قالامىنىڭ جەلىسى مىقتى امانكەلدى كەڭشىلىكۇلىنىڭ «حالىققا اقىن كەرەك پە؟» اتتى ماقالاسىن وقىعانىم بار. مۇندا اۆتور كوپتەن كوكەيىن تەسىپ جۇرگەن، جۇرەك تەبىرەنتكەن وي-تولعامدارىن ءتۇزىپتى، قۋانا وتىرا مۇڭايۋى، سىناي وتىرا وكىنۋى بايقالادى. تالانتتاردى ادەيى تانىماعان، مويىنداماعان، جالپى دارىن اتاۋلىنى قۋدالاعان كەشەگى كەڭەستىك زامانعا جيىركەنىشتى ىزاسىن، كەگىن، وكىنىشىمەن بىرگە، نازىن ايتىپ، مۇڭىن شاعادى. مۇقاعاليدان باستاپ، كەڭشىلىك اكەسى، ونىمەن قوسا ءفانيدىڭ دارياسىن كەشىپ، باقي تۇعىرىنا قونىپ ۇلگەرگەن اقىنداردىڭ ۇلكەن شوعىرىن دا تىلگە تيەك قىلىپ، كوگەنكوز كونەلەرگە كوزاپارا قيانات جاساعان زاماندى سىنايدى دا تولعانادى. زاماندى عانا ەمەس، حالىق دەپ ايتپاي-اق قويايىق، كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق زيالى قاۋىمدى سىن تەزىنە الادى. «...ماعان كەيدە ومىردەن وتكەن قازاقتىڭ اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى حالىق ءۇشىن ەمەس، ولاردىڭ وتباسى مەن تۋعان-تۋىستارى ءۇشىن عانا كەرەك قازىنا سەكىلدى كورىنەدى... جۇماتاي جاقىپباەۆتىڭ 60 جىلدىق مەرەيتويى ەلەۋسىز-ەسكەرۋسىز قالدى. جانە اقىننىڭ 60-جىلدىعىنىڭ ءوز دارەجەسىندە اتالىپ وتپەگەندىگىنە قىسىلىپ-قىمتىرىلعان حالىقتى بايقامادىم» دەپ اعىنان جارىلادى امانكەلدى. ءدال سول سياقتى تولەگەن، كەڭشىلىك تۋراسىندا وكپە-نازىن شەرتەدى. مەن اۋجەكەڭدى تۇسىنۋگە ۇمتىلدىم.

قالامىنىڭ جەلىسى مىقتى امانكەلدى كەڭشىلىكۇلىنىڭ «حالىققا اقىن كەرەك پە؟» اتتى ماقالاسىن وقىعانىم بار. مۇندا اۆتور كوپتەن كوكەيىن تەسىپ جۇرگەن، جۇرەك تەبىرەنتكەن وي-تولعامدارىن ءتۇزىپتى، قۋانا وتىرا مۇڭايۋى، سىناي وتىرا وكىنۋى بايقالادى. تالانتتاردى ادەيى تانىماعان، مويىنداماعان، جالپى دارىن اتاۋلىنى قۋدالاعان كەشەگى كەڭەستىك زامانعا جيىركەنىشتى ىزاسىن، كەگىن، وكىنىشىمەن بىرگە، نازىن ايتىپ، مۇڭىن شاعادى. مۇقاعاليدان باستاپ، كەڭشىلىك اكەسى، ونىمەن قوسا ءفانيدىڭ دارياسىن كەشىپ، باقي تۇعىرىنا قونىپ ۇلگەرگەن اقىنداردىڭ ۇلكەن شوعىرىن دا تىلگە تيەك قىلىپ، كوگەنكوز كونەلەرگە كوزاپارا قيانات جاساعان زاماندى سىنايدى دا تولعانادى. زاماندى عانا ەمەس، حالىق دەپ ايتپاي-اق قويايىق، كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق زيالى قاۋىمدى سىن تەزىنە الادى. «...ماعان كەيدە ومىردەن وتكەن قازاقتىڭ اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى حالىق ءۇشىن ەمەس، ولاردىڭ وتباسى مەن تۋعان-تۋىستارى ءۇشىن عانا كەرەك قازىنا سەكىلدى كورىنەدى... جۇماتاي جاقىپباەۆتىڭ 60 جىلدىق مەرەيتويى ەلەۋسىز-ەسكەرۋسىز قالدى. جانە اقىننىڭ 60-جىلدىعىنىڭ ءوز دارەجەسىندە اتالىپ وتپەگەندىگىنە قىسىلىپ-قىمتىرىلعان حالىقتى بايقامادىم» دەپ اعىنان جارىلادى امانكەلدى. ءدال سول سياقتى تولەگەن، كەڭشىلىك تۋراسىندا وكپە-نازىن شەرتەدى. مەن اۋجەكەڭدى تۇسىنۋگە ۇمتىلدىم. سوسىن بارىپ «كوشپەلى ەلدە اقىن بولسا جاتا بەر، كوشە-كوشە قاسىڭا كەلەر» دەپ اقىنىن سىيلار بۇرىنعى تۇسىنىكتەن ادا، «وزىمدىكى - وزەكتە، كىسىنىكى - كەزەكتە» دەيتىن قازىرگى ۋاقىتتاعى ەلەۋلىلەر قاتارىنان ەمەس، ەلەۋسىز، ەسكەرىلمەي قالعانداردىڭ ءبىرى جايىندا ءبىر اۋىز ءسوز بولسا دا ايتقىم كەلدى...

ءسوز جوق، قازىرگى قازاق ادەبيەتىندە التىن داۋىرگە بالانىپ جۇرگەن 20-عاسىردىڭ 60-70 جىلدارى قازاق پوەزياسىنىڭ كۇرت دامىپ، قاۋىرت وسۋىنە نەگىز بولعان كەزەڭ-ءتىن; كەيىنگى ءوز دامۋىنىڭ شارىقتاۋ شىڭىنا جەتىپ، جارقىراي جارقىل اتقان جۇلدىزدى شاقتىڭ اۋەلگى باستاۋ-تۇنباسى-تىن. باستاۋىنان سىلدىراي جونەلگەن ءموپ-ءمولدىر تۇما بۇلاقتار ءبىر-بىرىنە قۇيىلا كەلە، بۇلقي اققان جىلعا-جىلعاعا اينالىپ، بىرتە-بىرتە كەنەرەسىنەن تاسىپ اققان اعىندى، ارىندى وزەن ارناسىن قۇراعانداي سول ءبىر ۋاقىتتاردا قازاق پوەزياسىنىڭ باعىت-باعدارىن انىقتاپ، وزەگىنە شىعارماشىلىق دارالىقتى ءپىر تۇتقان جۇمەكەن، مۇقاعالي، تولەگەن، تۇمانباي، ساعي، قادىر سەكىلدى دارىندىلار شوعىرى شىعىپ،  الاسا توبەشىكتەن  قىڭباس بەلگە، بەلەستەن تۇلعالى تاۋعا، بىرتىندەپ اسقارالى اسقاق شىڭعا، اقيىق مۇزارتقا اينالا بەردى. وسىنداي الىپتار توبىنىڭ قاتارىندا اقىندىق دارالىق كەلبەتىن قالاپ ۇلگەرسە دە، وزىنە ءتيىستى لايىق ورنىن، باعاسىن الىپ ۇلگەرمەگەن تۋما تالانت يەسى ومىرزاق قوجامۇراتوۆ تا بار ەدى. اتتەڭ، قارعا ادىمداي قىسقا، قامشى ساپتاي كەلتە عۇمىر، ايتىلىپ كەلمەي، تەلىنىپ كەلەتىن جاراتقاننىڭ ماڭدايعا جازاتىن  جازمىش-تالايى تاعدىرى اقىننىڭ بار تالانتىن ايقارا اشۋىنا مۇمكىندىك بەرمەپتى. ءوزىنىڭ تۇستاسى، قازاق ادەبيەتىنىڭ كەسىمى - كۇمىس، بايلامى - التىن بىرەگەي سىنشىسى اتانعان زەينوللا سەرىكقاليەۆ ول جايىندا ءبىر سوزىندە: «1981 جىلدىڭ سوڭعى ايلارىندا جارىق كورگەن «جول اياقتالمايدى» جيناعىنىڭ ىستىعى باسىلماي جاتىپ، كوپ كەشىكپەي اياۋلى اقىن دۇنيەدەن ءوتتى» دەپ،  ونىڭ ءومىر-دەرەگىنىڭ سوڭعى ساتىنەن ماعلۇمات بەرەدى. اياۋلى اقىن-دوسىنىڭ وزىنە اماناتقا قالدىرعان «وي كەشۋ» ولەڭدەر جيناعىن كوزى تىرىسىندە شىعارىپ ۇلگەرىپ (1999-جىلى "كۇن استىندا-قۇدىرەت" دەگەن اتپەن تاعى دا ءبىر جىر جيناعىن شىعارادى), كەمەل سىنشى دا ومىردەن باز كەشەدى. باجايلاساق، قاي-قايسىعا دا ونەگە ەكەن بۇل. دوسقا، ونەرگە دەگەن ادالدىق، كىسىلىك ولشەمى وسىنداي-اق بولسىنشى!

ىلديدان سالسا، وردە وزعان، توسكەيدەن سالسا توردە وزعان ومىرزاق قوجامۇراتوۆتىڭ «وي كەشۋ» جىر جيناعى كەزدەيسوق ءتۇستى قولىمىزعا. ءبىر جەردىڭ اۋاسىمەن دەم العان، سۋىن ىشكەن، اقىندىق جولىندا وزىنە ۇستاز تۇتقان تەمىرتاۋلىق اقىن قىز رۋزا الداشەۆانىڭ كىتاپحاناسىنان ويدا جوقتا كەزدەستى. جىرىنىڭ قويناۋىنا ۇڭىلگەن ساتتە-اق اقيىق اقىننىڭ تالانتىن مويىنداپ، ارۋاعىن سىيلاعاننان ول جايىندا از-كەم پىكىر بىلدىرۋگە نيەت قىلدىق.

اقىندىقتى - كيەلى ونەر دەيمىز! وزەگىن ولەڭ ورتەگەن اقىن ونى كەمەلىمەن سەزىنگەن ەكەن: «...بالعىن كوڭىل ولاقتاۋ ءورىپتى ولەڭ، ازابىنا امالسىز كونىپ كەلەم» دەيدى ەكەن ءبىر سوزىندە. ونىڭ بۇلاي اعىنان جارىلا، بۇكپەسىز قينالۋىن «قازاقتىڭ وزىندەي قارا ولەڭ» الدىنداعى ازاماتتىق مەن اقىندىق جاۋاپتىلىعىنان دەپ تۇسىندىك.

بيىك دەيدى، بيىك دەگەن نەمەنە،

كوكىرەگىن كوتەرمەي مە توبە دە؟

بىردەمەنى اڭعاردىڭ با زاڭعاردان،

مەن بيىكتى كورە المادىم ارماننان.

جۇيرىك دەيدى، جۇلدەلەردى ءجيى العان...

مەن جۇيرىكتى كورە المادىم قيالدان.

اپپاق دەيدى، اپپاق دەگەن نەمەنە،

اپپاق ايداي اققۋلارىم كەلە مە؟

اپپاق ءتۇستىڭ الدىما اكەپ ءبارىن جاي،

اپپاق قوي دەپ ايتا المايمىن ارىمداي.

كەڭدىك دەيدى، قۇلاش جايعان ەندىكتى،

كەڭەسۋگە كەمەڭگەر وي، كەل، مىقتى.

اسپان، جەردى اياسىنا سىيعىزعان،

كورمەدىم مەن كوڭىلىمدەي كەڭدىكتى.

تەرەڭ دەيدى، تەرەڭ دەگەن نەمەنە،

تەبىرەنبەيتىن تەڭىز بە ەكەن كەمەگە؟

تالاسپاي-اق قوي، تورەم،

كەشۋ بەرمەس وي تەرەڭ...

قاراساڭ ءبىر كۇن كوزىنە بۇرىلىپ،

مەيىرىمدى، جىلىلىقتى ۇعىنىپ.

كورەر ەدىڭ اق ماڭدايلى ادامدى،

ادامزات تا - ومىردەگى ۇلىلىق!

ءيا، ۇلىلىق تەك ادامعا عانا ءتان قۇدىرەتتى قۇبىلىس، شىن مانىندەگى رۋحتىق بولمىستىڭ بيىگى. اقىننىڭ ريتوريكالىق سۇراعىنىڭ بايانى وسى. قىز جۇگىندەي ادەمى، ورنەكتى ولەڭ كەلىستى ءورىلىپ شىققان. دۇنيەنىڭ ءمانىن كەلتىرەتىن - ادام ەكەن. ءاردىڭ دە، ءناردىڭ دە، ءساننىڭ دە ۇيىتقىسى - ادام،  تەك جاسىلىق جاسا، جاماندىقتان ادا بول، ءبارى-ءبارى ءوزىڭنىڭ قولىڭدا دەيتىندەي كورىنەدى شايىر.

اقىن پايىمداۋىنشا جەر بەتىندەگى قاي ءناسىلدىڭ بولماسىن ادامي قاسيەتتەرى ادامزاتتىڭ بارىنە ورتاق، ءبىر مۇراتتان تۋىندايدى. اقىندىق سەرپىنىمەن وي قويناۋىنا بويلاعان ادال نيەت، اق پەيىل اڭقىلداق كوڭىلدىڭ بايلامى وسىعان سايادى:

جاپون، ءۇندى، اعىلشىن دا، نەگر دە،

ءوز كوگىم دەپ جىر وقيدى ەلىندە.

اسپان جايلى ولەڭىم بار مەنىڭ دە،

ءبىر اسپاندى ايتىپ ءجۇرمىز تەگىندە.

فرانتسۋزدار، نەمىستەر دە، نەگر دە،

جىر جازادى ءوز جەرىم دەپ ەلىندە.

دالا جايلى داستانىم بار مەنىڭ دە،

مىنا الەمدى جىرلاپ ءجۇرمىز تەگىندە.

ءبىر اۋانى جۇتىپ جۇرگەن ادامداردىڭ ناسىلگە بولە-جىرىلۋىن اقىن قابىلداي المايدى-اق. وسى سەكىلدى ىزگىلىكپەن ازاماتتىقتىڭ سالتانات قۇرۋىن دىتتەگەن، زارەدەي قىلاۋى جوق ولەڭ جولدارىنا  سەنگىڭ كەلەدى. نۇرداي تازا، پاك كوڭىلدىڭ اق ايناسىندا شاعىلىسىپ تۇسكەن ءسوز بۇل. جالپى ءسوز ونەرىنىڭ كوزگە كورىنبەس قۇپيا تابيعاتى، اقىندىق قۇدىرەتتىڭ سيقىرى كوڭىل اۋانىڭدى تاپ باسىپ، ناق، ءدال قالپىڭدى ايعاقتاۋىندا، ونى قىز بۇرىمىنداي كەلىستى قىلۋىندا ەمەس پە؟

...مەن عاشىقپىن...

ەگىلىپ ايتسام ەل بىلەر،

جەلپىنىپ ايتسام جەل بىلەر.

ەمىنىپ ايتسام ەر بىلەر،

تەبىنىپ ايتسام جەر بىلەر.

تەرەڭدە جاتقان قايعى بۇل،

قايعىرعان كەزدە جايدى گۇل...

كۇبىدەي كۇمپىلدەگەن كەۋدەسى قۇيلىپ-توگىلگەن ءسوزدىڭ ۇياسى بولعان اقىن قالتقىسىز قاپىسىز تاۋىپ ايتادى. ۇڭىلە قاراپ، تاني بىلسەڭ، ابدەن قالامى وتكىرلەنگەن، شەبەرلىگى شىڭدالعان اقىننىڭ وي مەن سەزىم تەرەڭدىگىنىڭ اينىماس كۋاسى بولارىڭ حاق...

وسىعان قاراپ مەزگىلسىز كەتكەن، بەلگىسىز قالعان، كورىنبەي كەتكەن، قوڭىر كۇي كەشكەن قاراپايىم ۇلىلىققا جاقىن تۇرار اقىندار قانشاما دەپ تولعاناسىڭ. سولاردىڭ ءبىرى ەمەس، بىرەگەيى - ومىرزاق قوجامۇراتوۆ ەكەن. امانكەلدىنىڭ ايتاتىن ەلەۋلىلەر قاتارىنان ەمەس، ەلەۋسىزدەر قاتارىنان. ءۇي ورتەنسە، ءۇي تۇرعىزادى، اقىنى ولسە، كىم تۇرعىزادى؟ جوقتاتپايتىن حالقى ەمەس پە! مەن دە كوپتىڭ ءبىرىمىن، مۇحيتتىڭ تامشىسىمىن، بىراق مەنىڭ جان-دۇنيەم اقىن ءسوزىن كەرەك ەتەدى دە تۇرادى. «ادامنان اعات وتپەي، اللادان ازاپ جەتپەيدى» دەگەن بار عوي. وق قالسا سۋىراسىڭ، كەك قالسا نەعىلاسىڭ؟ اۋجەكەڭە دۇنيە ءبىر كۇن وڭالار، الداعىعا ۇمىتپەن قارالىق، قازاقتا تاتقان دا ءبىر، تويعان دا ءبىر دەيتىن ءسوز بار ەمەس پە دەگىم كەلدى.

ەلەۋجەن سەرىموۆ،

قاراعاندى قالاسى

"اباي-اقپارات"