شوكەڭ - ءشوپتىباي بايدىلدينمەن تانىستىعىما دا ءبىراز جىل بولىپ قالىپتى. ول كەزدەرى قوستاناي وبلىسىنداعى امانگەلدى اۋدانىندا تۇراتىن. سول ۋاقىتتا-اق ويۋ-ورنەكتى تەرەڭ مەڭگەرىپ، ەسىمى ەلىمىزگە اجەپتاۋىر بەلگىلى بولىپ قالعان ەدى. قازىر ول ارقالىقتا تۇرادى. سونداعى ىبىراي التىنسارين اتىنداعى مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ باسپاحاناسىندا قىزمەت ىستەيدى.

شوكەڭ - ءشوپتىباي بايدىلدينمەن تانىستىعىما دا ءبىراز جىل بولىپ قالىپتى. ول كەزدەرى قوستاناي وبلىسىنداعى امانگەلدى اۋدانىندا تۇراتىن. سول ۋاقىتتا-اق ويۋ-ورنەكتى تەرەڭ مەڭگەرىپ، ەسىمى ەلىمىزگە اجەپتاۋىر بەلگىلى بولىپ قالعان ەدى. قازىر ول ارقالىقتا تۇرادى. سونداعى ىبىراي التىنسارين اتىنداعى مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ باسپاحاناسىندا قىزمەت ىستەيدى.

جاقىندا وبلىستىق شىعارماشىلىق ۇيىنە قا­راستى كوركەمسۋرەت گالەرەياسىندا شوكەڭنىڭ «ويۋمەن وي ايتقان ەلمىز» اتتى كورمەسى ۇيىمداستىرىلدى. وعان 200-دەن استام ويۋ ۇلگىسى قويىلدى. بۇل كورمەگە وڭىردەگى مادەنيەت پەن ونەردى باعالايتىن كوپشىلىك قاۋىم قاتىسىپ، اۆتوردىڭ ىزدەنىسى مەن جەتىستىكتەرىنە جوعارى باعا بەردى.
ءبىر عاجابى، ويۋ-ورنەكتەردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا وزىندىك ايتارى بار. ءمان-ماعىناسى وتە تەرەڭ. ويۋشى­نىڭ قيالىنان تۋعان دۇنيەلەر كىمنىڭ بولسىن نازارىن وزىنە ەرىكسىز اۋدارتادى. وسى كورمەنى تاماشالاپ، ءشوپتىباي اعانىڭ وتكەن جىلدار ىشىندە 1500-دەن اسا ويۋ-ورنەكتىڭ ءتۇرىنىڭ اۆتورى ەكەندىگىن ءبىلدىم. شىعارماشىلىقتا وزىندىك ورنى بار تۇلعانىڭ جىلدان-جىلعا كەمەلدەنىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى وركەندەتۋگە لايىقتى ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقاندىعىن ايقىن بايقادىم.
ءشوپتىباي اعا قازىر 66 جاستا. قازاق حالقىنا احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، عافۋ قايىربەكوۆ سەكىلدى ءبىرتۋار تۇلعالار بەرگەن جانگەلدين اۋدانىنىڭ تۋماسى. ايسا نۇرمانوۆ اۋىلىندا كىندىك قانى تامدى. ءدال بۇل اۋىلدان قازىرگى رۋحانياتىمىزداعى وزىندىك ەرەكشە ورىنى بار قالامگەر قوعاباي سارسەكەەۆ، تولەن ابدىكوۆ، قويشىعارا سالعارين جانە قازاقستاننىڭ حالىق اقىنى قونىسباي ابىلەۆ دۇنيەگە كەلىپتى. ولاردىڭ ارقايسىسىن ماقتان ەتەتىن كەيىپكەرىمىز كەزىندە مەملەكەتتىك قىزمەتتەردە دە بولىپ، حالقىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەندى.

ول كىسىنىڭ ىزدەنىمپازدىعىندا شەك جوق. اسىرەسە، ويۋ-ورنەك جاساۋعا قۇشتارلىعى شەكسىز. 1999-2008 جىلدار ارالىعىندا قازاق ويۋ-ورنەكتەرىنىڭ شىعۋى مەن جاسالۋى جونىندە زەرتتەۋ جۇمىستارىن شىنداپ قولعا الدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ويۋ-ورنەكتىڭ كوپتەگەن ءتۇرىن جاساپ شىعاردى.
شوكەڭنىڭ كىشكەنتايىنان اڭ-قۇس اۋلاۋ، ويۋ ويىپ، كىتاپ وقۋ ەڭ ءبىر جانى راقات تاۋىپ اتقاراتىن سۇيىكتى ءىسى بولعانىنان حاباردارمىز. وعان جاقىن-تۋىستارىنىڭ دا بەلگىلى دارەجەدە وزىندىك ىقپالى بولعان سەكىلدى. ماسەلەن، اكەسىنىڭ ءىنىسى سەيىتقاسىمنىڭ ءوز ورتاسىنا سىيلى، كادىمگى جىلقىنىڭ تەرىسىن يلەپ، تورسىق جاساپ، تاسپا ورەتىن ونەرى بار-دى. سونىمەن قاتار اعاشتان شانا، ۋىق، كەرەگە دە جاسايتىن قىرلارىمەن كوپكە تانىلعان ەدى. باۋىرى ءشوپتىبايدى دا جاستايىنان اعاشتان ءتۇيىن تۇيەتىن شەبەرلىككە ۇيرەتتى. سول ەلدەگى اسا قات ەتىكشىلىكتى مەڭگەرۋگە دە ءوزىنىڭ تىكەلەي سەپتىگىن تيگىزدى.
وسىنداي جاناشىر اعالارىنىڭ جانىندا جۇرگەن زەرەك بالا كادىمگى جىلقىعا ارنالعان ابزەلدەردى جاساۋعا دا ابدەن قانىقتى. سونداي-اق ءجىپ ءورىمىنىڭ تۇرلەرىن جاساۋ مەن ساقينا سوعۋعا دا باۋلىدى. وسىنىڭ ءبارىن ءوز كوزىمەن كورىپ، قولىمەن ۇستاپ وسكەن ءشوپتىبايدىڭ وسە كەلە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى شەبەر مەڭگەرمەۋى دە مۇمكىن ەمەس ەدى.
سونىمەن قاتار مۇنى شەبەرلىككە باۋلۋدا ەرەكشە ورىن الاتىن ادامنىڭ قاتارىندا سامۇرات دەگەن اعاسى دا بار. ونىڭ زەردەلىلىگى جانە دارىنىنىڭ وزگەشەلىگى سونداي، شامالى ۋاقىتتىڭ ىشىندە قول ساندىقتى ەركىن جاساپ، ۇيىنە كەلگەن كىسىلەرگە تارتۋ ەتىپ جاتاتىن كورىنەدى. وسى كىسىنىڭ دە بويىنداعى بارلىق ىزگى دە اسىل قاسيەتتەرى بۇعان دا جۇقتى.
سونداي-اق شوكەڭنىڭ ومىرىندە ءوزىنىڭ جارقىن ءىزىن قالدىرعان ءبىرتۋار تۇلعالاردىڭ ءبىرى - كورنەكتى ەتنوگراف، ساتيريك-جازۋشى سەيىت كەنجەاحمەتۇلى ەدى. ول دا مۇنىڭ وزگەشە قابىلەت-قارىمىن دەر كەزىندە كورىپ، ونى ۇشتاپ، شىڭداي تۇسۋىنە اعالىق اقىل-كەڭەسىن اياعان ەمەس. ونىڭ پاراساتتى ويلارى بۇعان قانات ءبىتىرىپ، ءوزىنىڭ قانشاما جىلدار بويى جاساعان ويۋ-ورنەكتەرىن جيناقتاپ، ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋگە ىقپالىن تيگىزدى.
ارقالىقتىق ەتنوگراف-ويۋشىنىڭ ويۋ-ورنەكتەرى وسى كەزگە دەيىن ءبىراز جەرگە ءمالىم بولدى. وعان توقتالار بولساق، ويۋ-ورنەك كورمەسى 1992 جىلى تۇركيادا وتكەن دۇنيەجۇزىلىك جاسوسپىرىمدەر فەستيۆالىندە، 1996 جىلى امەريكادا وتكەن اتلانتا وليمپياداسىندا، سونداي-اق الماتى، استانا، قوستاناي، ارقالىق سەكىلدى قالالاردا قويىلىپ، جۇرتشىلىق تاراپىنان ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋدىردى.
ونىڭ مادەنيەتىمىزدى وركەندەتۋگە سىڭىرگەن ەلەۋلى ەڭبەگى جوعارى باعالانىپ، قوستاناي وبلىسى مەتسەناتتار كلۋبىنىڭ «قازىنا» سىيلىعىنىڭ جانە ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنتسيانىڭ التىن مەدالىنىڭ يەگەرى اتاندى.
ول وتكەن كەزەڭدەردە جيناقتاعان ەڭبەكتەرىن كوپتىڭ يگىلىگىنە اينالدىرۋعا ايانباي تەر توكتى. سونىڭ ءبىر جارقىن ايعاعى رەتىندە 2006 جىلى الماتىداعى «ونەر» باسپاسىنان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا «قازاقتىڭ ويۋ-ورنەكتەرى» دەپ اتالاتىن كىتابى كۇللى ەلىمىزگە تارادى. وسى ەڭبەكپەن جان-جاقتى تانىسقان ادام ونەردىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان وسى ءتۇرىنىڭ حالقىمىزدىڭ ومىرىندە قانشالىقتى ورىن الاتىندىعىن جەتە تۇسىنەرى ءسوزسىز.
سونداي-اق «ويۋ وي، ورنەك سال» اتتى ەڭبەگى دە ەكىباستۇز قالاسىنداعى باسپادان باسىلىپ شىقتى. بۇل دا ءوزىنىڭ وقىرمانىن تاۋىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى باعالاۋشى اعايىندارعا پايداسىن تيگىزگەندىگى ايان. باسقا دا شىعارماشىلىق تابىستارى حالىقتىڭ جادىندا ساقتالىپ قالدى.
كەيىپكەرىمىزدىڭ ويۋ-ورنەكتەرى استانا قالاسىنداعى پرەزيدەنت مۇراجايىندا، ەلوردامىزداعى بىرقاتار مەكتەپتەردە، قوستاناي وبلىسى كۇندەرىندە دە قويىلىپ، وندا كەلۋشىلەردىڭ دۇنيەتانىمدارىن كەڭەيتۋگە يگى اسەرىن تيگىزدى.
ءوزى ارقالىق سەكىلدى بولاشاعى جارقىن قالادا عۇمىر كەشىپ جاتسا دا، تىنىمسىز ىزدەنىسى، ەڭبەكقورلىعىنىڭ ارقاسىندا ەسىمى ەلىمىزگە تانىلدى. بۇل - ۇلكەن شاھارلاردا تۇرماي-اق، دارىنىنىڭ ارقاسىندا ءوز ۇلتىنىڭ ماقتانىشىنا اينالۋعا ابدەن بولاتىندىعىنىڭ ايقىن دالەلى.
ول كىسىنىڭ وسى كەزگە دەيىن جارىق كورگەن ەڭبەكتەرى ارقالىق شاھارىنداعى ىبىراي التىنسارين اتىنداعى مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتا ارنايى ءپان رەتىندە دە وقىتىلادى. ءسويتىپ، اتادان بالاعا ميراس بولىپ كەلە جاتقان ونەرىمىزدىڭ وركەندەپ، دامۋىنا ايرىقشا ۇلەس قوسىپ وتىر.
سونداي-اق اتالعان قالاداعى جاستاردىڭ «جاس ۇلان» دەپ اتالاتىن ۇيىمىنا دا ادىستەمەلىك كومەك بەرىپ، ءدارىس وقۋدى ءوزىنىڭ باستى پارىزى دەپ تۇسىنەدى. جان سارايى باي، سان قىرلى ازاماتتى ءتۇرلى قىزىقتى دا تاعىلىمدى كەزدەسۋلەرگە شاقىرۋشىلار دا جەتكىلىكتى. ونداي باسقوسۋلاردا بۇل ءوزىنىڭ الدىنا كەلگەن ۇلكەندى-كىشىلى قاۋىمعا ويۋ-ورنەكتەر جايلى سىر شەرتىپ، اڭگىمە ايتۋدان ەش جالىقپايدى.
ءشوپتىباي اعا ەلىمىزدىڭ بولاشاعى بۇدان دا نۇرلى بولاتىنىنا، ويۋ-ورنەك سەكىلدى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ وركەندەي تۇسەتىندىگىنە نىق سەنىمدى. سول سەبەپتەن الداعى ۋاقىتتا دا ءوزى قانشاما جىلداردان بەرى اسا ءبىر ىجداھاتتىلىقپەن، شىن بەرىلە جاساپ كەلە جاتقان ويۋ-ورنەك جايلى تاعى دا «ەڭبەكتەرىمدى باسپادان شىعارسام» دەپ ارماندايدى.
شوكەڭ وتباسىندا دا باقىتتى. ول - التى ۇل مەن ەكى قىزدىڭ ارداقتى اكەسى. وسى پەرزەنتتەرىنەن 20-دان استام نەمەرە ءسۇيدى. قوس شوبەرەسىنىڭ الاقانىنان سۋ ىشكەن باقىتتى اتا.
ونىڭ شوقان، ەرجان ەسىمدى ۇلدارى دا اكە جولىن قۋدى. ەسىمدەرى سۋرەتشى رەتىندە كوپكە تانىمال. وسى بالالارىنىڭ شىعارماشىلىق تابىستارىنا ول قۋانىپ وتىرادى. نەمەرەلەرىنىڭ اراسىندا دا ونەر دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىندارى دا بار.
ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، ماقالامىزدىڭ باسىندا ايتىپ وتكەندەي، قوستانايداعى وبلىستىق شىعارماشىلىق ۇيىنە قاراستى كوركەمسۋرەت گالەرەياسىنداعى «ويۋمەن وي ايتقان ەلمىز» دەگەن كورمەسى جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى. بۇل جايلى گالەرەيا مەڭگەرۋشىسى سايا نۇرلىبايقىزى بىزگە اسا ءبىر تولعانىسپەن ايتىپ بەردى.
ونەردىڭ شىڭىنا كوتەرىلىپ، بيىككە سامعاي بەرىڭىز، اسىل اعا!

ورازالى جاقسانوۆ

"ايقىن" گازەتى