CABAR.asia «ورتالىقازيا بيۋروسى» قازاقستاندىق تاۋەلسىز ساراپشى قايرات مولداشەۆتان قازاقستاندا بولعان تارتىپسىزدىكتەن كەيىن پىكىر الىپ، «قازاقستانداعى داعدارىس 2022: ديسكۋرستار جانە ستسەناريلەر ماتريتساسى» اتتى زەرتتەۋ ماقالاسىن جاريالاعان ەكەن. نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

«بۇل ماقالادا كورسەتىلگەن ستسەناري ماتريتساسى بولاشاققا بولجاۋ عانا ەمەس، ناتيجەگە جەتۋدىڭ ستراتەگياسى دەپ قابىلداعان دۇرىس. ءدال قازىر قازاقستان تاريحىنداعى شەشۋشى ءسات جانە كوپ نارسە الداعى ايلاردا ىستەلەتىن ىستەرگە  بايلانىستى»، - دەدى قايرات مولداشەۆ.

ساراپتاما:

نە بولدى؟ كىم قاتىستى؟ ءبىزدى نە كۇتىپ تۇر؟ وسى سەكىلدى سۇراقتار قازاقستاندىقتاردى 4 قاڭتاردان بەرى مازالاپ كەلەدى. 2 قاڭتاردا اقتاۋ حالقى گاز باعاسىنىڭ كوتەرىلۋى مەن جالپى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ساياساتقا نارازى بولعاندىقتان بەيبىت ميتينگكە شىقتى. باسقا ايماقتاردىڭ تۇرعىندارى اقتاۋ حالقىن قولداپ شەرۋگە شىقتى. كۋاگەرلەردىڭ ايتۋىنشا، باسىندا بەيبىت شەرۋ بولعان. شەرۋگە شىققاندار اشۋلى وتانداستارىن قاقپايلاپ، تىيىپ وتىرعان.

بىراق 4 قاڭتاردان باستاپ كەيبىر ايماقتاردا نارازىلىق بىلدىرۋشىلەرگە قارۋ تاراتۋ جانە توناۋ باستالعان، ازاماتتارعا، پوليتسياعا جانە اسكەري كۇشتەرگە قارسى وزبىرلىق كورسەتۋ باستالعان. وسى وقيعالار جايىندا، ودان كەيىنگى بولعان جايتتاردىڭ حرونولوگياسى كوپ جازىلدى. سوندىقتان «نە بولدى؟» دەگەن سۇراقتى ىسىرىپ قويىپ، وقيعاعا قاتىسقانداردى سارالاپ، قازاقستانداعى جاعدايدىڭ ىقتيمال ستسەناريىن تالقىلاۋعا كوشەيىك.

وقيعاعا كىمدەر قاتىستى؟

كىمدەر قاتىستى دەگەن سۇراقتى قويعاندا، ءبىز ناقتى بەيبىت شەرۋشىلەر مەن وزبىرلىق جاساۋعا يتەرمەلەگەن جاساقتالعان ارانداتۋشى توپتاردىڭ، ياعني «تەررورشىلاردىڭ» جانە ۇرىلاردىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ الۋىمىز كەرەك. ءوز نارازىلىعىن بەيبىت تۇردە بىلدىرۋگە شىققان ازاماتتىق بەلسەندىلەر مەن باسقا دا ادامداردى توناۋعا، زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋگە كەلگەن ارنايى ۇيىمداستىرىلعان توپتارمەن ءبىر قاتارعا قويۋعا بولمايدى. بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا جاعدايدى ءوز ماقساتتارىنا پايدالانىپ كەتكەن ۇيىمداسقان توپتاردىڭ بولعانىن جاسىرا المايمىز. ولاردىڭ قورقىتىپ-ۇركىتۋ، ءجابىر كورسەتۋ ادىستەرىنە، دايىندىعىنا قاراپ «تەررورشىلار» رەتىندە باسعا بەرۋگە بولار ەدى. بىراق «تەررورشى» ءتىپتى «حالىقارالىق تەررورشى» دەپ اتاۋ ءۇشىن ساقتىق كەرەك ءارى بولعان وقيعانى زەرتتەي ءتۇسۋ كەرەك. ءدال قازىرگى ۋاقىتتا ءبىز ولاردى ەلدى توتەنشە جاعدايعا الىپ كەلگەن، بەيبىت شەرۋدىڭ شىرقىن بۇزعان، وتە جاقسى ۇيىمداستىرىلعان ارانداتۋشى توپتار دەپ قانا ايتا الامىز.

الماتىدا جانە باسقا دا وڭتۇستىك ايماقتاردا تارتىپسىزدىكتەر باستالماي تۇرىپ ازاماتتىق بەلسەندىلەردى قاماۋ، قۋعانعا ۇشىراتۋ ارانداتۋشىلاردىڭ جۇمىسىن جەڭىلدەتتى. مۇنداي شارالار كەرى اسەرىن تيگىزىپ، ميتينگكە شىققانداردىڭ اشۋىنا ءتيىپ، ولاردىڭ ەشقانداي كوشباسشىسىز شىعۋىنا اكەلدى. قارۋلانعان ۇيىمداسقان توپتار وقيعا ورىنان قالاي تابىلا كەتتى، ولاردىڭ ارتىندا كىم تۇر، ولاردىڭ ماقساتى نە بولدى دەگەن سۇراقتار ءالى جاۋابىن تاپقان جوق. ونىڭ ۇستىنە 4-6 قاڭتار ارالىعىنداعى جاعدايدى ۇرى-قارىلار پايدالاندى. بۇل جاعدايدا «مورودەر» دەگەننەن گورى ۇرىلار دەگەن ءسوزدى قولدانعان دۇرىس. «مورودەر» دەپ سوعىس الاڭىندا جاۋىن توناعاندار نەمەسە جارالانعان، قايتىس بولعانداردى توناعانداردى اتايدى. تەرميندى دۇرىس قولدانۋ وقيعانى بايانداعاندا وتە ماڭىزدى. اقوردانىڭ تالقىلاۋىندا مەملەكەت باسشىسىنىڭ العاشقى ۇندەۋىندە-اق قاتىسۋشىلار اراسىندا ءبولىنۋ پايدا بولدى. قازاقستان پرەزيدەنتى 5 قاڭتاردا وقيعاعا قاتىسۋشىلاردىڭ ارا-جىگىن اجىراتۋعا بەلگى بەرەدى جانە ءوزىن «نارازىلىققا قاتىسۋشىمىن» دەپ اتاعان جەكە تۇلعالاردى نۇسقادى. 7 قاڭتاردا توقاەۆ «شەرۋدىڭ بەيبىت ءوتۋىن قامتاماسىز ەتكەن ايماق تۇرعىندارىنا» العىس ايتتى. 5 قاڭتارداعى ۇندەۋدە ۇيىمداسقان توپتار تۋرالى «بۇزاقىلىق ەلەمەنتتەرى كەزدەسەدى» «قاستاندىق ارەكەت» دەگەن سوزدەر ايتىلدى. بىراق 6 قاڭتاردا بەسيباستىق جاساعان شەرۋ قاتىسۋىشلارىن «تەررورشى» دەپ اتاپ، تەررورعا قارسى وپەراتسيا باستالدى. قازىر جەرگىلىكتى جانە شەتەلدىك تەررورشىلاردىڭ ارالاسىپ باسىپ كىرۋى دەپ مالىمدەۋگە ءالى ەرتە. مۇمكىن بۇل مالىمدەمە العاشقى كەزدە ۇقشۇ اسكەرىن كىرگىزۋ ءۇشىن ايتىلعان شىعار. بىراق ساراپشى يكبولجون كورابوەۆتىڭ پىكىرىنشە، مۇنداي مالىمدەمە سىرتقى جانە ىشكى ساياساتتىڭ قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىنە شامادان تىس نازار اۋدارۋعا اكەلۋى مۇمكىن. ىشكى ساياساتتا – بۇل كۇشتىك قۇرىلىمدارعا ەركىندىك بەرەدى، ال، سىرتقى ساياساتتا ءبىز كوپۆەكتورلىعىمىزدى جانە اشىقتىعىمىزدى جوعالتىپ الۋىمىز مۇمكىن. ءيا، قارۋلانعان ۇيىمداسقان ارانداتۋشىلاردىڭ بولعانىن مويىنداۋ كەرەك. شىندىقتىڭ ءبارىن بولاشاقتا ءبىلىپ قالارمىز. بىراق، بۇل قاڭتارداعى ەڭ ماڭىزدى وقيعانىڭ ءبىرى ەمەس ەكەنىن ەستەن شىعارماعانا ءجون. ەڭ ماڭىزدىسى – قازاقستان تاۋەلسىزدىك العالى العاش رەت ەلدىڭ بۇكىل ايماعىنان كوشەگە شىققان ادامداردىڭ سانى وتە كوپ بولدى. ولار «شەگىنە جەتتى، جەتەر» دەدى، جانە «تۇبەگەيلى وزگەرىستى» تالاپ ەتتى. قازىر اقورداداعى تالقىلاۋدى تالداي وتىرىپ، مەملەكەت باسشىسى «ەستىدى»، سودان ءۇمىت پايدا بولدى دەپ ايتۋعا بولادى. ارينە، بۇل ءساتتى جىبەرىپ الىپ تاعى دا ونداعان جىل تەككە كەتپەسە بولعانى.

قازاقستاندى الدا نە كۇتىپ تۇر؟

قازىر جاعداي تۇراقتالىپ كەلەدى. بىراق ارى قاراي نە بولادى دەگەن كوكەيدە وتكىر سۇراق تۇر. قاڭتار وقيعالارى قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا قالاي اسەر ەتەدى؟ گاز باعاسى تۋرالى شەشىم جارتى شىلعا عانا قابىلداندى، سونىمەن بىرگە ساسياي جانە ەكونوميكالىق رەفورمالار ۋادە ەتىلدى. جەكە شەشىمدەرگە توقتاپ وتىرماي ، مۇمكىن بولاتىن جوسپارلانعان ستسەناريلەر نەگىزىندە ءوز تالداۋىمدى ۇسىنايىن. ستسەناريلىك تالداۋ نەگىزىنەن بيزنەستى ستراتەگيالىق جوسپارلاۋدا قولدانىلاتىنىنا قاراماستان، ونى ساياسي ەكونوميكادا قولدانۋ رەفورمالار مەن قازىر جۇرگىزىلىپ جاتقان نەمەسە الداعى ايلاردا جاسالاتىن قادامدارعا سۇيەنە وتىرىپ، مەملەكەت دەڭگەيىندەگى وقيعالاردىڭ مۇمكىن بولاتىن نۇسقالارىن ەلەستەتۋگە كومەكتەسەدى.

ستسەناري ماتريتساسى ەكى نەگىزى بەلگىسىزدىك اسپەكتىسى مەن ءتورت مۇمكىن بولاتىن ستسەناريدى كورسەتەدى. قازاقستاندا بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ نەگىزگى اسپەكتىلەر رەتىندە ساياسي-اكىمشىلىك رەفورمالار جانە  رەسۋرستار مەن كىرىستەردى قايتا ءبولۋ تۇر. ساياسي جانە اكىمشىلىك رەفورمالار ۋادە ەتىلگەن، بىراق ءبارى ولاردىڭ قانشالىقتى سەنىمدى بولاتىنىن كۇتۋدە. سونداي-اق، بيلىككە جاقىن بەلگىلى تۇلعالاردىڭ رەسۋرستارى مەن اكتيۆتەرىن قايتا ءبولۋ بولادى دەپ كۇتىلۋدە، بىراق ونىڭ قالاي بولاتىندىعى جانە وسى اكتيۆتەردى يەلەنۋ نە باقىلاۋ ناتيجەسىندە الىنعان كىرىستەردى قايتا بولۋگە بۇل پروتسەسس قالاي اسەر ەتەتىنىندە ناقتىلىق جوق.

1-سۋرەتتە بۇل اسپەكتىلەر پليۋس جانە مينۋس بەلگىسىمەن ۇسىنىلعان جانە ءتورت مۇمكىن بولاتىن ستسەناري كورسەتىلگەن.

جوعارىداعى وڭ جاق بۇرىشتا نەعۇرلىم قولايلى ستسەناري - بۇل ەلەۋلى ساياسي-اكىمشىلىك رەفورمالاردى ىسكە اسىرۋ جانە رەسۋرستار مەن كىرىستەردى قايتا ءبولۋ كەزىندەگى دەموكراتيالىق رەفورمالار كونتەكستىندەگى ورنىقتى دامۋ. رەسۋرستار مەن كىرىستەردى ادىلەتسىز قايتا ءبولۋ جانە كوسمەتيكالىق رەفورمالار  تۇرعان ديامەترالدى قاراما-قارسى دامۋدا قازاقستاندى توقىراۋ مەن نارازىلىق كوڭىل-كۇيىنىڭ كۇشەيۋى كۇتىپ تۇر. ەگەر ەل باسشىلىعى ەلەۋلى ساياسي جانە اكىمشىلىك رەفورمالارعا بارسا، بىراق سونىمەن بىرگە بايلىق پەن رەسۋرستار از توپتاردىڭ قولىندا قالسا، وندا دەموكراتيالىق رەفورمالار تۇراقتى ءارى تەڭ دامۋعا، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىككە اكەلمەيدى. رەسۋرستاردى نەعۇرلىم ءادىل قايتا ءبولۋ ورتا مەرزىمدى كەزەڭدە دامۋى مۇمكىن، بىراق  قازاقستان تويىپ تۇرعان جىلدارى ءوتىپ كەتكەن، الەۋمەتتىك كەلىسىم دەپ اتالاتىن ءاۆتوريتاريزمدى كۇشەيتەدى.

قازاقستان قانداي ستسەناريمەن جۇرەتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن ءاربىر بەلگىسىزدىك اسپەكتىسىنە ىقپال ەتۋ دياگرامماسى قاجەت.

2-سۋرەتتە رەسۋرستاردى قايتا ءبولۋ اسپەكتىسىنە وڭ نەمەسە تەرىس اسەر ەتەتىن وقيعالار نەمەسە شەشىمدەر كورسەتىلگەن.

وسى اسپەكت بويىنشا وڭ ىلگەرىلەۋ ءۇشىن ەلەۋلى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق رەفورمالار قاجەت. بىرىنشىدەن، جاعدايعا دۇرىس باعا بەرۋ كەرەك، سونىڭ ىشىندە جۇمىسسىزدار مەن كەدەيلىك شەگىنەن تومەن ادامداردىڭ ناقتى سانى. ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيى مەن الەۋمەتتىك تولەمدەردى ەسەپتەۋ تاسىلدەرىن قايتا قاراۋ قاجەت. مويىنداۋىمىز كەرەك، كوپتەگەن جىلدار بويى جۇمىسشىلاردىڭ جالاقىسىنىڭ ءوسۋى ينفلياتسيا قارقىنىنا سايكەس كەلمەدى. ينفلياتسيانىڭ ءوسۋى كوبىنەسە كوپتەگەن قىزمەت سالالارىندا مونوپوليالار مەن وليگوپوليالاردىڭ بولۋىمەن بايلانىستى، بۇل سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى بولىمدە يمپورتتى الماستىراتىن وندىرىستەردىڭ پايدا بولۋىن قيىنداتادى. ۇكىمەت پەن اكىمدىكتەر ناقتى پروبلەمالاردى انىقتاۋدىڭ ورنىنا باعانى قولمەن باسقارۋ سياقتى پوپۋليستىك شارالاردى ءجيى قولدانادى. مىسالى، قۇندى قوسپايتىن، بىراق بايلانىسى بار جانە نارىقتى باسقاراتىن دەلدالداردىڭ بولۋى سياقتى پروبلەمالار جيىنتىق سۇرانىستىڭ وسۋىنەن گورى باعاعا كوبىرەك اسەر ەتۋى مۇمكىن.

جالپى، قازىر پرەزيدەنت پەن (ازداپ) جاڭارتىلعان ۇكىمەت جاريالاعان رەفورمالار قوردالانعان ماسەلەلەردەن تۋىندار وتىر. باستى ماسەلە ولار قانشالىقتى ىسكە اسىرىلاتىندا. ماسەلە الەۋمەتتىك تولەمدەردى ارتتىرۋ تۇرعىسىنان عانا ەمەس، سونداي-اق كوپتەگەن ادامداردىڭ اكتيۆتەردە ۇلەستەرى بولۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن اشىق جەكەشەلەندىرۋدە دە ءادىل تۇردە قايتا بولۋدە تۇر. نارىقتاردى مونوپولياسىزداندىرۋ جانە شاعىن جانە ورتا بيزنەس ءۇشىن جاعداي جاساۋ دا ءبىرىنشى باسىمدىقتاردىڭ ءبىرى بولۋعا ءتيىس. ەڭ باستىسى-بيزنەستى قولداۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك قولايسىز باعدارلامالاردىڭ بۇرىنعى جۇمىسىن قايتالاماۋ جانە اكىمشىلىك كەدەرگىلەردى، شەشىمدەر قابىلداۋ كەزىندە  اشىقتىقتى جانە ساياساتتى ىسكە اسىرۋدا بولجامدى ازايتۋعا كوبىرەك كوڭىل ءبولۋ كەرەك.

3-سۋرەتتە ساياسي جانە اكىمشىلىك رەفورمالار اسپەكتىسىنە وڭ نەمەسە تەرىس اسەر ەتەتىن وقيعالار نەمەسە شەشىمدەر كورسەتىلگەن. ءسوز بوستاندىعىنداعى شەكتەۋلەر ادامداردىڭ جالپى جۋرناليستيكاعا دەگەن سەنىمىنە نۇقسان كەلتىرەدى، ويتكەنى، ەڭ الدىمەن، حالىققا ساياسي رەجيم ءۇشىن شىنايى جانە قولايسىز اقپارات بەرەتىن اقپارات كوزدەرى قۋدالانادى. تسەنزۋرا راستالماعان اقپارات پەن قاۋەسەتتەرگە جول اشادى جانە رەسمي دەرەككوزدەرگە سەنىمسىزدىك پەن ەلەمەۋشىلىككە اپارادى. جينالىستار بوستاندىعىن شەكتەۋ جانە ميتينگىلەردى كۇشپەن باسۋ نارازىلىق الەۋەتىنىڭ جينالۋىنا اكەلەدى. ەگەر ميتينگشىلەردىڭ تالاپتارى تۋرالى ايتاتىن بولساق، وندا باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى وبلىستار مەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالار اكىمدەرىنىڭ سايلاۋى بولىپ تۇر.  قارجىسى جەتەر-جەتپەس وزىنەن جوعارى  اكىم ەسەپ بەرەتىن اۋىل اكىمدەرىنىڭ سايلانۋى جاعدايعا ەلەۋلى اسەر ەتپەيدى.

«شال كەت» ۇراندارىن تەك بەلگىلى ءبىر ادامعا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە جەكە تۇلعاعا تابىنۋدى تۋدىراتىن سۋپەر-پرەزيدەنتتىك جۇيەگە قارسىلىق رەتىندە ءتۇسىندىرۋ كەرەك. پارلامەنتتىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ جانە ءادىل سايلاۋ وتكىزۋ بىرنەشە (ونداعان) جىلدان كەيىن دەجاۆيۋدەن اۋلاق بولۋدى تالاپ ەتەدى. سونداي-اق، باسىمدىقتاردىڭ ءبىرى قۇرامدى جاڭارتا وتىرىپ جانە كادرلاردى دايارلاۋ جۇيەسىندەگى وزگەرىستەرمەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىن تۇبەگەيلى رەفورمالاۋ بولۋعا ءتيىس. بۇل رەفورمالارسىز نارازىلىق كوڭىل-كۇيىن تومەندەتۋ جانە بيلىككە دەگەن سەنىمدى قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىن ەمەس.

قورىتىندى

ەلدىڭ بولاشاعىن بولجاۋ وتە قيىن جانە ونى ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ قۇرالدارىن قولدانا وتىرىپ جاساۋعا تىرىسۋدىڭ ءوز كەمشىلىكتەرى بار. بارلىعى ەسكەرىلىپ، بارلىق اسپەكتىلەر قامتىلمادى. بىراق كوپتەگەن ەلدەردىڭ تاريحى، ساياسي رەجيمدەر جانە باسقا دا فاكتىلەر كورسەتكەندەي، ەگەر بيلىكتەگى ادامدار حالىققا ەسەپ بەرسە جانە بيزنەستى ەركىن دامىتۋ ءۇشىن مۇمكىندىكتەر بولسا، وندا ەل تۇراقتى داميدى. وسى ماقالادا كەلتىرىلگەن ستسەناري ماتريتساسى-بۇل بولاشاقتى بولجاۋدان گورى ناتيجەگە جەتۋ ستراتەگياسى. قازىر قازاقستان تاريحىندا شەشۋشى ءسات كەلدى جانە كوپ نارسە الداعى ايلاردا جاسالاتىن ارەكەتتەرگە بايلانىستى.

دايىنداعان ايجان تەمىرحان

Abai.kz