كوشىنە بەت تۇزەيتىن سىلكىنىس.

ەكىنشى سەبەپ… «تۇتاس قازاق قوعامى تورىعىپ تۇرعانداي…» دەپ جازىپتى ءبىر اعامىز. ونىسى راس. مەن كىنامشىلىكدىكتى ۇناتپايمىن. بىراق، ءبىزدىڭ اربىرىمىزگە ەڭ الدىمەن ادامياتتىق قابىلەت-قاسيەتتەردى ءسىڭىرۋ كەرەك. مەن بەس ايدا ءبىر كەزەككە تالاسىپ، اۆتوبۋستاعى ورىن ءۇشىن ۇرسىسقان، ءبىرىنىڭ بەتىن ءبىرى تىرناعان تۇرىكتى كورمەدىم. ءبارى جايدارى. جايباراقات. ەشكىم اشۋ شاقىرمايدى. قوعامدىق مەكەمەلەرگە كىرەردە مىنەزىن قالتاسىنا سالىپ كىرەدى. بىردە «ءبىر-بىرىڭە تىم سۋىقسىڭدار. از كۇلەسىڭدەر»،- دەپ ەدى قىتاي دوسىم… كۇلگەن بىلاي تۇرسىن، ءبىز ءبىر-بىرىمىزگە قامقور دا بولا الماي قالدىق. قازاق قازاققا جات جاماعيەتتىڭ ادامى سەكىلدى قارايدى.

3. جاۋاپسىزدىق. كەز كەلگەن ءىستى ءجۇردىم-باردىم جاساۋعا، بەتكوبىگىن ءسۇزىپ وتۋگە بەيىمدەلىپ الدىق. تۇبەگەيلى، تاندىرىمدى ءىس اتقاراتىندار قازىر از، شىنىمەن باس الماي وقيتىندار - سيرەك. اتقا تەرىس مىنگەن تەلپەكباي، شالاعاي شولاقبەلسەندىنىڭ داڭقى وزعان زامان…

ىستەگى، شارۋاشىلىقتاعى بۇل «كەسىر داعدى» كۇشەيىپ، ەندىگى تۇرمىس-تىرشىلىگىمىزگە، وتباسىمىزعا ويىستى. سويلەسكەن، ارالاسقان، دوستاسقان، ءتىپتى، ءسوز بايلاسقان ادامىنىڭ ءومىرىن، ونىڭ تاعدىرىن جاۋاپكەرشىلىكپەن ءوز موينىمىزعا الاتىنىمىزدى قابىلداماق تۇگىلى، تۇسىنبەيمىز. ءبىر جاندى جار رەتىندە الۋ - جىنىستىق اجەتىڭدى وتەۋ ەمەس، ونىڭ تۇتاس ءومىرىن، بولاشاعىن، قۇندىلىقتارىن جاۋاپكەرشىلىكپەن قابىلداۋ دەگەن ءسوز.

4. ەكونوميكا، ساياسي سەبەپتەر وزدىگىنەن-اق مەنمۇندالاپ تۇر…

جالپى، جاقسىلىق جاساۋ، ىزگىلىككە باس بۇرۋ، قامقورلىق تانىتۋ ازايعان قوعامدى تورىعۋ مەن دەپرەسسيا باسادى. كۇنى كەشە بيىكتەن قۇلاعان جانداردىڭ باسىنان سيپاپ، شەرمەندە كوڭىلىن باساتىن ءبىر جاننىڭ تابىلماعانىنا ناق سەنىمدىمىن. ايتپەسە…

(جالپى، ايتپەسە مەن ءومىر ءسۇرۋدى دوعارىپ، جەتەمىز، بولامىن، وسەمىزبەن ءومىر سۇرەتىن كەز جەتتى)…

قازاق ازاماتى، العان جارىڭ مەن تۋعان پەرزەنتىڭە سايا بول! ۇيلەگەندە، نە ۇسىنىسىڭدى قابىل العاندا جارىڭ ءبۇتىن ءومىرىن ساعان اماناتتاپ، سوڭىڭنان ەرەدى. وت پەن سۋدى قاتار كەشۋگە بەل بايلاسادى… سەنەدى… ءبىز اينالامىزداعى ءاربىر جاننىڭ تاعدىرىنا جاۋاپتىمىز… قولىڭنان كەلمەي مە، ۇيلەنبە!

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz