قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ 2020 جىلعى 24 قاراشادا «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا تۋرالى» جارلىققا قول قويدى. وسى قاۋلىدان كەيىن كەڭەستىك كەزەڭدەگى توتوليتارلىق جۇيەدەن جازىقسىز جاپا شەككەن، ادىلەتسىز اتىلعان ازاماتتاردىڭ اتىن اقتاۋ ءۇشىن رەسپۋبليكالىق جانە ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن وڭىرلىك كوميسسيالار قۇرىلىپ بەلسەندى جۇمىسقا كىرىستى.

تاريحتان بەلگىلى حح عاسىردىڭ 20-50 جىلدارى قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەرگەن ەڭ قاسىرەتتى جىلدار ەدى. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن پايدا بولعان دەرەكتەر بويىنشا كەڭەس وداعى قۇرىلعان العاشقى ونجىلدىقتا قازاق ەلى  4-4,5 ميلليون ادامىنان ايىرىلعان ەكەن. 1921-1922 جىلدارداعى اشتىقتان 1 ملن 700 مىڭ قازاق قازا بولسا، 1932-1933 جىلدارداعى اشتىقتان 2 ملن 300 مىڭ ادام باقيلىق بولادى. قازاق دەموگرافى ماقاش ءتاتىموۆتىڭ دەرەگىنشە، حح عاسىرداعى ازامات سوعىسى، قولدان جاسالعان اشارشىلىق، جاپپاي قۋعىن-سۇرگiن، ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىستا باس-اياعى 3 ميلليون 850 مىڭعا جۋىق قازاق قىرىلدى. ميلليونداعان قانداسىمىز شەتەلگە بوسىپ كەتتى. وسى ءبىر قاسىرەتتى جىلدارى قازاقتىڭ كەشكەن كۇيىنە قابىرعاسى قايىسىپ، شىرىلداي قورعاعانى ءۇشىن 100 مىڭنان استام ازامات جاپا شەگىپ، 20 مىڭى اتىلدى. حالىقتىڭ كوزىن اشۋعا تالپىنعان، عىلىم-بىلىمگە شاقىرعان زيالى قاۋىم وكىلدەرىن كەڭەس بيلىگى «حالىق جاۋى» اتاپ، ساياسي ۇستانىمدارىن «قاۋىپتى ەلەمەنتكە» بالاپ قۋدالادى. تۇرمەگە تىقتى، اتۋ جازاسىنا بۇيىردى. ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، م.جۇماباەۆ، ج.ايماۋىتوۆ، ءا.ءبايدىلدين، د.ءابىلوۆ، م.تىنىشباەۆ، ت.رىسقۇلوۆ سياقتى كوپتەگەن الاشتىڭ ارداقتىلارى ساياسي جۇيەنىڭ قۇربانى بولدى. ولاردىڭ جۇبايلارىن، بالالارىن قاتىگەزدىكپەن اتى شىققان الجيردە، وزدەرىن گۋلاگ، قارلاگ سياقتى لاگەرلەردە اياۋسىز ۇستادى. قازاقستان ۇردا-جىق ساياساتتىڭ كەسىرىنەن قىسىمعا ۇشىراپ جەر ايدالعانداردىڭ جازالاۋ مەكەنىنە اينالدى. حح عاسىردا قازاق جەرىنە قيىر شىعىستان، ەدىل بويىنان، سولتۇستىك كاۆكازدان 1,5 ميلليون وزگە ۇلت وكىلدەرى كۇشتەپ كوشىرىلدى.

حالقىمىزدىڭ قاسىرەتتى جىلدارىنىڭ شىندىعىن اشىپ، اتىنا قارا كۇيە جاعىلعان مىڭداعان بوزداقتاردى اقتاپ الۋ تاۋەلسىز ەلدىڭ ءوز تاريحى الدىنداعى پارىزى. وسى ماقساتتا تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەگەمەن ەل بولىپ ەتەگىمىزدى جيناعان العاشقى جىلدارى، دالىرەك ايتساق 1993 جىلى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى قر زاڭىن بەكىتتى.1997 جىل «جالپىۇلتتىق تاتۋلىق پەن ساياسي كۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى» اتانىپ، 31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى  بولىپ جاريالادى. سول كەزدەرى، ەڭ الدىمەن، ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قازاقتىڭ زيالىلارى مەن الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىلەرى اقتالدى. الايدا، ودان باسقا دا كوپتەگەن ازاماتتار اقتاۋسىز قالدى. سەبەبى، بۇل ءبىر-ەكى جىلدىڭ اينالاسىندا اتقارىلا سالاتىن جۇمىس ەمەس ەدى. بۇل – تاريحشىلاردىڭ، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ ۇزاق ۋاقىت بويى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، اۋقىمدى ەڭبەكتەر جازۋى ارقىلى كەلەتىن دۇنيە.

تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا «حح عاسىر حالقىمىز ءۇشىن قاسىرەتكە تولى، زوبالاڭ دا زۇلمات عاسىر بولدى. بىرىنشىدەن، ۇلتتىق دامۋدىڭ ىقىلىم زاماننان جالعاسىپ كەلە جاتقان وزىمىزگە عانا ءتان جولى ءبىرجولا كۇيرەتىلىپ، قوعامدىق قۇرىلىمنىڭ بىزگە جات ۇلگىسى ەرىكسىز تاڭىلدى. ەكىنشىدەن، ۇلتىمىزعا ادام ايتقىسىز دەموگرافيالىق سوققى جاسالدى. ونىڭ جاراسى ءبىر عاسىردان بەرى ءالى جازىلماي كەلەدى. ۇشىنشىدەن، قازاقتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتى قۇردىمعا كەتە جازدادى. تورتىنشىدەن، ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن وڭىرلەرى ەكولوگيالىق اپات ايماقتارىنا اينالدى» دەپ، باعا بەرگەن بولاتىن.

بۇگىندە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ باستاماسىمەن «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا» قۇرىلعان سوڭ، ەلباسى ايتقان تاريحي اقتاڭداقتاردى زەرتتەۋدىڭ كەڭ مۇمكىندىگى اشىلدى. كوميسسيانىڭ جۇمىس ورگانى رەتىندە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بەكىتىلدى. سوندىقتان بۇل باستاماعا جەكەلەگەن تاريحشىلاردان باسقا، اكادەميكتەر عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ جەتەكشى عالىمدارى، رەسپۋبليكامىزدىڭ ءار وڭىرىندە ورنالاسقان جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى جۇمىلدىرىلدى. بىلتىر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ «11 باعىت بويىنشا جۇمىس توپتارىن ۇيىمداستىرىپ، سول 11 توپتا 57 عالىمنىڭ ەڭبەك ەتىپ جاتقانىن» ايتقان ەدى.

كوميسسيا جۇمىسى اياسىندا عالىمدار توبى بۇرىن از زەرتتەلگەن نەمەسە مۇلدەم زەرتتەلمەگەن تاقىرىپتاردى قولعا العان. مىسالى، از زەرتتەلگەن «قازاقستانعا كۇشتەپ جەر اۋدارىلعان حالىقتاردىڭ اقتالماعان قۇرباندارى جانە ارنايى قونىس اۋدارۋشىلار بويىنشا جۇمىس توبى»، «نكۆد گۋلاگ-ءتىڭ 26 لاگەرىندە قۇربان بولعاندار مەن زارداپ شەككەن اقتالماعان قازاقستاندىقتاردىڭ، سونداي-اق ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ۇسىنىمدارىن ازىرلەۋ جونىندەگى جۇمىس توبى» جانە مۇلدە زەرتتەلمەگەن «كۋلاكتار، بايلار، جارتىلاي فەودالدار (ورتا شارۋالار) جانە شارۋالاردىڭ اقتالماعان قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن زەرتتەۋ، قورىتىندى جانە ۇسىنىمدار دايىنداۋ جونىندەگى جۇمىس توبى»، «1916-1930 جج. مەملەكەتتىڭ جازالاۋشىلىق ارەكەتتەرى مەن بيلىكتىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كەزىندەگى ءتۇرلى زورلىق-زومبىلىق ساياسي ناۋقاندار مەن اشتىق كەزىندە قازاقستاننان كەتۋگە ءماجبۇر بولعان قازاقستاندىق بوسقىنداردى اقتاۋ بويىنشا زەرتتەۋ، ۇسىنىستاردى دايىنداۋ جانە ەنگىزۋ جونىندەگى جۇمىس توبى» ىسكە كىرىسكەن.

جالپى، كوميسسيانىڭ نەگىزگى بىرنەشە ماقساتى بار:  ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا قاتىستى تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ; جازىقسىز سوتتالعان جانە ساياسي رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردى اقتاۋ پروتسەستەرىن عىلىمي زەرتتەۋ; جابىق مۇراعاتتارداعى قۋعىن-سۇرگىن جونىندەگى ماتەريالداردىڭ زەرتتەۋشىلەرگە قولجەتىمدى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ; ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تۇتاستىعى ءۇشىن كۇرەستە ەرلىك كورسەتكەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ بويىنشا ۇسىنىستار ازىرلەۋ.

كوميسسيا قۇرىلماي تۇرعان كۇننىڭ وزىندە ەلىمىزدە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ۇمىتتىرماۋ، تاريحتى جاڭعىرتۋ ماقساتىندا كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىلعان بولاتىن. 2001 جىلى شىمكەنت قالاسىندا ەلىمىزدەگى تۇڭعىش ساياسي مۇراجاي –  "وڭتۇستىك قازاقستان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ مۇراجايى" اشىلدى. سول جىلى قاراعاندىداعى قارلاگ اكىمشىلىگىنىڭ تاريحي عيماراتىندا «دولينكا سەلوسىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ» مۇراجايى دا اشىلدى. 2007 جىلدان باستاپ اقمولا وبلىسىندا «الجير» مەموريالدىق كەشەنى جۇمىس ىستەپ كەلەدى.

2017 جىلى الماتى قالاسىندا 1931-1932 جىلدارداعى الاپات اشارشىلىقتان قازا بولعاندارعا ارناپ 2017 جىلى ەسكەرتكىش تۇرعىزىلدى. ءبىر جىلدان كەيىن الماتى وبلىسى تالعار اۋدانىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان مۇراجاي اشىلدى.

ەكى ايدان كەيىن قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى كەلەدى. جىل سايىن جەتىم قىزدىڭ تويىنداي وتەتىن بۇل قارالى كۇندى ەندىگى تاڭدا تاريحي جانە ۇلتتىق ماڭىزى بار سيپاتتا وتكىزۋگە ءتيىسپىز. ول ءۇشىن اتالمىش شارالاردىڭ ماڭىزى جوعارى. 1921-22 جىلعى اشارشىلىق پەن 1931-33 جىلعى اشتىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ دا اتالمىش داتا اياسىندا كوبىنە ەسكەرىلە بەرمەي، كومەسكى قالادى. سوندىقتان ساياسي قۇربانداردى اقتاۋ داتاسىن ءتيىستى دارەجەدە وتكىزۋ ماڭىزدى.

Abai.kz