(كۇي تالداۋ تاجىريبەسىنەن)

دومبىراشىلىق داستۇردە تورە كۇيلەرى دەگەن دارا مەكتەپ بولعان. بىراق جارتى دۇنيەگە ءامىرشىل جۇيە ورناتقان كەڭەس وكىمەتى ول تۋرالى زەرتتەۋشىلەرگە جاق اشتىرمادى. ونەرپازدىڭ شىققان تەگىن مىندەتتى تۇردە جالشى نەمەسە كەدەي تابىنان ەتىپ كورسەتكەندىكتەن، دالا شونجارلارى، اقسۇيەك تورە تۇقىمى حاقىندا ءسوز قوزعاۋ مۇمكىن بولمادى. اقىرى تورە كۇيلەرى سولاقاي ساياساتتىڭ قۇربانىنا اينالدى. قازىر تورە كۇيشىلەرىنە قاتىستى قاراپايىم ومىرباياندىق دەرەكتەردىڭ ءوزى جۇتاڭ.

سىر بويىندا، بۇرىنعى جانكەنت قالاسىندا سىر شەكتىلەرى اق كيىزگە سالىپ حان كوتەرگەن، كەيىن كالۋگادا 10 جىل ايداۋدا ءجۇرىپ، سۇيەگى جات جەردە قالعان تورە كۇيلەرى ءداستۇرىنىڭ كورنەكتى وكىلى ارىنعازى ابىلعازىۇلىنىڭ اتا قونىسى قازالى قالاسى. ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان ۇسەن تورە وسى ارىنعازىنىڭ نەمەرە اعايىنى. تاريحشى م. ءابدىروۆ «يمپەراتور تۇتقىنى» دەگەن ماقالاسىندا «ارىنعازى 1815 جىلى جانكەنت قالاسىندا شەكتىنىڭ جاقايىم رۋىنا حان سايلانعان. 1833 جىلى كالۋگادا دۇنيە سالعان. اكەسى ابىلعازى سۇلتان دا 1797 جىلى شەكتى رۋىنا حان سايلانعان» دەيدى، ارىنعازى تورەنىڭ جۇمباق تاعدىرى حاقىندا [ءابدىروۆ م. يمپەراتور تۇتقىنى // پروستور. – 1995. – № 4–5. – 103–106-بب.].

ۇسەن تورە – سىر مەن باتىس قازاقستان وڭىرىندەگى جالپاق جۇرت تانىعان ونەرپاز ەدى. قانىنا سىڭگەن قاس ونەردى شەن قۋالاۋ مەن ەن داۋلەتىنەن جوعارى قويعان ۇسەن، زامانىندا شاشاسىنا شاڭ جۇقپاعان، سوڭىنا قارا ىلەسپەگەن ۇكىلى جۇيرىكتەرمەن كۇي دوداسىنا تۇسكەن. ەل ءىشىنىڭ ەستى اڭگىمەلەرى ۇسەن تورەنىڭ دومبىراشىلىق دارەجەسىن جوعارى باعالايدى. ول ايگىلى قازانعاپپەن كۇي تارتىسقان، كەيىن باتاسىن بەرگەن. كۇيشى مىرزا توقتابولاتۇلى دا وسىنداي دۇلەي ونەر يەسىمەن كۇي تارتىسۋعا تاۋەكەلى بارىپ، ارۋاقتى كۇيشىنىڭ العىس-ىقىلاسىنا بولەنگەن دەگەن قاريا-ءسوز جەتكەن.

ۇسەننىڭ جاس مولشەرى مىرزادان ۇلكەن بولسا كەرەك. ءبىر جىلى ەل جاز جايلاۋدا وتىرعاندا ارال، قازالى وڭىرىنە قىدىرىپ، ۇسەن كۇيشى كەلىپتى. قادىرلى قوناقتى بەلگىلى ادامدار ءۇي باسى شاقىرىپ، قولدان تۇسىرمەي قۇرمەتتەپ، دومبىراسىنىڭ باۋىرىنان تۇيدەكتەي توگىلگەن اسەم سازداردى اپتالاپ تىڭداپ، سول ساپاردا ۇسەننىڭ ونەرىنە ابدەن قانىعىپتى. وسىلايشا شەرۋ تارتقان كۇي دۋمانىنىڭ بىرىندە، شابىت تۇعىرىنا كوتەرىلگەن ۇسەن تورە حالىققا قاراتىپ ءسوز باستاپ، «ءبىر كۇيىم بار، ونى تارتسام، اناۋ، جەلىدە بايلاۋلى تۇرعان كۇرەڭ جورعام نوقتاسىن ءۇزىپ، الدىما كەلەدى» دەپتى. جينالعان جۇرتتىڭ ىقىلاسى تورەدە، كوزدەرى كۇرەڭ جورعادا بولسا كەرەك. بىراق، جەلىدە تۇرعان جانۋاردىڭ نوقتاسىن ءۇزىپ، يەسىنە كەلەر سىڭايى بايقالماپتى. مۇنداي جاعدايدى كۇتپەگەن تورە، ساسقانىنان تارتىپ وتىرعان كۇيىن دوعارا سالىپ، كۇرەڭ جورعانىڭ جانىنا قالاي جەتىپ بارعانىن ءوزى دە اڭعارماي قالسا كەرەك. كەلسە، كۇرەڭ اتتىڭ تاساسىندا دومبىراسىن بەبەۋلەتىپ ءبىر جىگىت وتىر ەكەن. كۇندەگى ادەتىنەن جاڭىلىپ، يەسىنىڭ كۇيىنە ءمىز باقپاعان كۇرەڭ جورعانىڭ وعاش قىلىعىن ەندى تۇسىنگەندەي بولعان تورە، كۇرەڭ جورعانىڭ مىنا جىگىتتىڭ تارتقان كۇيىنىڭ اسەرىنەن قوزعالماعانىنا قايران قالعانىن جاسىرا الماي:

– ۋا، شىراعىم! بۇل تارتىپ وتىرعان كۇيىڭنىڭ اتىن ايت، – دەيدى.

– كۇيىمنىڭ اتى «كەربەز كۇرەڭ»، ءوزىمنىڭ اتىم مىرزا دەپ جاۋاپ بەرىپتى، الگى جىگىت.

بۇل ۇسەن تورە مەن مىرزا كۇيشىنىڭ العاش كەزدەسۋلەرى ەكەن. مىرزانىڭ ونەرىنە ريزا بولعان ۇسەن تورە سىردان كەتەرىندە مىرزاعا استىنا مىنگەن كۇرەڭ جورعاسىن سىيعا تارتىپتى. «مىرزانىڭ «كەربەز كۇرەڭ» دەگەن كۇيى وسىلاي شىققان ەكەن» دەيدى، كونەنىڭ اڭگىمەسى.

ەل اراسىنداعى مىرزا، ۇسەن تورە، قازانعاپ كۇيشىلەرگە بايلانىستى اڭىز اڭگىمەلەر ءبىر عانا ءتۇيىندى – ولاردىڭ ءبىر داۋىردە ءومىر ءسۇرىپ، تىعىز شىعارماشىلىق بايلانىستا بولعان ورتاق ءداستۇر وكىلدەرى ەكەنىن راستاي تۇسەدى. اتالمىش اڭىزدان اڭعاراتىنىمىز، ونەرىنە ءتانتى بولىپ، ۇسەن تورە مىرزاعا، مىرزا قازانعاپقا باتاسىن بەرەتىندىگى. دەمەك، الدىڭعى بۋىن شىققان بەلەستەن شاكىرت ءوز شەبەرلىگىن اسىرعاندا عانا ۇستازدان باتا الادى. اڭىزدىڭ يشارالاماق بولعانى وسىنداي جاي-جاپسارلار دەپ ۇعىنعان ءجون.

زامانىندا ورىس دەمەۋشىلەرى رەسەيدىڭ رۋحاني، مادەني ومىرىنە ۇلكەن ىقپال ەتتى. مۇنداي جاعدايلار قازاقتان شىققان اۋقاتتىلار اراسىندا دا داستۇرگە اينالعان. ورىنبور، كەيىن قاراقامىس جارمەڭكەسىندە بازارباسى بولعان ۇسەن تورە دە ونەرگە قامقورشىلىق جاساعان. جالپى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ اۋقاتتى دالا قازاقتارى مۇنداي ساۋاپتان وزدەرىن الشاق ۇستاماعان، ونەرگە قامقورلىق جاساۋعا تىرىسقان. قازاق بايلارى تالاي ونەرپازدىڭ الدىنا مال سالىپ، ۇستىنە ءۇي تىگىپ بەرگەن. كەڭەس وداعى كەزىندە مۇنىڭ بارلىعى حالىققا كەرى ءتۇسىندىرىلىپ، تەرىس ناسيحات جۇرگىزىلدى. ءبىز بىلەتىن بەلگىلى ونەرپازداردىڭ «بايلارمەن قاس بولىپ، ىلعي دا جالشى، قۇل-قۇتان جاعىندا جۇرەتىنى» سوندىقتان. بىراق شىن مانىندە جاعداي كەرىسىنشە بولاتىن. قازاقتىڭ اۋقاتتىلارى «اتاقتى اللا بەرگەن بايلارعا ۇيات، / قوڭسىسى قاسىنداعى جارىماعان» (تۇرماعامبەت) دەگەن جولدى ۇلگى تۇتتى.

ۇسەن تورەنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى، تۋعان جانە دۇنيە سالعان جىلدارىن ناقتىلايتىن ايعاقتار، كوپ كۇيى مەن ونىڭ قوسار ايتىلاتىن اڭىز-شەجىرەسى، كۇيشىلىك ورتاسى حاقىنداعى دەرەكتەر بىزگە جەتكەن جوق. ءبىر بىلەتىنىمىز، كۇللى مۇسىلمان زيارات ەتەتىن مەككەگە قازاق ساحاراسىنان قۇنانباي، دوسجان، مىرقى قازىرەتتەر قاج ساپارىنا بارعاندا وسى توپپەن بىرگە جەم، ساعىز، سىر بويىنان 100-گە تارتا ءتاۋاپ ەتۋشىلەر اتتانىپتى. سولاردىڭ ءبىرى – ۇسەن تورە وسى ساپاردان امان-ەسەن ەلگە ورالعاننان كەيىن، دۇنيەگە كەلگەن بالاسىنىڭ اتىن قاجى قويىپتى.

جارتى دۇنيەگە ءامىرشىل جۇيە ورناتقان كەڭەس وكىمەتى تورە كۇيلەرىن زەرتتەۋگە، ولار تۋرالى ايتۋعا تىيىم سالدى. قىلىشىنان قان سورعالاعان سونداي الماعايىپ كەزەڭدە ۇسەن سياقتى دەگدار تۇلعا حاقىندا تايسالماي ءسوز قوزعاۋعا تاۋەكەل ەتكەن اكادەميك ا. جۇبانوۆ بولاتىن. بىراق بۇل شىندىقتىڭ بەتىنە پەردە تۇتىلعان زامان ەدى.

ءبىز ۇسەن كۇيشىنىڭ ءبىر عانا شىعارماسىنا توقتالىپ، تالداۋ جاساماقپىز. ۇسەن تورەنىڭ «شامشىراق» اتتى كۇيىنە بايلانىستى دەرەكتىڭ ءبىرىن ا. جۇبانوۆتىڭ «ءان-كۇي ساپارى» اتتى بەلگىلى ەڭبەگىنەن ۇشىراتامىز. كىتاپتىڭ «سيرەك ورىندالاتىن كۇيلەر» دەگەن تاراۋشاسىندا اۆتور «ۇسەن تورە دەگەن كىسى بۇرىنعى ورال، تورعاي وبلىستارىنا اتى ايگىلى دومبىراشى، ءانشى. ول كوپ جىلدار ورىنبور جارمەڭكەسىندە بازارباسى بولعان... ۇسەن – قامباردىڭ جۇبايى حاجىنىڭ اكەسى. قامبار تىكەلەي ۇسەننىڭ وزىنەن ۇيرەنگەن... ۇسەننىڭ «شامشىراق» كۇيىنىڭ دە تاريحى بار. ول وسى عاسىردىڭ باسىندا قازاق اۋىلدارىندا وتە سيرەك بولسا دا ورىس مەكتەپتەرى اشىلىپ، حات تانىپ، ورىسشا سويلەپ، كوزدەرى اشىلا باستاعان قازاق جاستارىنا ارناپ شىعارىلعان كۇي كورىنەدى. شامشىراق – حالىق ۇعىمىندا سونبەيتىن جارىق. ال «وقۋ – ءبىلىم ازىعى، ءبىلىم – ىرىس قازىعى» دەپ حالىق بەكەر ايتپاعان. بۇل ى. ءالتىنساريننىڭ ورىس ارپىمەن جازعان قازاقشا الىپپەسىنىڭ جارىققا شىعىپ، «كەل، بالالار، وقىلىق!» دەپ ۇران شاشقان كەزەڭدەرى بولۋى كەرەك» دەپ جازادى [جۇبانوۆ ا. ءان-كۇي ساپارى. الماتى: عىلىم، 1976, 186-ب.].

ۇسەن تورەنىڭ شىعارماسىن تالداماس بۇرىن جوعارىدا اكادەميك بىلدىرگەن پىكىردەگى ءبىر جاڭىلىس دەرەكتى ناقتىلاي تۇسكەن ءجون. بىرىنشىدەن، احاڭ تىلگە تيەك ەتكەن داۋلەسكەر دومبىراشى قامبار مەدەتوۆتىڭ جۇبايىنىڭ ەسىمى حاجى ەمەس، گۇليحرام، ال قاجى – گۇليحرامنىڭ اكەسى. ەكىنشىدەن، اعارتۋشى اقىن ى. ءالتىنساريننىڭ كوپكە بەلگىلى ولەڭىندەگى «وقىساڭىز بالالار، / شامنان شىراق جاعىلار» دەگەن ءسوزدى ا. جۇبانوۆ «شامشىراق» كۇيىنە تەك ەپيگراف رەتىندە العان. ءسويتىپ، «ورىسشا سويلەپ، كوزدەرى اشىلا باستاعان قازاق جاستارىنا ارناپ شىعارعان كۇي كورىنەدى» دەگەن ءامىرشىل جۇيەنىڭ استامشىل پيعىلى ۇسەن تورە كۇيىنىڭ اڭىزى ارقىلى ۇسىنىلعان. بۇل جەردە سول زامانداعى عالىم اتاۋلىنىڭ تىلىنە تۇسكەن كىسەندى ەسكەرۋ كەرەك. كۇي تالداۋدىڭ بۇل ماشىعى سول زاماندارعا لايىق بولۋى ابدەن مۇمكىن، بىراق بۇگىنگى كۇن تالابى ءۇشىن مىندەت ەمەس. بۇل جايتتارعا بايلانىستى احاڭنىڭ ءوزى دە اتالمىش ەڭبەگىندە «ۇسەن تورە دەگەنگە ول ءبىر شونجار ەكەن دەپ قاراماۋ كەرەك. ۇسەن تورە دەگەن اتى قالعانىمەن، م. گوركيدىڭ «شىڭىراۋدا» پەساسىنداعىلار سەكىلدى كەدەيلەنگەن تورە» دەيدى [جۇبانوۆ ا. ءان-كۇي ساپارى. الماتى: عىلىم، 1976. 168-ب.].

عالىمنىڭ بۇلايشا اقتالۋى بىزگە كوپ جايتتى ۇعىندىرادى. بۇگىنگى كۇن بيىگىنەن قاراعان ادام كەڭەس وكىمەتىنىڭ زورلىقشىل پيعىلى الدىنداعى احاڭ سياقتى اكادەميكتىڭ شاراسىز ايلاسىن ءفالساپاسىز پارىقتاي الادى. ال ۇسەن تورەنىڭ اتالمىش كۇيىن تانىم تارازىسىنا تارتىپ، جاڭاشا تالداۋ پارىز. سوندا عانا كۇي ءتىلىنىڭ يشارالاعان تۇپكى نيەتى ارشىلا تۇسەدى.

اڭىز – كۇيدىڭ اينا قاتەسىز كوشىرمەسى، ناقتى تاريحى دەيتىن بولساق، ءسوز جوق، قاتەلەسەر ەدىك. كەيدە بىزگە جەتكەن كۇي اڭىزدارىن بەلگىلى ءبىر ناقتى تاريحي وقيعامەن شەندەستىرۋمەن قوسا، ودان ميف، يشارا، استار ىزدەگەن الدەقايدا ۇتىمدىراق بولماق. سوندا عانا كۇيدى ءتۇسىنۋ، تالداۋ ءتاسىلى مەن تاجىريبەسىنىڭ ارا جىگى شارتتىلانا تۇسەدى. ويتكەنى كۇي تالداۋدا قالىپتاسىپ، قاتىپ-سەمىپ قالعان قاعيدا، بۇلجىماس زاڭدىلىق جوق. قازاق مۋزىكاتانۋ عىلىمىنداعى ءبىراۋىزدى توقتام جاسالماعان وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى وسى. ال ۇسەن تورەنىڭ «شامشىراق» كۇيىنە بايلانىستى ءالى عىلىمي اينالىمعا تۇسە قويماعان مىنا ءبىر اڭىز بىزگە كوپ جايتتى پارىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەرى انىق.

شىعىس قازاقستان وڭىرىندە نايمان رۋىنان شىققان تانا تىلەمىسوۆ دەگەن اعا سۇلتان وتكەن. زامانىندا وسكەنبايدىڭ قۇنانبايى، شورماننىڭ مۇساسى سياقتى بەدەلدى ادامدارمەن تەرەزەسى تەڭ ارالاسقان اردا. تانا تىلەمىسۇلىنىڭ ۇرپاقتارى حح عاسىردىڭ 60–70-جىلدارىنا دەيىن ءومىر سۇرگەن شايقىسلام، ۋاقاپ اقساقالدان ەستىگەن «شامشىراق تاس» اتتى اڭىز اڭگىمەنى شىعىسقازاقستاندىق د. نۇرتازاۇلى جازىپ الىپ، «الداسپان» جۋرنالىنا جاريالاپتى. بۇل اڭىز شىعىس قازاقستان وڭىرىندە تانا مىرزاعا باق ورناپ، بايلىق ءبىتىپ، اعا سۇلتان دارەجەسىن الۋىنا بايلانىستى ايتىلادى ەكەن. كونە كۇندەردەن جەتكەن سول ەستى ءسوز بىلايشا سىر شەرتەدى:

«ول زاماندا جازدا، قازاق اۋىلدارى مال جايىلىمىن وزگەرتىپ، ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە كوشىپ-قونىپ وتىرعان. سونداي ءبىر كوشتە تىلەمىس بي ۇلكەن ۇلى تانانىڭ كيىز ءۇيىن ەڭ الدىمەن كوشىرىپ، جايلاۋعا اپارىپ قوندىرىپ قويادى. قالعان اۋىلدار بىرتىندەپ، ءوز كەزەگىمەن سوڭىنان كوشەتىن بولادى. تانانىڭ وتاۋى تىگىلگەن جاسىل جايلاۋ ەرتىس وزەنىنىڭ ءدال جاعاسىنا تاياۋ ەكەن. تانا مىرزا كۇندىز كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە دەم الىپ، ۇيىقتاپ جاتسا كەرەك. الدەن ۋاقىتتان سوڭ ءبىر نارسەنىڭ ىڭىلداعان داۋىسىنان ويانىپ كەتىپ، كوزىن اشىپ قاراسا، كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە ەسىكتەن تورگە دەيىن قاپتاپ، تولىپ وتىرعان ءبىر ءتۇرلى ماقۇلىقتاردى كورەدى. بىراق مۇنىڭ نە ەكەنىن بىلە المايدى. بۇرىن مۇندايدى كورمەگەن جاس جىگىت ەسىكتى سىرتتان جاۋىپ، دالاعا شىعىپ، بىرەۋگە «كەلەسى اۋىلداعى ەرتىسباي قاريانى تەز ەرتىپ اكەل» دەپ جىبەرەدى. ەرتىسباي قاريا ەرتىس وزەنى بويىندا تۋىپ-وسكەن بولسا كەرەك. كەلىپ، مىنا عاجاپتى كوزىمەن كورەدى دە، «بۇل داريانى مەكەندەيتىن تەرىسى اسا قىمبات اقباس قۇندىزدار. بۇلاردىڭ سەنىڭ ۇيىڭە وزدەرىنىڭ كەلىپ كىرۋى وتە سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. شىراعىم، ساعان اللا راقىم ەتىپ، باق-داۋلەت قونادى ەكەن» دەگەندە، جاس جىگىت، «بۇلاردى ەندى قايتەمىز؟» دەپ سۇراپتى قاريادان.

«بۇلار داريانىڭ جوعارعى اعىسىنا قاراي سەرۋەندەپ كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. كۇن ىستىقتا كولەڭكەلەپ، سەنىڭ ۇيىڭە كەلىپ كىرگەن كورىنەدى. قۇندىز دا دالانىڭ اڭى، سويىپ، تەرىسىن سىپىرىپ الۋ كەرەك. اق باس قۇندىزداردىڭ تەرىسى اسا قىمبات سانالادى، ءبىر نەمەسە ەكى تۋ بيە بولادى. سوندا بۇلار قانشا بايلىق ەكەنىن وزدەرىڭ ويلاپ كورىڭدەر. الاجازداي داريانى كەزگەن بالىقشى وسىنىڭ بىرەۋىن ۇستاپ السا، ۇلكەن ولجا كورەدى» دەپ، ەرتىسباي قاريا توردە وتىرعان ۇلكەن قۇندىزدى ءوزى سوعىپ ءولتىرىپ، تانا مىرزادان رۇقسات سۇراپ، «وسىنىڭ ۇرتىنداعى نارسەنى مەن السام» دەپتى. ونىڭ نە نارسە ەكەنىڭ ەرتىسباي ءوزى ايتقان سوڭ عانا باسقالارى ءبىلىپتى. ول «شامشىراق تاس» ەكەن. قۇندىزدار توبىن باسقارۋشى قاراڭعى تۇندە شامشىراقتى تىستەپ الىپ، ماڭايىن جارقىراتىپ، باسقالارىنا جول كورسەتەدى ەكەن. سول تاستى تۇندە قاعازدىڭ ۇستىنە قويسا، سونىڭ جارىعىمەن وقۋعا دا، جازۋعا دا بولادى. كەيىننەن ەل ءبىلىپتى، ەرتىسباي سۇراپ العان سول شامشىراق تاستىڭ قۇنى 12 اتقا باعالانىپتى [نۇرتازاۇلى د. شامشىراق تاس // الداسپان. – 1999. – № 3–4. – 19-ب.].

«شامشىراق تاس» تۋرالى اڭىز-ءاپسانالار مۇنىمەن عانا شەكتەلمەيدى، قۇندىزدان باسقا جىلان مەن جايىنعا بايلانىستى دا ايتىلادى. سوعان قاراعاندا، بۇل اڭىزدالۋى ءار باسقا، ميفولوگيالىق استارى شىتىرمان، ءمان-ماعىناسى تەرەڭ، الەمدەگى حالىقتاردىڭ ءبىرازىنا ورتاق سارىن، ءار ءتۇرلى ۇلگىدە كەزدەسە بەرەتىن، ىلكىدەن كەلە جاتقان كونە اڭىز بولۋى مۇمكىن.

دالا قازاقتارى اراسىندا اۋىزشا تاراعان تاريحي ءاپسانا بويىنشا «تاس – تاڭىردەن ءبىر-اق جاس كىشى». تۇركى جۇرتىنا ايرىقشا كوپ جايىلعان قورقىتتىق ميفولوگيادا قورقىتقا قاتىستى نەگىزگى 7 كەپتىڭ ءبىرى – تاس. ءبىزدىڭ زامانعا قورقىت شىعارماسى دەگەن ايدارمەن جەتكەن «تارعىل تانا» كۇي اڭىزىندا قورقىت «ولسەم دە جەتەمىن» دەپ قۋعان تارعىل تانا، ول ەندى جەتە بەرگەندە تارعىل تاسقا اينالىپ كەتكەنى تۋرالى ايتىلادى. دەمەك، تاس ماڭگىلىكتىڭ يشاراسى.

«شامشىراق تاس» اڭىزىنىڭ كۇي تۇرىندەگى كورىنىسى ەرەكشە كوركەم، ءارى قاسىرەتتى، مۋزىكالىق ءتىل قول جەتپەس ارمان، كەلمەسكە كەتكەن مۇنار كۇننىڭ ەلەس كەيپىن بىلدىرەدى. ويتكەنى، ادام عۇمىرى – وتكىنشى، ال ءومىر – ماڭگى. سول ءۇشىن دە جالعانشىداعى ماڭگى نارسەلەر قاستەرلى ءھام قاسيەتتى مۇرات-مۇددەلەر عانا. «شامشىراق تاس» ماڭگىلىك مۇرات-مۇددەلەر مەن قاسيەتتەر جيىنتىعى دەسەك، «شامشىراق» كۇيى دە وسىنداي ءمان-ماعىناعا يە.

«شامشىراق تاسقا» بايلانىستى اڭىز ۇلگىسىنىڭ نۇسقالارى تاعى دا سول شىعىس قازاقستان وڭىرىندە ساقتالعان. سونداي كەپتىڭ ءبىرىن سەمەي ءوڭىرىنىڭ تۋماسى، زامانىندا 300-گە تارتا كۇي شەرتكەن داۋلەسكەر دومبىراشى بايجىگىت شىعارمالارىنىڭ شەبەر ورىنداۋشىسى مەن ساقتاۋشىسى، شەجىرەشى ءجۇنىسباي ستامبايۇلىنان ەستىپ، بىزگە جەتكىزۋشى كونەكوز قارتتىڭ جيەنى، جازۋشى، دومبىراشى ت. اسەمقۇلوۆ.

ىلگەرىدە قازاق حالقى ءتورت تۇلىك مالدى تەبىنگىدە ۇستاعان. ءوز اياعىمەن جايىلاتىن قورالى قوي مەن ءۇيىرلى جىلقىعا ءشوپ دايىندالماعان، قورا سالىنباعان. بەرتىن كەلە، رەسەي يمپەرياسىنىڭ ىقپالىنا وتە باستاعان تۇستا عانا مال قورالانىپ، قول وراق ماتورلى تەحنيكاعا ايىرباستالىپ، قىستىق ءشوپ الدىن الا دايىندالا باستاعان. مىنا ءبىر وقيعا سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە ءوتىپتى.

سەمەيدىڭ اياكوز، شۇبارتاۋ اۋداندارى شەكتەسەتىن جەردە مايتاس، كەرەگەتاس، تابالدىرىقتاس دەگەن ەلدى مەكەندەر بار. بىردە باي اۋىلىنىڭ ءبىر توپ جىگىتتەرى تابالدىرىقتاسقا ءشوپ كودەلەۋگە بارىپتى. تابالدىرىقتاس – ەكى بوساعاسى ەسىكتىڭ جاقتاۋىنا ۇقساس، تابانى تابالدىرىقتاي، ەرەكشە تاس ەكەن. جىگىتتەر جۇمىسىن اياقتاپ، ىمىرت جابىلا قايتۋعا بەت العاندا، الىستان وت كورىنىپ، ىسىلداعان دىبىس شىعادى. ۇرەيلەنگەن توپ قاشا جونەلگەندە، ورتالارىنداعى ءبىر بالۋان جىگىت «بۇل ءبىزدىڭ جانىمىزدى الۋعا كەلە جاتقان تاجال بولۋ كەرەك. مۇنىڭ وزىنە قارسى تۇرىپ ولتىرۋگە تىرىسپاساق، باسقا قۇتىلۋدىڭ جولى جوق» دەيدى.

الىستان ىسقىرىپ كەلە جاتقان جىلان ەكەن. جىگىت تابالدىرىقتاستىڭ جاقتاۋىنا جاسىرىنىپ تۇرىپ قالادى دا، قولىنا قازاننىڭ ۇلكەندىگىندەي قايراق تاس الادى. جىلان يرەلەڭدەپ كەلىپ تابالدىرىقتاسقا باسىن ەندى اسا بەرگەندە، قولىنداعى تاسپەن باستىرا قويىپتى. ىشقىنعان جىلان قۇيرىعىن باسىنان اسىرىپ كەلىپ قۇلاعاندا، تىزە بويى جەرگە كىرىپ كەتەدى. الگى جىگىت سول جەردە تالىپ قالىپتى. قاسىنداعى سەرىكتەرى بالۋان جىگىتتى دۇعا وقىپ، بەتىن بەرى قاراتىپ الادى. ولگەن جىلاننىڭ اۋزىندا ءبىر نارسە جانىپ جاتادى. سويتسە، الىستان وت بولىپ كورىنگەن وسى «شامشىراق تاس» ەكەن. «ەرتەسىنە، اۋىل جىگىتتەرى جينالىپ كەلىپ، الگى الىپ جىلاندى بولشەكتەپ، ءار جەرگە كومىپتى» دەيدى.

كەلەسى اڭىز نوبايى دا ارقادا ءالى كۇنگە ايتىلادى. كونەكوزدەر ارقانى جەردىڭ ساۋىرى، سىردى وي ەلى دەيدى ەكەن. «وي ەلىندەگى سىر دارياسىندا الىپ جايىن بالىق بولادى. ءبىر جىلى، ەرتە كوكتەمدە اسىعىس كوشكەن اۋىلدىڭ قارا جەر دەپ قونعانى جايىن بالىقتىڭ جون ارقاسى بولىپ، سۋعا ىعادى. جايىن بالىق كەيبىر تۇندە سۋدان شىعىپ، اياقتى مال سياقتى جايىلادى. جايىندار توپ بولىپ جايىلىپ جۇرگەندە، ورتاسىنداعى الىپ جايىن «شامشىراق تاستى» تىستەپ الىپ، اينالاسىنا جارىق ءتۇسىرىپ تۇرادى. جايىندار جايىلىپ جۇرگەندە ادامعا، مالعا شابادى» دەيدى، اڭىزدى جەتكىزۋشىلەر.

قازاق دالاسى ۇمىتپاي ساقتاعان اڭىز-ءاپسانانىڭ ءبىرى – اسانقايعى حاقىندا. سول ابىز اسان قارتتىڭ ابات ەسىمدى ۇلى بولىپتى. ابات باتىردىڭ ومىردەگى ناقتى بەينەسى اڭىز مۇنارىنا اينالا باستاعانىمەن، ونىڭ تاريحي تۇلعا ەكەنىندە داۋ جوق. باتىر ابات، مىرزا ابات، باي ابات، بي ابات اتانعان جارىقتىقتى «جاقسىقىلىش پەن جامانقىلىش كولىنىڭ بىرىندە، ات سۋارىپ تۇرعان جەرىندە جايىن جۇتىپ ءولتىرىپتى» دەگەن اقيقاتقا بەرگىسىز اڭىزدى مەن ءىزجان جالعاسوۆ دەگەن ارالدىق شەجىرە قاريادان ەستىپ ەدىم. بۇل جەر اتاۋلارى ارال اۋدانى ماڭىندا، مەملەكەتتىك كارتادا انىق-ايقىن كورسەتىلگەن تاريحي تياناق. ەل اراسىنداعى «جايىن ادامعا شابادى» دەگەن اڭىز نوبايىندا وسىنداي تاريحي شىندىقتىڭ شەتى جاتۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز «شامشىراق تاسقا» بايلانىستى الۋان اڭىزدىڭ سانىن انىقتاۋ ەمەس، ونىڭ ماڭىزىن اشىپ كورسەتىپ، «شامشىراق» كۇيى يشارالاماق بولعان ىلكى نيەتتى ءتۇسىنۋ.

مىسالعا كەلتىرگەن اڭىز اڭگىمەلەردەن باسقا، شامشىراققا بايلانىستى ءتۇرلى پوەتيكالىق بەينەلەردىڭ جىر تىلىندەگى كەستەسىن اقىن-جىراۋلار شىعارماشىلىعىنان كورۋگە بولادى. جىر الىبى جامبىل ءبىر تولعاۋىندا «شامشىراق تاستى» بىلاي سۋرەتتەيدى: «شامشىراق دەگەن ءبىر تاس بار، / تەڭىزدىڭ تەرەڭ تۇبىندە. / شام قىلۋعا ونى الار، قاراڭعى تۇنەك تۇنىندە».

ەگەر شامشىراق ءسوزىن زاتتىق سيپاتتا، ياعني شام ەسەبىندە قولدانساق، ءسوز جوق، بۇل ءبىلىمنىڭ يشاراسى. كۇيدە قاسيەتتى جان-جانۋارلارعا بايلانىستى توتەمدىك، تابۋلىق، ميفتىك سارىندار دا كەزدەسەدى. ال ۇسەن تورە كۇيىنىڭ ناقتى ايتار ويىنىڭ استارى، يشارا ەتكەن نيەتى نە؟ ەگەر ا. جۇبانوۆ تالداۋىنىڭ وزەكتى ءتىنىن ساباقتاساق، بۇل ءبىلىمنىڭ، جاڭا زاڭ، سونى وزگەرىستەردى قۋانا قارسى الۋدىڭ ءبىر بەلگىسى سياقتى. ونى باعىت بەرۋشى (كەمەنىڭ ماياگى) دەپ تە قابىلداۋعا بولادى. بىراق، بەسقالا وڭىرىندە جاساعان دومبىراشى مولداعالي بالىمبەتوۆ ورىندايتىن «شامشىراق» كۇيىندە ونداي قۋانىشتى، ريزا، شاتتىق كوڭىل-كۇيدىڭ تابى دا سەزىلمەيدى. كەرىسىنشە، كۇي بارىنشا مۇڭدى، شەرگە تولى، قۋانىشتان گورى ىشكى دۇنيەنىڭ قايعى-قاسىرەتى مەن وكسىگى بەلگى بەرەدى.

جالپى، «شامشىراق تاسقا» بايلانىستى قاريا ءسوزدىڭ اڭىزدالۋى مەن ءتۇسىنىلۋى ءار باسقا دەمەسەڭىز، قازاق دالاسىنىڭ ءار تۇكپىرىندە كەزدەسە بەرەتىن امبەباپ سارىن دەۋگە بولادى. ويىمىزشا، اتالمىش كۇيدىڭ يشارالاماق نيەتى، سول ارقىلى ايتپاق نەگىزگى ويى بيىك مۇرات-مۇددەلەردىڭ كۇيرەۋ سەبەپتەرى، سونىڭ ومىردەگى ساۋلەلى سالدارى بولسا كەرەك.

اقباس قۇندىز – سۇلۋلىق پەن كىسىلىكتىڭ، كيە مەن تەكتىڭ يشاراسى ەدى. اڭىزدا دالا اڭدارى ادامنان پانا ىزدەپ كەلەدى. دۇنيەگە قىزىققان ەرتىسبايلار ونى سوعىپ الىپ، ءتان قالاۋىن قاناعاتتاندىردى، ءسويتىپ سۇلۋلىقتى، تەكتىلىكتى «ولجا»، «دۇنيە»، «مۇلىك» دەپ ءبىلدى. بۇل دۇنيە ديدارىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان ادام بالاسى مەن تابيعات-انا اراسىنداعى عالامدىق ۇيلەسىمدىلىك زاڭىنىڭ بۇزىلۋى، تابيعي تەگىنەن اجىراعان پەندەنىڭ ءوزىنىڭ جان دۇنيەسىنە ۇڭىلۋدەن قالعان ماجۋسيلىگىنىڭ، قاسيەتتىسىن قادىرلەمەۋ سەبەبىنەن حالىقتىڭ بولاشاق تاعدىرىنىڭ قاسىرەت قازىعىنا بايلانۋىنىڭ ساۋەگەي بولجامى.

اڭىزدا ەرتىسبايدىڭ توردەگى اقباس قۇندىزدى سوعىپ الىپ، ونىڭ اۋزىنداعى «شامشىراق تاستى» الۋى تورەنىڭ توردەگى باسى بوساعادان شىعىپ، دالا اقسۇيەكتەرى بيلىكتەن شەتتەتىلىپ، كوشپەلى ءومىرسالتتىڭ كۇيرەۋ سەبەبى كورىنىس تاپقان، قارا حالىقتىڭ قاراڭعىدا جول باستايتىن شامشىراقتارىن ءوز قولىمەن تۇل ەتۋ تاريحى ايتىلعان. سونىڭ ءبارىن ءوز پايداسىنا شەشكەن باسقىنشى جۇرت سىرىم، يساتاي، كەنەسارى، جانقوجاداي ازاتتىقتىڭ اق تۋىن كوتەرگەن ەسىل ەرلەردىڭ ادال نيەتىن قانعا بوكتىردى. بابالاردىڭ اتتىڭ جالى، اتاننىڭ قومىندا، اق بىلەكتىڭ كۇشى، اق نايزانىڭ ۇشىمەن شىبىن جانىن شۇبەرەككە تۇيە ءجۇرىپ قورعاعان قاسيەتتى توپىراعىنا تىككەن ورىستىڭ ورداسى حالىقتىڭ عاسىرلار بويى ساقتاعان اسىل مۇراتتارىنىڭ ويرانىن شىعاراتىن شىن مانىندەگى جىننىڭ ورداسىنا اينالاتىنىن جۇرتتىڭ الدىمەن سەزسە دە، شاراسىز بارماق شايناۋدان اسا الماعان ۇسەن تورە سياقتى دەگداردىڭ ءوزى كۋا بولعان جان تۇرشىگەرلىك جايتقا قۋانۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. «شامشىراق» كۇيى اسىل ارقاۋىنا وسىنداي قاسيەتتى مۇراتتاردى جەلى ەتكەن قاسىرەتتى شىعارما، ۇسەن تورەنىڭ جان ايعايى.

اقىرى بيىك مۇرات-مۇددەلەر ازدى، بابالار اماناتى كۇيرەدى، كوكىرەكتەن ءدىننىڭ ورنەگى كەتىپ، ونىڭ ورنىن زۇلحاقتىڭ جىلانى جايلادى، تىلگە كىسەن ءتۇستى، ازۋىن ايعا بىلەگەن ءبورى تەكتى الاش ۇلىنان بيلىكپەن قوسا بىرلىك كەتتى. ەندىگى جول، ەندىگى قارۋ وقۋ-ءبىلىم، اعارتۋشىلىق باعىت ەدى. بۇل حح عاسىردىڭ باسىندا بۇكىل قازاق دالاسىنا ۇران بولعان يدەولوگيانىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، وسى تۇستا قازاقتىڭ اقىن، ءانشى، كۇيشى، جىرشى ءتارىزدى الەۋمەتتىك وي-پىكىردى رەتتەۋشى مادەني قاھارماندار يدەيالىق كەڭىستىكتە ءبىر ورتاعا شوعىرلانىپ، ورتاق نىسانادا توعىستى دەپ بايلام جاساۋعا بولادى. تاپ وسى كەزدە ۇلتتىق مۇددە قازاقتىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىندا ء(ان، كۇي، جىر) ورتاق جىرلانا باستادى. ادەبي-مۋزىكالىق فولكلوردىڭ مۇنداي جيىنتىق سيپاتى بۇرىننان دا بار كەمەل قۇبىلىس. دەسە دە، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان جايت ۇسەن تورە ءتارىزدى تۇلعالار تۇسىندا ايرىقشا مانگە يە بولعانىن ەرەكشە ايتۋ ءلازىم. وعان جارقىن مىسال – «شامشىراق» كۇيى.

بەرىك ءجۇسىپوۆ,

فولكلورتانۋشى

Abai.kz