قاراشاڭىراق – اۋىلعا قامقورلىق قاجەت. فراكتسيانىڭ ءتيىستى دەپۋتاتتىق ساۋالىن ازامات ابىلداەۆ مالىمدەدى.

پرەمەر-مينيستر
ءا.سمايىلوۆقا

اۋىل دەسە ەلەڭ ەتپەيتىن قازاق جوق. اۋىل – قازاق بالاسى ءۇشىن قاسيەتتى قارا شاڭىراق، كىندىك قانى تامعان كيەلى مەكەن. ول – قازاقتىڭ ءداستۇرى مەن ءدىلىنىڭ ورداسى. ەگەر ءبىز بولاشاعىمىزدى ويلاساق، اۋىلدى ساقتاۋىمىز كەرەك. تەك ساقتاپ قانا قويماي، ونى بۇگىنگى زاماننىڭ تالابىنا ساي كوركەيتۋىمىز قاجەت. اۋىلدىڭ جاعدايى جاقسى بولسا، قازاقتىڭ دا ءتورت قۇبىلاسى تەڭ بولادى.

ال ول ءۇشىن اۋىل تۇرعىندارىنىڭ تابىس دەڭگەيىن كوتەرۋ قاجەت. وكىنىشكە وراي، قالامەن سالىستىرعاندا، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ تابىس دەڭگەيى ايتارلىقتاي تومەن. قالا مەن اۋىلدىڭ ءار تۇرعىنى ەسەبىمەن بيۋدجەتتەن قاراجات بولۋدە تەڭسىزدىك بارى انىق.

بارلىعىمىزدىڭ تامىرىمىز سول اۋىلدان تارادى ەمەس پە!؟ قاراجات بولۋگە كەلگەندە مەملەكەت نەگە سول اۋىلدى – قارا شاڭىراقتى ۇمىتادى؟!  سول جاقتا تۇرىپ جاتقان كەنجە بالانى نەگە ەسكەرمەيدى؟ شىنىمەن، مەملەكەت اۋىل تۇرعىندارىنا كەلگەندە قارجىنى ۇنەمدەيدى.

اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن ارتتىرۋ، قالا مەن اۋىل اراسىندا شىعىنداردى بىركەلكى ءبولۋ – تۇراقتى قوعام قۇرۋدىڭ ەڭ سەنىمدى جولى دەپ سانايمىز.

اۋىلعا نەمقۇرايلى قاراۋدىڭ سالدارى ونداعى ءبىلىم مەن مەديتسينا دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىنە، اقپاراتتىڭ قولجەتىمدى بولماۋىنا، مادەنيەت پەن سپورتتىڭ دامىماۋىنا، سونداي-اق جول ساپاسىنىڭ تومەندەۋىمەن قاتار باسقا دا فاكتورلارعا اسەر ەتەدى.

اۋىلدان شىعىپ، وقۋعا تۇسە الماعان اۋىل جاستارى امال جوق، قالا شەتىندەگى پاتەرلەردى جاعالايدى. سونىڭ سالدارىنان، قالادا قازىر ەكى ماماندىق باسىم. ول – تاكسيست جانە كۇزەتشى-وققاعار. تەپسە تەمىر ۇزەتىن اۋىل جاستارى قولىندا ديپلومى بولماعان سوڭ، كۇزەتشى-وققاعار بولىپ 50-60 مىڭعا – 1 كۇن جۇمىس جاساپ، 2 كۇن دەمالىپ، بوس ۋاقىتىندا سپورتزال مەن سىراحانالاردى جاعالاپ كۇنىن وتكىزەدى. مەن مۇنى ءوز اۋىلىمنىڭ جاستارىنان كورەمىن.

ءبىزدىڭ اۋىل – الماتى وبلىسىنىڭ تاۋ باۋرايىندا ورنالاسقان قاستەك دەگەن 170-تەي ءتۇتىنى بار شاعىن عانا اتا مەكەن. بۇرىن 16 عىلىم دوكتورى، 57 عىلىم كانديداتى بار دەپ ماقتان ەتۋشى ەدىك. ال قازىر 50 كۇزەتشى-وققاعار بار، «الاش پرايد» كلۋبى دا بىزدەن شىققان دەپ ماقتانامىز. بىراق، شۇكىر دەپ ايتامىن، بىلىمدەرى ورتا بولسا دا، باۋىرلارىمنىڭ تاربيەسى وتە جوعارى.

دەگەنمەن، ءبىز قازاقستاندىقتاردىڭ جارتىسى اۋىل-ايماقتاردا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. سول اۋىل جاستارىنا جاعداي جاساپ، اۋىلدىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرەتىن ءبىر-اق نارسە بار. ول – اگرارلىق ونەركاسىپتى قولداۋ. وسىمدىك شارۋاشىلىعىندا مۇمكىندىكتەر جوقتىڭ قاسى: ەگىستىكتەردى كەڭەيتىپ، ەكستەنسيۆتى جولمەن دامۋ ءۇشىن جەر تاپشى;

- ەگىستىككە جارامدى جەردىڭ ءبارى اينالىمعا شىعارىلعان;

- استىق ونىمدىلىگى تابيعي-كليماتتىق جاعدايعا بايلانىستى شەكتەۋلى;

- كليماتتىق شەكتەۋلەر تۋرا سولاي جەمىس-جيدەك جانە كوكونىس داقىلدارىن ۇلعايتىپ، وسىرۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى.

سوندىقتان دا، ەڭ قولايلى سالا ول - مال شارۋاشىلىعى. قازاقستاننىڭ ۇلان-عايىر دالاسى، مال باعۋعا جارامدى جايىلىمدارى مال شارۋاشىلىعى سالاسىن دامىتۋداعى ءبىزدىڭ تابيعي ارتىقشىلىعىمىز بولىپ تابىلادى.

مالدى جايىلىمدا باعۋ قىزىل ەت ءوندىرىسىنىڭ وزىندىك باعاسىن تومەندەتەدى. وسىلايشا، قازاقستاندىق ءونىم - الەم نارىقتارىندا باسەكەگە قابىلەتتى بولا الادى. جايىلىمدى جەردىڭ اۋدانى بويىنشا ءبىز الەم بويىنشا بەسىنشى ورىندا تۇرمىز (186 ملن. گەكتار جەر، قر-داعى اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەردىڭ 85%-ى). ول قازاقستانعا وتارلى مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ءۇشىن وراسان زور مۇمكىنشىلىك بەرەدى.

الەمدە قىزىل ەتتى تۇتىنۋ دەڭگەيى كۇن ساناپ ارتىپ، باعا ءوسىپ كەلەدى. ەڭ ءىرى يمپورتتاۋشى ەلدەر – ىرگەلەس جاتقان كورشىلەرىمىز قىتاي مەن رەسەي. ال، ورتا ازيا ەلدەرى، اراب امىرلىكتەرى مەن تۇركيا قوي ەتىن كوپتەپ تۇتىنادى. وسىلايشا، قازاقستاندىق قىزىل ەتتى وتكىزۋگە ارنالعان ءىرى نارىقتار بار. الەمدىك نارىقتارعا شىعۋ ءۇشىن قازاقستانعا ەڭ كەمى 100 مىڭ فەرمەرلىك شارۋاشىلىق قاجەت. دەمەك، قولداعى بارىمىزعا قوسا تاعى ەڭ كەمى 80 مىڭ بيزنەس يەسى قاجەت ەتىلەدى.

كاسىپكەرلەر تابىستى ارتتىرۋ، جەكە كاسىپتى دامىتۋ، جەردى باپتاۋعا باسقاشا قارايدى، موتيۆاتسياسى بولەك. جاڭا فەرمەرلەر اۋىل تۇرعىندارى ءۇشىن جۇمىس ورىندارىن اشىپ، ساباقتاس سالالارداعى تاۋارلار مەن قىزمەتتەرگە سۇرانىستى قۇرا الادى. مىسالى وسىمدىك شارۋاشىلىعىندا استىقتى ەتكە كونۆەرتاتسيالاۋ – 1 ملن توننا استىق 300 ملن دوللار ەكسپورتتىق ءتۇسىم بەرەدى.

وسى استىقتان 200 مىڭ توننا قىزىل ەت الۋعا جانە 1 ملرد دوللار پايدا تابۋعا بولادى.

ال، مال شارۋاشىلىعى – قازاق حالقى ءۇشىن ءداستۇرلى اتا كاسىپ. كوشپەلى حالىقتاردىڭ تۇسىنىگىندە ءتورت تۇلىك – تابىستىڭ نىشانى، ءومىردىڭ اجىراماس بولىگى. اتا كاسىپتەگى بىلىكتىلىك پەن وعان بەيىمدىلىك – قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىنە تەرەڭ بويلاعان. دەمەك، «مالىم – جانىمنىڭ، جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ بابالارىمىز ايتقانداي، ەتتى مال شارۋاشىلىعىن قازاقستاننىڭ ۇلتتىق يدەياسى رەتىندە دامىتۋ ەكونوميكالىق تۇرعىدان قيسىندى، ءارى حالقىمىزدىڭ تابيعاتىنا جاقىن سالا.

وسى جۋىردا مەملەكەت باسشىسى ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىن وتكىزدى. وندا اگروونەركاسىپ كەشەنىن دامىتۋ ماسەلەسىنە ءمان بەردى. بۇل – وتە جاقسى جاڭالىق. ونىمەن قوسا، سوڭعى 5 جىلدا اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا 2 تريلليون تەڭگەدەن استام قاراجات بولىنگەنىن ايتتى. الايدا، سۋبسيديا قانشا وسسە دە، بۇل سالادا اۋىز تولتىرىپ ايتاتىنداي وزگەرىس بولماعاندىعىنا توقتالدى.

ول راس. نەگىزىندە سۋبسيديا تۇپكى يەسىنە جەتپەي، ورتا جولدا تالان-تاراجعا ءتۇسىپ كەتەدى. مىسالى 2 تريلليوننىڭ قاراجاتتىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى سىياقى مولشەرلەمەلەرىن سۋبسيديالاۋعا بولىنگەن. ونى اوككە قوسادى. بۇل بانكتەردىڭ سحەماسى - اۋىل شارۋاشىلىقتىڭ سۋبسيدياسىنا جاتپايدى.

مەملەكەت بانكتەرگە 1,5 - 2 پايىزبەن ساۋىقتىرۋ باعدارلاماسىنا ميللياردتاعان قايتارىمسىز قاراجات بولىنگەنى بەلگىلى. ال اۋىلعا كەلگەن كەزدە 17 پايىزبەن نەسيە بەرىپ، 70 پايىزىن بانكتىڭ سحەماسىمەن تولەپ، ونى سۋبيديا دەپ اتاپ قويادى.

مىسالى: اۋىل شارۋاشىلىعىنا جىلىنا 350 ملرد. تەڭگەگە دەيىن سۋبسيديا بولىنەدى. بۇل - نارىقتا ءبىر دەڭگەيدە تۇرعان بەلورۋسسيا مەن رەسەيدەن 6-8 ەسە تومەن. وسى سۋبسيديا 83 000 سۋبەكتىگە بولىنەدى. سوندا ءار قايسىسى قانشا الادى دەپ ويلايسىزدار؟!

مىسالى: پرەفەرەنتسيا بويىنشا اۆتوپرومعا 3-4 زاۋىت سالۋعا دەپ 2019 جىلى 150 ملرد.قارجى ءبولدى. ونى زاۋىت دەپ ايتۋعا اۋزىڭ بارمايدى. وتۆەرتكامەن جينايتىن تسەحتار. ال، «نۇرلى جەر» باعدارلاماسى بويىنشا نەسيە سىياقى مولشەرلەمەلەرىن تومەندەتەتىن سۋبسيدياعا 2 جىلدا 2,4 ترلن. قارجى بولىنگەن.

نەگە ءبىز مەملەكەتتىڭ اقشاسىن بانكتەرگە ارزانعا بەرىپ، ولاردان قىمباتقا الىپ، وعان تاعى سۋبسيديا بەرەمىز. مەن وسىنى تۇسىنبەيمىن. بۇنىڭ بارلىعى قازىنادان اقشا ۇرلاۋعا جاسالعان سحەمالار.

اۋىلدىڭ وركەندەۋىنە توسقاۋىل قوياتىن، جاعدايىن ناشارلاتاتىن باعدارلامالاردى ءبىزدىڭ جۇرتقا جاسالىپ جاتقان قاستاندىق دەپ بىلەمىز.

تاعى قوسارىم. قازىر مال باعۋدىڭ ءوزى قيىن بولىپ بارادى. جۇمىستىڭ قيىندىعىنان بولەك، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگى  سۋبسيديا العان مالشىلاردى تەكسەرىپ، توڭكەرىپ جاتىر. اۋىلدا باسقا كاسىبى جوق بولعاندىقتان، شىعىندى بولسا دا جۇمىس جاساپ وتىرعان مالشىنىڭ قولىنا جارتىلاي عانا جەتەتىن قارا باقىردى جەلكەسىنەن شىعارىپ سىلكىلەيتىندەي، بەلدەن باسىپ، تالان-تاراجعا تۇسىرەتىندەي نە كۇن تۋدى باسىمىزعا؟ اگەنتتىك اتىنىڭ باسىن قاراپايىم حالىقتىڭ قارا باقىرىنا ەمەس، مەملەكەتتى سورىپ، اقشاسىن قاپتاپ جەپ جاتقان قورقاۋلارعا بۇرىپ، سولاردى تەكسەرسىن.

ونىمەن قوسا، ءبىزدىڭ كوميتەتتىڭ مۇشەلەرى «اوك-ءنىڭ سۋبسسيديالاۋ تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋ» جونىندە تاقىرىپتىق وتىرىس وتكىزدى. وتىرىس بارىسىندا اۋىل شارۋاشىلىق ءمينيسترى مەن سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس قيمىل اگەنتتىگىنىڭ ۇسىنىستارى تىڭدالدى. مۇندا ايتىلعان سۋبسسيديالاۋ تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋ جونىندەگى ۇسىنىستارعا ءبىزدىڭ كوڭىلىمىز تولمادى.

ال، اگروونەركاسىپ كەشەنىن دامىتۋ ماسەلەسى جونىندەگى پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋ تۇسىندا. توقتاپ قالماي، سۇيەمدەپ بولسا دا قوزعالىپ جاتقان مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جولىندا بىزگە مىڭداعان باعدارلاما ەمەس، 1945 جىلعى سوعىستان كەيىنگى انگليانى كوتەرۋ ءۇشىن پرەمەر-ءمينيسترى جاساعان «ودين ستاكان مولوكا» سياقتى 1 عانا مىقتى باعدارلاما جاساۋ قاجەت دەپ ويلايمىز.

قۇرمەتتى ءاليحان اسحانۇلى! سوندىقتان دا، اۋىل ءومىرىنىڭ جاقسارۋى ءۇشىن بيۋدجەتتەن قاراجات ءبولۋ كەزىندە اۋىل مەن قالاعا بولىنەتىن قاراجاتتىڭ اراسىنداعى الشاقتىعىن جويىپ، اوك-كە بەرىلەتىن سۋبسيديانى جوق دەگەندە 2-3 ەسەگە كوبەيتىپ،  مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋدا قازاقستاننىڭ وركەندەۋىنىڭ ۇلتتىق جوسپارىن جاساۋدى قاجەت دەپ سانايمىز.

Abai.kz