جۋىردا اعىلشىن ءتىلدى «codastory.com» سايتىندا «قازاقستاننىڭ بايلىعى قايتارىلمايدى» (Kazakhstan’s wealth won’t go home again) اتتى ماقالا جارىق كوردى. ماقالا اۆتورى – وليۆەر بۋللوۋ دەيتىن ازامات.

وليۆەر بۋللوۋ – جازۋشى، جۋرناليست. ۋەلستە ەر جەتىپ، وكسفوردتا ءبىلىم العان. ءبىراز جىل بىشكەكتە تۇرىپ قايتىپتى. ول كوبىنە-كوپ بۇرىنعى كسرو قۇرامىندا بولعان ەلدەردەگى قارجىلىق قىلمىستار جايلى جازىپ جۇرگەن ادام. بۇگىن Abai.kz وقىرماندارىنىڭ تالقىسىنا وليۆەردىڭ: «قازاقستاننىڭ بايلىعى قايتارىلمايدى» اتتى قماقالاسىن ۇسىنعاندى ءجون سانادىق.

بىلتىرعى جىل، شىنىن ايتقاندا وليگارحتار ءۇشىن جاعىمدى جىل بولدى (ادەتتەگىدەي), بىراق سوڭىندا ءبىر ءۇمىت پايدا بولعانداي. ەڭ تومەنگى الەمدىك سالىق مولشەرلەمەسى باياۋ ىلگەرىلەپ كەلەدى. دەموكراتيالار كلەپتوكراتيالار تاراپىنان ەكزيستەنتسيالدى قاۋىپكە ۇشىراعانىن مويىنداپ، ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن بىرىگۋى كەرەك ەكەنىن تۇسىنەتىن كەز كەلدى دەگەن بولجامدار بار. مەن بىرنارسەنى بولجاۋدان مىقتىمىن دەپ ايتا المايمىن. مەن وزىمە جاڭا جىلدا «وپتيميست بولامىن» دەپ بەرگەن ۋادەمە بەرىك بولۋعا تىرىسۋدامىن، سوندىقتان 2022-دە مىنا ەكى تەندەنتسيا ساقتالادى دەپ ويلايمىن.

ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ ۋكراينا شەكاراسىنا شوقپارىن ويناتۋى باتىستىڭ كوڭىلىن اۋدارىپ وتىر. باتىس ەلدەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە نەمىس ەكسپورتشىلارىنىڭ مۇددەسىن قورعامايتىن بەرليننىڭ جاڭا ۇكىمەتىنىڭ الدىندا ونىڭ (رەسەيدىڭ) گازبەن قورقىتۋى ءبىرشاما سالماعىن جوعالتقانداي (مەن بۇل تۋرالى بايانداپ وتىرعانىمدا، مەنى ءپۋتيننىڭ «شىعىس ەۋروپا ەلدەرىن ناتو قۇرامىنا كىرۋىنە كەدەرگى جاساۋ ءۇشىن ۋكرايناعا باسىپ كىرەمىن»، دەپ قوقاڭ – لوقى كورسەتكەنى قيسىنعا كەلمەيدى. بۇل بىرەۋ برونەجيلەت ساتىپ السا، سونى اتىپ تاستايمىن دەگەنمەن تەڭ). ارينە، ەنەرگيا باعاسىنىڭ ءوسۋى باتىس ۇكىمەتتەرىن جارىقتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كەز-كەلگەنمەن كەلىسىم جاساسۋعا دايىن ەكەنىن ءبىلدىرۋى مۇمكىن. مەن ونى قاراپ وتىراتىن بولامىن. الەمدىك سالىق كەلىسىمشارتىنىڭ تاعدىرى اقش-تاعى سايلاۋعا بايلانىستى. ارينە، ءبىز سياقتى اقش-تىڭ سىرتىنداعىلار امەريكانىڭ ەكى پارتياسى دا جاھاندىق قيىندىقتارعا بىرلەسە جاۋاپكەرشىلىك كوتەرگەنىن قالار ەدىك. ەگەر رەسپۋبليكاشىلار كونگرەستىڭ ءبىر پالاتاسىن نە بولماسا ەكى پالاتاسىن ءوز باقىلاۋىنا السا، ءبىز دجو بايدەننىڭ اق ۇيىمەن ءبىرجولا قوشتاسا الامىز (دەگەنمەن دەموكراتار ونسىز دا قولدان كەلگەنىن ىستەپ جاتىر).

قازاقستان

مەن قازاقستاندا 8 جىل بۇرىن بولدىم. ول كەزدە قاسىمدا ارىپتەسىم راديو پروديۋسەر ايەل بولدى. ەكەۋمىز قارلى داۋىلدا كىشكەنتاي قالاعا تاپ بولىپ، ءبىرتۇرلى جەرگىلىكتى اكىمنىڭ تىنتۋىندە بولدىق (كەيىن ونى «قۇرباقا» دەپ اتاپ كەتتىك). ول ءبىزدىڭ قوناق ۇيدەگى بولمەمىزدى ءتىنتىپ شىقتى. بولمەگە كىرگەن-شىققانىمىزدى تەكسەرىپ، كەز-كەلگەن ۋاقىتتا ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلەتىن. نە ىستەپ جاتقانىمىزدى كورۋگە قۇشتار، ەشتەڭە ىستەمەي وتىرساق پروديۋسەردى شىمشىپ قالۋعا تىرىساتىن. باعىمىزعا وراي، اۋا-رايى قالپىنا كەلىپ ءبىز ول جەردەن قاشىپ قۇتىلدىق. ءارى قاراي تۇرا بەرۋگە مەنىڭ شىدامىم جەتپەس ەدى. ارەڭ دەگەندە ەل استاناسىنا جەتكەن كەزدە (بۇرىن استانا، قازىر نۇس-سۇلتان دەپ اتالادى) شەكسىز اقشانىڭ ءبىز توقتاعان شەتتەگى قالاشىقتىڭ جاعدايىنان گورى وسىناۋ قالانى تولتىرعان «بەكەرشىلىككە»، ونىڭ ىشىندە نازارباەۆتىڭ قولتاڭباسىنا جۇمسالعانىن كورىپ ەسەڭگىرەپ قالدىق.

ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، وتكەندە ۇكىمەتكە قارسى نارازىلىقتى كورگەندە ەش تاڭعالعانىم جوق.

«سوڭعى جىلدارى الەۋمەتتىك قورعاۋ جۇيەسىنىڭ ناشار جۇمىس ىستەيتىنى انىقتالدى. بۇل ماسەلە ەلدىڭ كوپتەگەن جاستارى ءۇشىن ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەردىڭ جوقتىعىمەن كۇردەلەنە ءتۇستى. ەلدىڭ ەكى ۇلكەن قالاسى الماتى مەن نۇر-سۇلتاننىڭ شالعايداعى اۋداندارىنا جاپپاي قونىس اۋدارعان اۋىلدىق جەرلەر مەن شاعىن قالالاردان كەلگەن ەتنيكالىق قازاقتارعا كوبىرەك قاتىسى بار. قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان قالا ورتالىقتاردا ءال-اۋقات دەڭگەيىندەگى الشاقتىق ەرەكشە بايقالادى»، - دەدى كارنەگي قورىنان پول سترونسكي».

قازاقستان ورتالىق ازيا ەلدەرى ستاندارتىمەن قاراعاندا جامان ەمەس، بىراق «قارا قۇردىم (اقشا سۋعا سىڭگەندەي جوق بولادى)» تۇرىكمەنستان، كەدەيلەرى كوپ تاجىكستان مەن قىرعىزستان، كلەپتوكراتيانىڭ ۇلگىسىندەي بولعان وزبەكستان تۇرعاندا بۇل كوپ نارسەنى بىلدىرمەيدى. رەسمي ستاتيستيكاعا ساي، مۇنداعى مۇلىك تەڭسىزدىگى امەريكاداعىداي: ەلدىڭ جوعارى 10 پايىزى ۇشتەن ەكىسىنە يە بولسا، قالعان تومەنگى 50 پايىزى جيىرمادان بىرىنە يە.

شىنايى جاعداي بۇدان دا قيىنىراق بولۋى مۇمكىن، سەبەبى، ءوزىنىڭ اكتيۆتەرىن وفشوردا ۇستاپ وتىرعاندار، سونىڭ ىشىندە بۇرىنعى پرەزيدەنتتىڭ تۋىستارىنىڭ بايلىعى رەسمي ستاتيستيكاعا كىرمەيدى. ءبىز ولاردىڭ قانشا اقشاسى بار ەكەنىن بىلمەيمىز، بىراق ولاردىڭ شەتەلدە ەليتالىق جىلجىمايتىن مۇلىك پەن ءسان-سالتاناتى جاراسقان دۇنيەلەرگە كوپ اقشا جۇمسايتىنىن بىلەمىز. بەلسەندىلەر مەن زەرتتەۋشىلەر بۇل بايلىقتىڭ ەسەبىن قازبالاپ، Global Witness-ءتىڭ 2015 جىلى ناتيجەسىن شىعاردى. ولار ءىرى اكتيۆتەرىن جاسىرۋ ءۇشىن وفشور كومپانيالارىن پايدالانىپ، بايلىعىن نە ۇيىندە نە باسقا جەردە ساقتاۋعا ارەكەت جاساعانىن «پاناما قۇجاتتارى»، «پاندورا قۇجاتتارى» كورسەتىپ بەردى. بىراق جەرگىلىكتى بيلىك توسىن سىي جاسادى - زەرتتەۋدى توقتاتىپ تاستادى! ارينە، ءسىز اقشاڭىزدى وفشورعا بىرەۋدىڭ كومەگىنسىز اۋدارا المايسىز جانە بۇل جەردە كومەكشىلەر جەلىسى قازاقستاندىق 0,01 پايىزعا قىزمەت كورسەتتى. ونىڭ ىشىندە جىلدار بويى باتىستا قازاقستاندى قورعاپ كەلگەن، ءارى 2011 جىلعى نارازىلىق شەرۋىن تاراتۋعا كەڭەس بەرگەن ۇلىبريتانيانىڭ بۇرىنعى پرەمەر-ءمينيسترى توني بلەر دە بار.

باقىتىمىزعا وراي، بريتاندىق ەكسەتەر ۋنيۆەرسيتەتى عالىمدارىنىڭ شاعىن ءبىلىمدى توبى نە بولىپ جاتقانىن اشكەرەلەدى، بۇل ماسەلەنى قوعامدىق كۇن تارتىبىندە، سونىڭ ىشىندە ۇلىبريتانيا پارلامەنتىنە ۇسىنىلعان دالەلدەر ارقىلى ساقتاۋعا كومەكتەستى. «ورتالىق ازيانى زەرتتەۋشىلەر اقشا ءىزىن جاسىرۋدىڭ «اسقىنعان ءتۇرى» دەپ اتايدى. ەگەر ورتالىق ازيانىڭ ساياسي بەدەلدى ادامدارى ۇلىبريتانيادا كولەمدى اقشانى جاسىرا السا، وندا ۇلىبريتانيا الەمنىڭ كەز كەل-كەلگەن ەلىنىڭ اقشاسىن جاسىرۋعا كومەكتەسەتىن «بيزنەسكە اشىق» ەل دەگەندى بىلدىرەدى»، - دەپ جازىلعان ءبىر زەرتتەۋ ماتەريالىندا. ارينە، قازاقستاندىقتار ءوز كوشباسشىلارىنىڭ بىرنەشە ونداعان جىلدار بويى ەلدىڭ اقشاسىن پايدالانىپ كەلگەنىن ءبىلىپ وتىر. سەيسەنبى كۇنى پرەزيدەنت لاۋازىمىنداعى نازارباەۆتىڭ ءىزباسارى ەلدىڭ جاعدايىن تۇزەتۋدى قولعا العان سوزىندە قازاقستاندى دامىتۋعا ارنالعان قور ۇيىمداستىراتىنىن جانە ونىڭ ساياسي قاداعالاۋدان ادا بولاتىنىن ايتتى. ول «ەلباسىنىڭ كەزىندە بايىپ العان ادامدار ءوز ۇلەستەرىن قوسادى» ،- دەپ كۇتەتىنىن ايتتى. «زور بايلىققا يە بولىپ، بىراق كولەڭكەدە قالىپ وتىرعان ادامداردان بەلسەندىلىك كۇتەمىن»، - دەدى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ.

شۆەيتساريادا ۇستالعاننان كەيىن، سىبايلاس جەمقورلىق قاراجاتىن قازاقستانعا قايتارۋ جاعدايلارى بولدى جانە اقشانىڭ ءبىرىنشى ترانشىن جۇمساۋدىڭ كوپ بولىگىن باسقارعان «بوتا» قورى وسىنداي وپەراتسيالاردىڭ مودەلى رەتىندە قارالادى. وكىنىشكە وراي ەكىنشى «قايتارۋ» كوڭىل قۋانتپادى. بۇل مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار قانشالىقتى جەمقورلىققا باتسا جەلىنگەن اقشانى قايتارۋ دا سونشالىقشى قيىن ەكەنىنىنىڭ مىسالى.

«اقشا «نۇر-وتان» اۆتوريتارلىق پارتياسىنىڭ «جاس وتان» جاستار قاناتى وكىلدەرى باسقاراتىن ۇيىمدار مەن كامپانيالاردىڭ ۇگىت-ناسيحاتىنا كەتتى. ءبىز سونداي-اق الاياقتىق جاعدايلاردى دا انىقتادىق»، - دەيدى توم مەين (ەكسەتەر زەرتتەۋشىلەر توبىنىڭ تاماشا ءبىر مۇشەسى جانە ەكى ونجىلدىق بۇرىن ورىس ءتىلىن بىرگە ۇيرەنگەن دوسىم).

اكتيۆتەردى قايتارۋدىڭ كەز-كەلگەن جاڭا ارەكەتى ءبىرىنشى مودەلگە قاراعاندا وسى ەكىنشى مودەلگە، «قايتارۋعا» كوبىرەك ۇقسايدى. قازاقستانداعى كەز-كەلگەن سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ناۋقان جاڭا پرەزيدەنتتىڭ ادامدارى ەلدى جاقسارتۋ ءۇشىن ناقتى ءبىر نارسە جاساۋدان گورى ەسكى پرەزيدەنتتىڭ ادامدارىنان اقشا الۋعا كوبىرەك باعىتتالاتىنىن بىلدىرەدى. بۇل، ادەتتە، كلەپتوكراتياداعى مەملەكەت باسشىسى وزگەرگەن كەزدە بولادى (رەسەي، انگولا، ۋكراينا جانە ت.ب. قاراڭىز). 18 اي بۇرىن لوندونداعى سوت ءىسىن جۇرگىزۋ كەزىندەگى بولجام بويىنشا، ارينە، ءبىر كۇندەرى وففشورلاردا ساقتالعان اكتيۆتەر تاركىلەنىپ، قايتارىلۋى مۇمكىن. نازارباەۆتىڭ قىزدارىنىڭ ءبىرى مەن ونىڭ نەمەرەسىنىڭ اكتيۆتەرى العاش رەت ۇلىبريتانيادا «قايدان شىققانى بەلگىسىز بايلىق رەتىندە» بۇيرىق شىعاردى. باستاپقىدا  ۇلىبريتانيا مۇنداي زاڭي قورعالماعان بايلىقتى قابىلداۋدان باس تارتقانداي بولىپ كورىندى، بىراق شىندىعىندا ۇلىبريتانيانىڭ قىلمىسپەن كۇرەسۋ ۇلتتىق اگەنتستۆوسىنىڭ ماسقارا بولىپ جەڭىلگەنى  ۇلىبريتانيانىڭ قۇقىق قورعاۋ اپپاراتىنىڭ وتە ناشار ەكەنىن كورسەتتى.

«NCA جانە ۇلىبريتانيانىڭ باسقا دا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى اپەلياتسيالىق سوتتا جەڭىلىس تاۋىپ ءارى «سوتقار جىگىتتەردى» قۋدالاسا قارجىنى قوپارا جەت كەتەتىن ءىرى زاڭدى شوتتان العان قوس سوققىدان كەيىن وزدەرىنىڭ كوزقاراستارىن قايتا قاراۋعا تۋرا كەلدى. ەگەر مەن بۇرىن بيلىك ەتكەن وتباسىنىڭ مۇشەسى بولسام، قاۋىپسىزدىك ءۇشىن اكتيۆتەرىمدى دۋبايعا اۋىستىرار ەدىم. تۇرىكمەنستاننىڭ باق بوستاندىعى سياقتى، دۋبايدىڭ «قارجىلىق اشىقتىعى» ءۇشىن.

بيتكوينداعى تەڭسىزدىك

بيتكويندى جاقتاۋشىلار وزدەرىڭىز كورىپ جۇرگەندەي شىنىمەن بۇل ىسكە ءوت ىنتالى. «بيتكوين – بۇل ەركىندىك» دەيدى ولار. ءسىز وتە ءجيى ەستيتىن ارگۋمەنتتىڭ ءبىرى. سونىمەن قوسا، بيتكوين ءبىزدى قارجىلىق تاۋەلسىزدىككە اپاردى، قارجىلىق وپەراتسيالاردى ەركىندىككە جەتكىزەدى، الەمدى وزگەرتەدى دەيدى. ونى كوپ ادام پايدالانا تۇسسە، الەمگە بەرە پايداسى زور بولماق ەكەن.

مەن ادامدار قاتتى اۋەستەنگەن نارسەلەرگە كۇدىكپەن قارايمىن، بىراق ءبارىبىر اشىق بولۋعا تىرىسامىن. سوندىقتان ماعان بۇل تۋرالى جازىلعان ساراپتاما قىزىق بولدى. ساراپتاما بيتكويننىڭ جالپى ەكونوميكامەن بايلانىسى ءبىز ويلاعاننان دا ارىدە ەكەنىن كورسەتەدى. بۇل بيتكوين جاقتاۋشىلارىنا ۇناۋى كەرەك.

جەكەمەنشىك سياقتى ءوندىرىس تە جوعارى كونتسەنتراتسيالى. بارلىق بيتكويننىڭ ءار جەتىنشى بولىگى 1000 ادامعا عانا تيەسىلى.  «بۇل كونتسەنتراتسيا بيتكويننىڭ جۇيەلىك قاۋىپكە اسەرىن ۇلعايتادى سونىمەن قاتار قابىلداۋدان تۇسكەن پايدانىڭ كوپ بولىگى قاتىسۋشىلاردىڭ از توبىنا تەڭ بەرىلمەۋى مۇمكىن دەگەندى بىلدىرەدى».

وۋ، مىنانى قاراڭىز، وفشورلىق الداۋ كريپتوۆاليۋتادا دا بار ەكەن.  «بۇل شوعىرلانۋ كولەمىن باعالاۋعا كەلگەندە كەمىتىپ ايتىلادى، ويتكەنى كەيبىر ورىنداردى ءبىر ادام باسقاراتىندىعىن جوققا شىعارا المايمىز». قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى مەن بيتكويننىڭ بايلانىسى ءسىز ويلاعاننان دا تىعىز، سوندىقتان وليگارحتار ەكەۋىن دە باقىلاۋىندا ۇستايدى. ەڭ قىزىعى بىلتىر قىتاي بيتكوين وندىرىسىنە قاتاڭ شارالار قولدانعاننان كەيىن (كريپتوۆاليۋتا ەلەكتر ەنەرگياسىن وڭدى-سولدى قۇرتقاننان كەيىن) قازاقستان الەمدەگى ماينەرلەر سانىنان ەكىنشى ورىنعا يە. قازاقستان وتكەن جولى ينتەرنەتتى ءوشىرىپ تاستاعان كەزدە، بارلىق مۇمكىندىك تە ءوشتى، بيتكوين قولداناتىن ادامدارعا زاردابى ءتيدى. كوبىنە بيتكوين قىلمىستى قارجىلاندىرۋ ءۇشىن، كىرىستىڭ ءىزىن جاسىرۋ ءۇشىن قولدانىلادى دەپ قابىلدانادى. بىراق ەكونوميكانى زەرتتەۋ ۇلتتىق بيۋروسىنىڭ تۇسىندىرۋىنشە، بۇل بيتكويندى قولدانۋدىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى ەمەس.  ونىڭ ورنىنا بيتكوين بيتكويندى الىپساتۋعا نەگىزدەلگەن ەكەن (بۇل ماعان بىرنەشە جىل بۇرىن جۇرگىزگەن ساۋالنامانى ەسكە ءتۇسىردى: ەسكى پلاستيك پاكەتتى ەسكىرگەن پلاستيك پاكەتتى ساقتاۋ ءۇشىن قولدانادى).

«ءبىزدىڭ قورىتىندىمىز قۇنى جوعارى كريپتوۆاليۋتالار زاڭسىز ترانزاكتسيالاردىڭ سۇرانىسىنا نەگىزدەلگەن دەگەن يدەيانى راستامايدى. ونىڭ ورنىنا، ولار بيتكوين ترانزاكتسيالارىنىڭ كوپشىلىگى الىپساتارلىقپەن بايلانىستى دەپ سانايدى»، - دەلىنگەن حابارلامادا.

ەڭ جامانى نە؟ ارگەنتينا قانشالىقتى قىلمىسكەرلەر مەن الىپساتارلارعا جەلىنسە، ۆاليۋتا دا سونشالىقتى ەنەرگيانى جەپ جاتىر. شىنىمدى ايتسام، ەكى جاعداي دا وڭىپ تۇرعان جوق.

جالا جابۋ تۋرالى جاڭالىقتار

وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا رومان ابراموۆيچ  كەترين بەلتوننىڭ «ءپۋتيننىڭ ادامدارى» دەگەن كىتابىنىڭ ۇستىنەن سوت ءىسىن قوزعادى جانە سوت كىتاپقا ازعانتاي عانا وزگەرىستەر ەنگىزگەنىن ەستىپ قۋانىپ قالدىق. ەكى تاراپ ناتيجەگە قاناعاتتانعانىن ايتتى.

«ابراموۆيچ مىرزانىڭ مالىمدەمەسىندە، «ءپۋتيننىڭ ادامدارى» جانە كەترين بەلتونعا ءتورت رەسەيلىك وليگارحتىڭ جانە رەسۋرسقا باي «روسنەفت» مۇناي الىبى شابۋىل جاساعان. ءار ءارىز-شاعىم HarperCollins-كە ەش شىعىن كەلتىرمەستەن شەشىلدى»، - دەيدى بەلتوننىڭ باسپاسى.

ءابراموۆيچتىڭ ايتۋىنشا، ءوزىنىڭ ارىز-شاعىمىنىڭ نەگىزگى ماقساتى ونىڭ اتىن قارالاعان جالعان سوزدەردەن ارىلىپ، تۇزەتىپ، «چەلسي» فۋتبول كلۋبىن ساتىپ الدى دەگەن جالعان ارىزداردى جويۋ بولعان.

اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعان ايجان تەمىرحان

Abai.kz