«اسىقپاساڭ اربامەن قويان الماق» تۇگىل...ارباڭ قايدا، ءوزىڭ قايدا قالعانىڭدى اڭعارماي قالۋىڭ دا مۇمكىن-اۋ، مىنا تۇرىڭمەن... قازەكەم! ول ماقال قازاقتىڭ ءوز جەرى - ءوز يەلىگىندە، ءدىنى دە، ءدىلى دە امان-ساۋ، ءتىلىنىڭ ءوزى-اق قاھارلانسا حاننىڭ باسىنا قارا بۇلت ءتوندىرىپ، جىبىسە جىلاندى ىنىنەن شىعارارلىق قۇدىرەتى بار، ءتورت جاعى ءتورت قۇبىلا قارھاللازي زاماندا الدەبىر ازىلكەشتىڭ شىعارعان ماقالى شىعار، ءسىرا! ايتەۋىر، ول كىم-كورىنگەن قازاققا اقىل ايتىپ سىنشى بولعان، شىرىگەن جۇمىرتقالار سولارعا تىڭشى بولعان مىنا زاماندا ايتار ماقال ەمەس. ءبىر قىزىعى قازاق ءتىلىنىڭ باسىنداعى نەبىر تاۋقىمەتتى ايتا باستاساڭ، وسى ءبىر انتۇرعان ماقالدى ورىسشا سويلەيتىن شونجارلار، اتا-بابا داستۇرىنەن ماحۇرىم ماڭگۇرتتەر، سوسىن ءتىل باسقارماسى، ءتىل كوميتەتى، تىلدەردى دامىتۋ دەپ اتالاتىن مەكەمەلەردەگى جانە ىشكى ساياسات باسقارماسىنداعى «گوسسلۋجاششيلار» ەڭ كوپ ايتاتىندار ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. قىسقاسى، بۇل ماقال مىنا زاماندا كەز-كەلگەن ءورىستىلدى شونجاردىڭ مەملەكەتتىكتىگى قاعاز جۇزىندە قالىپ كەلە جاتقان قازاق ءتىلىنىڭ باسىنا نوقتا، اياعىنا شىدەر سالۋىنا تاپتىرمايتىن قۇرال بولىپ تۇر. ال، اقيقاتقا جۇگىنسەك، قازاق ءتىلىن قازىر ءارى جان ازابىن، ءارى ءتان ازابىن تارتىپ جاتقان دانىشپان اقساقالمەن سالىستىرۋعا بولادى. ونىڭ جان ازابى نە دەيسىز عوي؟! ەگەر اكە مەن انا ءوزىنىڭ باۋىرىنان وربىگەن تۋعان بالاسى وزدەرىن سيلامايتىنىن، قۇرمەتتەمەيتىنىن كوزىمەن كورىپ وتىرسا، ول قوس مۇڭلىقتىڭ قانداي جان ازابىنا تۇسەتىنىن ويلاپ كورىڭىزشى!

«اسىقپاساڭ اربامەن قويان الماق» تۇگىل...ارباڭ قايدا، ءوزىڭ قايدا قالعانىڭدى اڭعارماي قالۋىڭ دا مۇمكىن-اۋ، مىنا تۇرىڭمەن... قازەكەم! ول ماقال قازاقتىڭ ءوز جەرى - ءوز يەلىگىندە، ءدىنى دە، ءدىلى دە امان-ساۋ، ءتىلىنىڭ ءوزى-اق قاھارلانسا حاننىڭ باسىنا قارا بۇلت ءتوندىرىپ، جىبىسە جىلاندى ىنىنەن شىعارارلىق قۇدىرەتى بار، ءتورت جاعى ءتورت قۇبىلا قارھاللازي زاماندا الدەبىر ازىلكەشتىڭ شىعارعان ماقالى شىعار، ءسىرا! ايتەۋىر، ول كىم-كورىنگەن قازاققا اقىل ايتىپ سىنشى بولعان، شىرىگەن جۇمىرتقالار سولارعا تىڭشى بولعان مىنا زاماندا ايتار ماقال ەمەس. ءبىر قىزىعى قازاق ءتىلىنىڭ باسىنداعى نەبىر تاۋقىمەتتى ايتا باستاساڭ، وسى ءبىر انتۇرعان ماقالدى ورىسشا سويلەيتىن شونجارلار، اتا-بابا داستۇرىنەن ماحۇرىم ماڭگۇرتتەر، سوسىن ءتىل باسقارماسى، ءتىل كوميتەتى، تىلدەردى دامىتۋ دەپ اتالاتىن مەكەمەلەردەگى جانە ىشكى ساياسات باسقارماسىنداعى «گوسسلۋجاششيلار» ەڭ كوپ ايتاتىندار ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. قىسقاسى، بۇل ماقال مىنا زاماندا كەز-كەلگەن ءورىستىلدى شونجاردىڭ مەملەكەتتىكتىگى قاعاز جۇزىندە قالىپ كەلە جاتقان قازاق ءتىلىنىڭ باسىنا نوقتا، اياعىنا شىدەر سالۋىنا تاپتىرمايتىن قۇرال بولىپ تۇر. ال، اقيقاتقا جۇگىنسەك، قازاق ءتىلىن قازىر ءارى جان ازابىن، ءارى ءتان ازابىن تارتىپ جاتقان دانىشپان اقساقالمەن سالىستىرۋعا بولادى. ونىڭ جان ازابى نە دەيسىز عوي؟! ەگەر اكە مەن انا ءوزىنىڭ باۋىرىنان وربىگەن تۋعان بالاسى وزدەرىن سيلامايتىنىن، قۇرمەتتەمەيتىنىن كوزىمەن كورىپ وتىرسا، ول قوس مۇڭلىقتىڭ قانداي جان ازابىنا تۇسەتىنىن ويلاپ كورىڭىزشى! مىنە، بۇگىنگى قازاق دالاسىنداعى، قازاق مەملەكەتىندەگى قازاق ءتىلى دە سول ءوز ۇرپاعىنان وسىلايشا تىرىلەي ايرىلىپ جانى كۇيزەلىپ وتىرعان اكەنىڭ نەمەسە انانىڭ كۇيىن كەشۋدە. قازىر قازاق جاستارى اراسىندا انا ءتىلىن مەنسىنبەيتىن، انا تىلىندە سويلەۋگە قاسىندا تۇرعان ورىستان ۇيالاتىن، ءتىپتى، قازاقشا بىلمەيمىن، سويلەمەيمىن، سويلەگىم دە كەلمەيدى دەيتىن ماڭگۇرتتەر وتە كوبەيىپ كەتتى. ءبىر قورقىنىشتىسى، وندايلار قازاقستان  رەسەيدەن ازاتتىق الدىق دەپ جۇرگەن 1991 جىلدان بەرمەن قاراي دۇنياعا كەلگەندەر. ال دۇنيەجۇزىنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە انا ءتىلىن بىلمەيتىندەردى، انا تىلىندە سويلەمەيتىندەردى ەڭ ازعىن، ەڭ ماڭگۇرت ادام دەپ ەسەپتەيدى. شىنىندا دا نەبىر كورگەنسىز، نەبىر ساتقىن، ەكىجۇزدى ادامدار وسىنداي ءوز تىلىندە سويلەمەيتىن، ءوز ۇلتىن قۇرمەتتەمەيتىندەردەن شىعادى. ونى ءومىر ءوزى كۇنىگە دالەلدەپ وتىر. سول بايعۇستار قاي ۇلتتىڭ تىلىندە سويلەپ، قانشا جەردەن سول ۇلتتىڭ وكىلىنە اينالامىن دەسە دە اينالا المايدى، سول ۇلتقا ءسىڭىىسىپ كەتە المايدى. ول ۇلت ونى سىڭدىرمەيدى دە، تەك كوزى تىرىسىندە ءوزىنىڭ جارناماشىسىنا، ايتاققا شاباتىن اسىراندىسىنا اينالدىرىپ، جاندى قۋىرشاق قىپ قويادى. كەي مەملەكەتتەردە سونداي پرەزيدەنتتەر دە كەزدەسەدى. ول دا ءوز الدىنا ءبىر گاپ.

بىراق بۇگىنگى قازاقستاندا قازاق ءتىلى ات-كولىگى ارىپ-اشىپ، ارباسىنىڭ دوڭعالاعى قيسالاڭداپ ءومىر كوشىنە ىلەسە الماي ايدالادا قالىپ بارا جاتقان ءبىر عارىپ جاننىڭ كۇيىن كەشۋدە. ال قازاقتار ءالى سول اسىقپاي اربامەن قويان الامىز دەگەن «اگۋگايى» مەن «ءالاۋلايىن» ايتىپ كوشتىڭ شاڭىنا كومىلىپ قالىپ بارا جاتقانىن بىلمەي، ءوزىن-ءوزى جۇباتۋمەن جۇرگەن جۇرت قانا.. ودان دا اششىلاۋ ايتساق، ءبىز قازىر

وۋ، مەن زارلاماي قايتەيىن،

جان-جاعىما قاراسام،

ءشوبى بار دا، مالى جوق،

ءارى بار دا، ءنارى جوق

ءزامزامىنان ءزارى كوپ

توپىراعىنان شاڭى كوپ

جەر سورلىسىن مەن كوردىم!

اۋەزى بار، ءانى جوق

كيىمى بار ءسانى جوق

قاتىنى كوپ، بايى جوق،

سۋسىنى كوپ، شايى جوق

اقساقالىندا ساقال جوق

ماعىناسىز ماقال كوپ

ءتانى بار دا، جانى جوق

ءتانىن بويلاپ اعاتىن

سۋى بار دا قانى جوق

ءتىلى بار دا ءسوزى جوق

ماڭدايى بار كوزى جوق،- الدەبىر ۇلتقا اينالىپ بارامىز با، الدە اينالىپ بولدىق پا دەپ قورقامىز. مىنە، الگى ايتىلعان ەكىنشى ازابى، ياعني، ءتان ازابى مىنە وسى ءتىلى بار دا ءسوزى جوقتىقتان باستالادى. قازىر قازاقستانداعى قازاق ءتىلى ءوزىنىڭ بۇكىل بەت-بەينەسىنەن، بۇكىل اجار-كوركىنەن، كەسكىن-كەلبەتىەن، ءتۇر-تۇسىنەن ايرىلعان، ورىسشانىڭ اۋدارماسىنا، كسەروكوشىرمەسىنە اينالعان ءتىل. وسى سويلەمدە ءبىز ءبىر عانا بەت ءسوزىنىڭ قانشاما بالاماسى بار ەكەنىن، ءتىلىمىزدىڭ سونشالىقتى باي ەكەنىن يشارالاپ بەينە، كورىك، كەسكىن، كەلبەت، ءتۇر، ءتۇس دەگەن بالامالاردى قوسىپ ادەيى لەكىتە سويلەپ وتىرمىز. ول دا از دا بولسا تۇيسىگى بار قازاق تۇسىنەر دەگەن پەيىلىمىز. سول ءبىر عانا «بەت» ءسوزىنىڭ ءالى دە سىقپىت، سيىق، ۇسقىن، رەپەت، ءباشارا سياقتى بالامالارى بار، ونىڭ ءبارىن تەرسەڭىز، ءبىر «بەتىڭىزدىڭ» ءوزى 30-عا جۋىق «بەت» بولىپ شىعالى جانە سولاردىڭ ارقايسىسى جاعىمدى، جاعىمسىز، اششى، تۇششى رايدا ءوز ورنىمەن، ءوز اۋەنىمەن ايتىلادى. مىسالى سۇلۋ ادامدى قازاق ەشقاشان ۇسقىندى، سىقپىتتى، رەپەتتى دەمەيدى كەرىسىنشە، «ۇسقىنى جامان»، «سىقپىتى جامان»، «رەپەتى كەلىسپەگەن ادام» دەيدى. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، بۇگىنگى قازاقستاننىڭ بۇگىنگى قازاقتارى تۋعان ءتىلىنىڭ الگىندەي تولعاۋى توقسان يىرىمدەرىنەن، ايتىلۋى ءبىر بولسا دا الگىندەي جاعدايلاردا الۋان-الۋان بوياۋعا مالىنىپ، الۋان سىر مەن سيپاتتان بەلگى بەرىپ وتىراتىن عاجايىپ اسەرلىلىگىنەن ماقۇرىم قالدى. سەبەبى، بۇگىنگى قازاق ءتىلى تەك تۋعان كۇن، جۋعان كۇندەردە پالەنشەكەڭ، تۇگەنشەكەڭدەردىڭ 80, 90, 100 جىلدىق مەرەيتويلارىندا، وندا دا جينالعان حالىقتىڭ اراسىندا ورىستار جوق بولسا قولدانىلاتىن داستارحاني، ەڭ ءارى كەتكەندە اۋىل-ءۇيدىڭ اينالاسىنداعى كۇيبەڭ، كۇيكى تىرلىكتىڭ ءتىلى دەڭگەيىندە عانا قالىپ بارادى. سونىڭ وزىندە ارا-اراسىندا «ۆووبششەم»، «كوروچە»، «نورمالنو» سياقتى ورىسشا «گارنير» سوزبەن الەمىشتەنىپ قولدانىلادى. ال ۇكىمەت، ەل باسىنداعى قازاقتار وتكىزەتىن جيىندار مەن ماجىلىستەر ءبىر-ەكى مينۋتتىق قانا قازاقشامەن باستالىپ، قالعانى ورىسشا سايراۋمەن وتەدى. باج ەتكىشتەر باج ەتسىن، وسىندايدا الگىبىر ءورىستىلدى شىرىگەن جۇمىرتقالاردىڭ «كازاحسكي يازىك-يازىك زاستوليا» دەگەنى راس بولدى عوي» دەپ سالىڭ سۋعا كەتكەندەي ءبىر كۇيگە تۇسەسىڭ.

مىنە، ۇلتتىق ءتىلىڭ تۋرالى وسىنداي قايعى-مۇڭدى ايتا باستاساڭ-اق بۇگىندە ءوزىن-ءوزى «تولەرانتنىي»، «تسيۆيليزوۆاننىي»، «ەۆروپيزيروۆاننىي»، «سۆەتسكي» دەپ اتاۋعا كوشكەن كەيبىر بايعۇس قازەكەم «اسىقپاۋ كەرەك»، «ءبارى بىردەن بولا قويمايدى»، «اسىقپاعان اربامەن قويانعا جەتەدى» دەپ كوسەمسي جونەلگەندە  مۇندايلارعا بىرنارسەنى دالەلدەۋدىڭ ءوزى دىڭكەڭدى قۇرتاتىنىن ءبىلىپ تاعى دا ءۇنسىز قويا سالاسىڭ. سويتەسىڭ دە اپىر-اۋ ەڭ قىمباتتىم دا، كيەلى-قاسيەتتىم دە تۋعان ءتىلىم دەپ ويلامايتىن، ەلىم تاۋەلسىزدىك الدىم دەپ شۋىلداعانىنا 21 جىل بولسا دا سول ءتىلىم ءوز ەلىندە مىناداي ءمۇساپىر كۇيگە ءتۇستى عوي، ونىڭ ەندىگى كۇنى نە بولار ەكەن دەپ ەت جۇرەگى ەزىلە بەرمەيتىن ۇلتتىڭ كەلەشەگى دە كۇماندى، تۇماندى ەمەس پە دەپ كۇيىنەسىڭ. سوندىقتان الگى «اسىقپايتىندارعا» قارسى «اينالايىن، قازاعىم-اۋ، سەنىڭ اسىقپايىق دەگەنىڭە جيىرما جىلدان اسىپ كەتتى عوي! وسى سەن ەڭ بولماسا وسى قازاقستاندا تۇراتىن ورىستىڭ ءبىر مۇجىعى قازاق ءتىلىن ۇيرەنەيىك، ەڭ بولماسا «نان»، «تۇز»، «سۋ»، «ءسۇت»، «ەت» دەگەن ەكى-ءۇش-اق ارىپتەن تۇراتىن ءسوزىن ايتىپ ۇيرەنەيىك دەگەنىن ەستىدىڭ بە؟ ولار ويتپەك تۇگىل قازاقشا بىرنارسە دەسەڭ، «گوۆوري چەلوۆەچەسكيم يازىكوم» دەپ ءوزىڭدى قورلاعانىن تالاي وقىدىڭ عوي» دەپ باقىرىپ جىلاعىڭ كەلەدى. ويتپەك تۇگىل، قازاقتىڭ اسىن ءىشىپ، وسى ەلدىڭ بۇكىل يگىلىگىن قازاقتان ارتىق بولماسا كەم پايدالانىپ وتىرماعان ورىس-سلاۆيانداردىڭ «لاد» دەگەن قوزعالىسىنىڭ ماكسيم كرامارەنكو دەگەن توراعاسى قازىر قازاقتىڭ جوعارعى بيلىك باسىنداعىلارى اراسىندا رەسەي مەن قازاقستان اراسىنداعى ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەرگە كەدەرگى كەلتىرەتىن جانە ورىسقا قارسىلىق، رەسەيعە قارسىلىق كۇشەيدى» دەي كەلىپ، بۇل ءۇشىن قازاقتىڭ ۇلتشىل وقشاۋلانۋشىلارى (ناتسيونال-يزولياتسيونيستى.-م.ك) ورىس تۇرعىندارىن اسسيميلياتسياعا ۇشىراتۋعا رەسەيلىك-قازاقستاندىق تاريحي جانە مادەني بايلانىستاردى بۇزۋعا باعىشتالعان «ءتىل ماسەلەسىن» قارۋ قىپ وتىر»-دەپ قازاق دالاسىن اشۋلى ايعايمەن جاڭعىرتتى. قازاق تىلىنە قارسى مۇنداي ايقاي-ۇيقايدىڭ ارجاعىندا ءبىر جاعىنان قازاقتىڭ «تىنىشتىقسۇيگىشتىگىن»، جۋاستىعىن، قازاق باسشىلارىنىڭ وتارلىقتان ارىلا الماعان قۇلمىنەزىن باسىنۋ مەن باياعى «ۇلى ورىستىق»، ورىسقا ءتان شوۆينيستىك اۋرۋدىڭ اششى ىزعارى تۇرعانى بەپ-بەلگىلى. ويلاپ كورىڭىزشى، قازاقتار ءوز ەلىندەگى انا ءتىلىن اۋرۋ-سىرقاۋىنان ايىقتىرۋعا، ءوز ەلىنىڭ قاق تورىنە وتىرعىزۋعا اسىقپاي اربامەن قويان قۋالاپ قانا ءىلبي بەرەيىك دەسە، ورىستار نەگە وسىنشاما الدىن-الا ايقايعا ويباي قوسادى؟ ويتكەنى، ولار  ەڭ الدىمەن قاي ەلدە كىمنىڭ ءتىلى ۇستەم بولسا، سول ۇلت قاي جاعىنان دا ۇستەم، كۇشتى بولىپ تۇراتىنىن وتە جاقسى تۇسىنەدى. اتتەڭ، ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «الۋان ءتۇرلى ينيتسياتيۆالار كوتەرىپ»، «يادرولىق سوعىستى بولدىرماۋدا بۇكىل الەمگە ۇلگى بولىپ» وتىرعان قازاق باسشىلارى كرامارەنكو سياقتى ورىس قاراپايىم عانا بىلەتىن وسى نارسەنى بىلمەيتىنى قىزىق-اق! سول قازاق اتقامىنەرلەرى اۋىلداعى قيتابان قازاقتان باستاپ، شاھاردا شورتى كيىپ شوشاڭداپ جۇرگەن شالتىك قازاققا دەيىن قۇلاعىنا قۇيىپ تاستاعان «ەلىمىزدە تىنىشتىق» دەگەن ءسوز بار. بىراق سول تىنىشتىق قازاق جەرىنىڭ ءبىراز بولىگى ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتۋىنىڭ، جەر بايلىعى جات جەرلىكتەردىڭ قولىنا ءوتىپ كەتكەنىنىڭ، ءۇيسىز-كۇيسىز قاڭعىرىپ جۇرگەندەر، كەلىن-بالاسىمەن، نەمەرەسىمەن جاتاقحانادا تۇرىپ جاتقاندار تەك قازاقتار ەكەندىگىنىڭ، ءتىلى جەتىم بالاشا مەكەمەلەردىڭ ەسىگىنەن سىعالاپ نەمەسە سىعالايدا الماي سورماڭداي كۇيگە ءتۇسۋىنىڭ ارقاسىندا عانا ساقتالىپ وتىرعانىن جوعارىداعىلار ايتپايدى، ال ءجاي قازاقتىڭ ونى تۇسىنۋگە جەتەسى جەتپەيدى. ءجاي قازاققا قارنى توق بولسا، باسىندا باسپاناسى بولسا «شۇكىرشىلىك». بىراق، كىم كورىنگەن الگىندەي بىرەسە تىلىڭە ءتيىسىپ، بىرەسە مەشىتتە ازان شاقىرۋ ۇيقىمىزدى بۇزدى، ونى قازاقستاندا توقتاتۋ كەرەك دەپ ءوز ۇيىڭدە دىڭكىلدەپ وتىرعاندا ونى تىنىشتىق دەي قويۋدىڭ ءوزى قالاي بولار ەكەن؟ سول ورىس-سلاۆيان ورتالىعى، سول كرامارەنكو، سول بۋناكوۆ سياقتىلار ەگەر قازاقستاننان باسقا نە تۇركىمەنستاندا، نە ءازىربايجاندا، نە وزبەكستان مەن تاجىكستاندا، نە ارمەنيا مەن گرۋزيادا الگىندەي سولاردىڭ نە تىلىنە، نە دىنىنە قارسى ءبىر ءسوز ايتىپ كورسىنشى... قۇداي ساقتاسىن، ەرتەڭىنە تۋعان-تۋىستارى سولاردىڭ ورنىن تاپپاي قالۋى دا مۇمكىن-اۋ! ال بىزدە شە؟ ولار تەك قازاقستاندا عانا وسىلايشا اۋزىنا كەلگەنىن سويلەيدى.

ءبىزدىڭ جاعداي ءبىر كەزدە تىلەۋ سارىشولاق شايىر

اۋليە موڭكە ايتقانى

اينىماي كەلدى الدىما

باعىمنىڭ نەدەن قايتقانى

قۇدايدىڭ كوڭىلى قالدى ما؟

ەلىمدى بيلەپ الادى-اۋ

كەشەگى كەلگەن قاڭعىما،-دەگەنگە ءدال كەلىپ-اق تۇر.

ءيا، وتارشىلدىق اۋرۋىنان، شوۆينيزم شوشىماسىنان ايىعا الماعان ورىستار، اسىرەسە قازاقستانداعى ورىس گازەتتەرى قازاق ءتىلىنىڭ ءوز ەلىندە ادىمىن اشتىرماۋدىڭ نەبىر ساياسي سايقاليزمدەرىن قولدانىپ باعۋدا. ولار بۇل ءۇشىن ءتىلى ورىسشا شىعىپ، ورىسشا اۋىزدانعان، ورىسشا سويلەيتىن قازاقتاردى ءوز ۇلتىنا قارسى سويلەتۋ ءۇشىن نەبىر انجىلىك سۇراقتار، سۇحباتتار ۇيىمداستىرادى. ال ءتىلى ورىسشا شىققان، ورىسشا سويلەيتىن ادام ەشقاشان تازا ءوز ۇلتىنىڭ پەرزەنتى بولا المايدى. ياعني،  دانا شايىر ابۋباكىر كەردەرى ايتقانداي، قاشاندا «ءتىلى ەكەۋدىڭ - ءدىنى ەكەۋ». قازاق ءتىلىن قازاقستاندا قارعا ادىم اتتاتپاۋ نەمەسە ەكىنشى، ءۇشىنشى سۇرىپتاعى ءتىل ەتىپ قويعىسى كەلەتىن ورىس «براتاندار» قازاق ازاماتتارى اراسىنداعى ۇلتشىل-پاتريوتتاردى دا جۇرتقا جەككورىنىشتى، ءتىپتى، ەل بىرلىگىن بۇزۋشىلار رەتىندە كورسەتۋگە كۇش سالۋدا. ولار ەلدە ءتىل ماسەلەسىن سىلتاۋ قىپ توڭكەرىس جاساۋعا دايىندالۋدا دەگەندەي ۇياتسىز وسەكتەردى دە تاراتادى. ال رەسەيدە، «روسسيا تولكو دليا رۋسسكيح!»، «وچيستيم روسسيۋ وت چۋجەزەمتسەۆ!» دەپ ايقايلاپ جۇرگەندەردىڭ كوپشىلىگى ورىستاردىڭ ۇلتشىل-پاتريوتتارى. كەشەگى سوڭعى سايلاۋ كەزىندە ءپۋتيننىڭ ءوزى ورىستىڭ ۇلتشىل-پاتريوتتارىنا ارقا سۇيەگەنىن دە كوردىك. ال قازاق باسشىلارى شە؟.. قازىر كەيبىر قازاق باسشىلارىنا الگى ورىستارعا ۇقساپ ايقايلاماق تۇگىل، قازاقتىڭ وزگە ۇلت وكىلىنەن قورلىق، زورلىق كورگەنىن، انەبىر كەزدەگى بۇۇ-نىڭ تۇراقتى كوميسسياسى قازاقستاندا قازاق ۇلتى كەدەي تۇراتىنىن مالىمدەگەنىن ايتساڭ «تەرروريست»، «يسلاميست»، «ەكسترەنيست»، «ۇلت ارازدىعىن قوزدىرۋشى» اتانىپ ايدالىپ كەتەم بە دەپ تە قورقاسىڭ.

سونىمەن قازەكەڭ ءوز ەلىندە قازاقتىڭ ءتىلى ماسەلەسىنە كەلگەندە دە، ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىن، اتا-بابا ءداستۇرىن جاڭعىرتۋ، جالپى ۇلتتىق نامىس پەن ۇلتتىق وي-سانانى وياتۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە ءالى دە اربامەن قويان اۋلاۋمەن كەلەدى. ول از بولسا، «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەگەن ءوزىن-ءوزى الدارقاتۋ ماقالى تاعى بار. ال ول كوشتىڭ باستالعانىنا مىنە، 21 جىل بولدى. 21 جىلدا تۇزەلمەگەن ءتىل كوشى ەندى تۇزەلۋى «ءاي، قايدام...» ويتكەنى، قازاقتار رەسەيدەن ازاتتىق الدىق دەۋگە باتىلى بارماي «ەگەمەن بولدىق»، «تاۋەلسىزدىك الدىق» دەپ باس-اياعى جوق جۇمباق ءسوزدى قايتالاي باستاعالى تۋعان ءسابي قازىر 21-گە كەلدى. سول «ەگەمەن بولعاندا» تۋعان بالالاردىڭ قازىر كوپشىلىگى ورىسشا سويلەيدى. ودان قالعاندارى اعىلشىنشا، قىتايشا، جاپونشا ۇيرەنۋدە. سوندا سول 21-دەگى جاستار ەندى قۇداي ميىنا ءسال عانا ساۋلە ءتۇسىرىپ، قازاقشا ۇيرەنۋگە كىرىسە قويعاننىڭ وزىندە تاعى دا 20-30 جىل كەرەك. ءدال مىنا كۇيىندە، مىناداي ءتىل ساياساتىمەن ەندى 20-30 جىلدا اللا بەتىن ارمەن قىلسىن قازاق ءتىلى جويىلىپ كەتپەسە نەعىلسىن. ال ءتىلى جويىلعان ۇلت جەر بەتىنەن وپ-وڭاي جويىلىپ كەتەدى. ورىستار سونى بىلگەندىكتەن قايدا جۇرسە دە ءتىلىن الدىنا سالىپ جۇرەدى.

دەۆيد كريستال دەگەن عالىمنىڭ «ءتىل اجالى» دەگەن ەڭبەگىن وقىعانىم بار. سوندا ول كەز-كەلگەن ۇلتتى جويىپ جىبەرۋ ءۇشىن سول ەلگە قوستىلدىلىك ساياساتىن ەنگىزسە جەتىپ جاتىر دەيدى. ال قازاقستان مەكتەپتەرىندە بيىلعى 1-ءشى قىركۇيەكتەن باستاپ ۇشتىلدىلىك ەنگىزىلدى، ياعني، اعىلشىن ءتىلى 1-ءشى سىنىپتان باستاپ ماجبۇرلەپ وقىتىلۋدا. بۇل قازاقتىڭ ميىن وزگە ۇلتتاردان وزگەشە ارتىق مي ەتۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتىر دەپ ەشكىم دە ايتا المايدى. بۇل - ەسى دۇرىس قازاق ەڭىرەپ جىلايتىن جاعداي. كەرىسىنشە، سابيلەرىمىزدىڭ ميىنا جۇك ءتۇسىرۋدىڭ جانە ۇلتسىز ۇرپاقتى ۇلتسىز، ءدۇبارا ۇرپاققا اينالدىرۋ ما دەپ قورقامىز. ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيىك: قازىر قازاقتاردىڭ قۇلاعىنا «كوپ ءتىل بىلگەن پايدالى»، «كوپ ءتىل ءبىلۋ كەرەك» دەگەن سياقتى انجىلىك، ياعني سايقاليزم سوزدەر سىڭىرىلۋدە. اڭقاۋ قازاق سوعان ەرىپ، ورىسشا سويلەۋى از بولعانداي بالالارىن انانىڭ دا، مىنانىڭ دا تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەرگە، كوللەدجدەرگە بەرۋدە. ال ورىس، اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس، يسپان ەشقاشان باسقا ءتىلدى ۇيرەنەيىك، كوپ ءتىل بىلەيىك دەمەيدى. ولار ويتكەنى، بىرنەشە تىلدە سويلەگەن بالا وسە كەلە ناعىز ءوز ۇلتىنىڭ قامىن ويلايتىن، جۇرەگى ۇلتىم دەپ سوعاتىن ادام بولمايتىنىن بىلەدى. ونداي بالا وسە كەلە ۇلتى، ءناسىلى، ءدىنى، ءتىلى ءدۇبارا شورە-شورە بىرەۋ بولىپ شىعاتىنىىن كۇندەلىكتى ءومىر كورسەتىپ وتىر. قازىر ءوز تىلىنە، ءوز ۇلتتىق بولمىسىنا قارسى شىعىپ، ءوز ۇلتى تۋرالى ورىس گازەتتەرىنە اۋزىنا كەلگەنىن سويلەپ سۇحبات بەرىپ جۇرگەندەر ءتۇپ-تۇگەل ورىسشا وقىعاندار. ورىسشا جاقسى سويلەيدى. وندايلاردى ماسكەۋدىڭ، شەتەلدىڭ جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن دەپ ۇلكەن-ۇلكەن قىزمەتتەرگە قويۋ دا ءبىزدىڭ باسشىلاردىڭ نە بىلىكسىزدىگى، نە وزدەرى ورىسشا وقىعاندىعىنىڭ كەسىرىنەن بولىپ وتىر. اقشا ۇرلاپ، ەل بايلىعىن توناپ شەتەلگە قاشىپ كەتكەندەر ءتۇپ-تۇگەل ورىسشا وقىعان قازاقتار. ولاردىڭ قازاق ۇلتىنا، ەلىنە دەگەن، «سۇيىسپەنشىلىگى» قانداي بولاتىنىن سودان-اق بىلە بەرىڭىز.

سونىمەن، توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى مىناۋ: ءبىز ءالى دە بولسا رەسەيدىڭ وتارشىلدىق، يمپەرياشىلدىق، شوۆينيستىك ساياساتىنان تۇپكىلىكتى ارىلىپ كەتە الماي وتىرمىز. رەسەي پاتشالىق رەسەي كەزىندە قازاققا قارسى قانداي ساياسات جۇرگىزسە، كەڭەستىك رەسەي سول ساياساتتىڭ سىرتىنان «ينتەرناتسيوناليزم» دەپ اتالاتىن قىزىل كويلەك كيگەن ساياسات جۇرگىزدى. ال قازىرگى رەسەي ەندى الۋان ءتۇرلى «وداق»، «ۇيىم»، «كەڭىستىك» دەپ اتالاتىن جەلبىر جالاۋلاردى ويلاپ تابۋدا. سوعان بايلانىستى قازىر ورىس ءتىلى قازاقستاندا ءتىل ساياساتىنىڭ قاق تورىندە وتىر. ال توردە قوناق قانا وتىرادى. قوناق ەرتە مە، كەش پە ۇيىنە قايتادى. دەمەك، ءۇي يەسى ءوز تورىندە ءوزى وتىرۋ كەرەك. ءتىل دە سولاي!

«اباي-اقپارات»