ءبىز مۇددە تۋراسىندا ءسوز قوزعاعاندا ونىڭ سۋبەكتىنىڭ سانالى تۇردەگى قاجەتتىلىگى مەن مەنشىگىنە، تۇلعالىق قالاۋى مەن سانالىق تۇرعىدا ءوزىن تاڭداعان باسىمدىعىنا  باعىشتاۋىنا قاتىستى ۇعىمداردى قاراستىرا الامىز. ادامنىڭ ءومىرىنىڭ ءمانى دە ونىڭ مۇددەسىنە بايلانىستى، ياعني، ونىڭ نەنى قاجەت ەتۋى، نەنى وزىنە جاقىن دەپ ساناۋى، سونداي-اق نەگە ءوزىن باعىشتاۋى ونىڭ مۇددەسىن ايقىنداپ بەرەدى. مۇددە ادامنىڭ ساناسىنىڭ دەڭگەيىنە تىكەلەي تاۋەلدى، سوندىقتان دا بولار ادامدار ءبىر-ءبىرىنىڭ مۇددەلىك كوزقاراستارىن تۇسىنە بەرمەيدى، ناتيجەسىندە مۇددەلەر قاقتىعىسى تۋىندايدى. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا بۇگىنگى قوعامدا ورىن الىپ جاتقان ارقيلى جاعدايلاردىڭ بارلىعىنا مۇددەلىك سيپات بەرە الارىمىز ءسوزسىز.

ءبىز مۇددە تۋراسىندا ءسوز قوزعاعاندا ونىڭ سۋبەكتىنىڭ سانالى تۇردەگى قاجەتتىلىگى مەن مەنشىگىنە، تۇلعالىق قالاۋى مەن سانالىق تۇرعىدا ءوزىن تاڭداعان باسىمدىعىنا  باعىشتاۋىنا قاتىستى ۇعىمداردى قاراستىرا الامىز. ادامنىڭ ءومىرىنىڭ ءمانى دە ونىڭ مۇددەسىنە بايلانىستى، ياعني، ونىڭ نەنى قاجەت ەتۋى، نەنى وزىنە جاقىن دەپ ساناۋى، سونداي-اق نەگە ءوزىن باعىشتاۋى ونىڭ مۇددەسىن ايقىنداپ بەرەدى. مۇددە ادامنىڭ ساناسىنىڭ دەڭگەيىنە تىكەلەي تاۋەلدى، سوندىقتان دا بولار ادامدار ءبىر-ءبىرىنىڭ مۇددەلىك كوزقاراستارىن تۇسىنە بەرمەيدى، ناتيجەسىندە مۇددەلەر قاقتىعىسى تۋىندايدى. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا بۇگىنگى قوعامدا ورىن الىپ جاتقان ارقيلى جاعدايلاردىڭ بارلىعىنا مۇددەلىك سيپات بەرە الارىمىز ءسوزسىز.

مۇددە تۋرالى ءسوزدى ەڭ الدىمەن جەكە مۇددەدەن باستاعان ءجون بولار، بارلىق تىرشىلىك يەلەرىنە ءتان قاسيەتتەردى بويىنا جيناقتاپ، ولاردان قۇداي بەرگەن ساناسى ارقىلى ءبىر ساتىعا جوعارى تۇراتىن ادام ارقاشان دا سانالى تۇردە ءوز مۇددەسىن قاناعاتتاندىرۋ جولىندا كەز-كەلگەن كەدەرگىنى باسىپ وتۋگە ۇمتىلادى. ادامنىڭ جەكە مۇددەسىنىڭ مازمۇنى  ونىڭ جان-جاقتى جەتىلىپ، دامۋىنا، قوعامدا ناقتى ورىندى يەلەنۋىنە جول اشادى،  ال مۇددەنىڭ دۇرىس مازمۇنعا يە بولماۋى نەمەسە مۇددەلىك ۇمتىلىستاردىڭ سايابىرسۋى، باسەڭدەۋى تۇلعانىڭ پسيحولوگيالىق تۇرعىدان  كەرى كەتۋىنە، ازعىنداۋىنا  ىقپال ەتەرى ءسوزسىز. جالپى زاڭ عىلىمىندا ارەكەت قابىلەتتىلىگى جوق تۇلعا جايلى تۇسىنىك ونىڭ سانالى تۇلعا رەتىندە دارا مۇددەلىك ۇمتىلىسىنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى قالىپتاسقان. ادام قانداي فيزيكالىق كەمىستىككە دۋشار بولماسىن ونىڭ ساناسى وزگەلەردەن كەم بولمايتىندىقتان ونىڭ تولىققاندى مۇددەلىك بولمىسى مويىندالادى. بىراق، كەي كەزدەرى ادام سانالى تۇردە ءوزىنىڭ جەكە مۇددەسىنەن باس تارتىپ ءوزىن وزگەلەرگە باعىشتاۋى دا مۇمكىن، بۇل جەردە ول ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى ءومىر سۇرۋگە قاجەت يگىلىكتەردى پايدالانۋعا مۇددەلى بولعانىمەن ودان جوعارعى دەڭگەيدەگى يگىلىكتەردەن، باسىمدىقتاردان وزگەلەر ءۇشىن سانالى تۇردە باس تارتۋى مۇمكىن، مىسال رەتىندە  تەرەزا شەشەيدى كەلتىرۋگە بولادى. سونىمەن قاتار، ادامدار كەيدە وزدەرىن قۇداي جولىنا  باعىشتاۋ ارقىلى دا وزدەرىنىڭ مۇددەلەرىنەن، قۇقىقتارىنان باس تارتىپ جاتادى (موناستىرگە كەتۋ، ءدارۋىش بولۋ). ايتا كەتەرلىك جاعداي، مۇددە مەن قۇقىقتاردىڭ بىرلەسە جۇرەتىندىگى، مۇددە بارلىق كەزدە دە قۇقىقتاردىڭ جۇزەگە اسۋىنا مۇرىندىق بولادى، مۇددە قۇقىقتىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنا نەگىز بولادى. قۇقىق ادامنىڭ ەركىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنىڭ كورسەتكىشى بولسا، مۇددە ەرىكتىڭ ماقساتتىلىعىن ايقىندايدى. مۇددەلىك قاجەتتىلىكتىڭ تۋىنداۋى ادامنىڭ قانداي دا ءبىر قۇقىعىن جۇزەگە اسىرۋعا قۇلشىنىسىن تۋدىرادى، سونىڭ ناتيجەسىندە ول ءوز قۇقىعىن جۇزەگە اسىرادى، ەگەر ونداي قۇقىقتىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى ءوزى ءومىر سۇرەتىن ورتادا مۇمكىن بولماسا ول وسى جولدا كۇرەسكە شىعادى. سونىمەن قاتار، جەكە تۇلعا ءوز مۇددەسىن ورتاق مۇددەمەن قاتار جالپى ۇلتتىق، مەملەكەتتىك مۇددەلەرمەن دە ۇشتاستىرىپ دەربەس ارەكەتتەر جاساي  الادى، ول  جەكە كاسىپپەن اينالىسىپ، تەك وزىنە ەمەس اينالاسىنداعىلارعا پايدا اكەلەدى، كومەك بەرەدى نەمەسە مەملەكەتتىك قىزمەتكە تۇرىپ قوعامعا، مەملەكەتكە پايدالى ارەكەت جاسايدى، ءتىپتى بىرەۋگە سەنىم ارتىپ سايلاۋدا داۋىس بەرەدى. ادامنىڭ جەكە مۇددەسىنىڭ سانالىق تۇرعىدان ايقىندالۋىنا ونىڭ العان تاربيەسى، كورگەن-بىلگەنى، ءبىلىمى، ءوزى ءومىر سۇرەتىن ورتاداعى الەۋمەتتىك-ساياسي جاعدايلار تىكەلەي نەمەسە جاناما ىقپال ەتە الادى. بارلىق ينديۆيدتتەردىڭ جەكە مۇددە جولىندا قىزمەت ەتۋى جالپىلىق ورتاق مۇددەنى شەتتەتپەيدى، جەكە مۇددەلەردىڭ توعىسۋىنان ولاردىڭ بارلىعىنا ورتاق مۇددەلەر پايدا بولادى. ورتاق مۇددە جەكە مۇددەنى جوققا شىعارمايدى بىراق ولاردىڭ دارالىق سيپاتتا بولىپ وزگەلەردەن ەرەكشەلەنۋىن دە بولدىرمايدى. ورتاق مۇددە ادامنىڭ ءومىر سۇرەتىن ورتاسىنا، اتقاراتىن قىزمەتىنە، ساياسي، ۇلتتىق، ناسىلدىك، ءدىني، الەۋمەتتىك جانە ت.ب. ۇستانىمدارىنا بايلانىستى قالىپتاسادى.  جالپى جەكە مۇددەنىڭ ادام ساناسىنا بايلانىستى سان قىرلى سيپاتتا بولارىن ەسكەرسەك ولاردىڭ ورتاق مۇددەگە باعىنۋى تابيعي جاعداي. ادامزاتتىڭ قاۋىمداسا تىرشىلىك ەتە باستاعان ساتىنەن باستاپ جەكە مۇددە قانشالىقتى شەكسىز بولعانىمەن ورتاق مۇددەگە باعىنىپ، شەكتەلىپ وتىردى. ورتاق مۇددە ارقىلى قوعام بىرىكتى، قۇقىق، مەملەكەت سياقتى ينستيتۋتتار پايدا بولدى. سالدارىنان جەكە مۇددەنىڭ ءوزى ورتاق مۇددەگە ساي نەمەسە ساي ەمەس بولىپ جىكتەلەتىن بولدى، ءتىپتى كەيبىر جەكە ادامنىڭ قالاۋى مۇلدە جۇزەگە اسىرىلمايتىن جاعدايعا جەتكىزىلدى، ەگەر جۇزەگە اسىرىلعان جاعدايدا جاۋاپقا تارتۋ قاراستىرىلاتىن بولدى.  قوعامعا ورتاق زاڭدىلىقتار قالىپتاستى ولار ادامدار ءۇشىن نەنىڭ دۇرىس نەنىڭ بۇرىس ەكەندىگىن ايقىندادى، بۇل زاڭدىلىقتاردى كوپشىلىك مويىنداعاندىقتان كەيبىر ادامداردىڭ دەربەس مۇددەلەرى، قالاۋلارى ورتاق مۇددەنىڭ كولەڭكەسىندە قالدى.وسىلايشا جەكە مۇددەنىڭ ورتاق مۇددەگە باعىنىشتىلىق سيپاتى ورىن الا باستادى. دەگەنمەن، ءبىز ادامنىڭ جەكە مۇددەسىنىڭ شەكتەلۋىنىڭ تەك ونىڭ وزگە مۇددەلەرگە قۇقىقتىق تۇرعىدا زيان كەتىرۋىمەن عانا بايلانىستى ەكەندىگىن مويىندايتىن بولساق، وندا قاتەلەسەر ەدىك. سەبەبى، كەي كەزدەرى جەكە تۇلعالار قۇقىقتىق جاعىنان ەشبىر زيان كەلتىرمەيتىن بولسا دا وزگە سەبەپتەرگە بايلانىستى جەكە مۇددەسىنەن باس تارتىپ جاتادى. مىسالى، ادامنىڭ ۇلتتىق مۇددەگە بايلانىستى ءوز مۇددەسىنە شەك قويا ءبىلۋى (قىتاي تىلىندە ءبىلىم الۋ بولاشاقتا ۇلكەن مۇمكىندىكتەرگە كەپىلدىك بەرگەنىنە قاراماستان قىتايداعى ۇيعىرلاردىڭ قىتاي مەكتەپتەرىنە بارۋدان باس تارتۋى).

جالپى جەر بەتىندە قانشا ۇلت پەن ۇلىس مەكەندەسە، سونشالىقتى ۇلتتىق مۇددە بار ەكەندىگىنە ەشكىمنىڭ ءشۇبا كەلتىرە قويماسى انىق. بىراق، وسى ۇلتتىق مۇددەنىڭ ءوزى تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى ەكى ءتۇرلى سيپاتقا ەنىپ وتىر، ونىڭ ءبىرىنشىسى، باسقىنشى ۇلتتاردىڭ ءوز باسىمدىعىن ارتتىرۋ مۇددەسى بولسا، ەكىنشىسى، باسقىنشىلىق كورگەن ۇلتتاردىڭ وزدەرىن ساقتاپ قالۋمەن بايلانىستى مۇددەسى. ۇلتتىق مۇددەنىڭ جان جاقتى تولىعىپ، جۇزەگە اسۋىنا سول ۇلتتان شىققان ويشىلداردىڭ، ليدەرلەردىڭ يدەيالارى ىقپال ەتەدى. ايتا كەتەر بولساق، ۇلتتىق باسىمدىق تۋراسىندا فيلوفەي اكەيدىڭ ماسكەۋ - ءۇشىنشى ريم، گيتلەردىڭ  فاشيزم يدەيالارىن، ال ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك تۋراسىندا م.گانديدىڭ ءزابىر كورسەتپەۋ يدەياسىن، الاش پارتياسىنىڭ الاش يدەياسىن مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. ادامزات تاريحى ۇلتتىق مۇددەلەردىڭ سايكەس كەلمەۋىنەن قانشاما سوعىستى باستان كەشىرىپ، قانشاما ۇلتتار مەن ۇلىستار جەر بەتىنەن جويىلعانىمەن ۇلتتىق مۇددە جولىنداعى قاقتىعىستار ەش توقتاعان ەمەس. بۇگىنگى تاڭدا ۇلتتاردىڭ ءبىر-بىرىنە قىسىم كورسەتىپ، باعىندىرىپ، دەگەنىنە كوندىرۋ امالدارى يدەولوگيالىق، اقپاراتتىق مايداندارعا ۇلاسۋدا. ال، وزىندىك ۇلتتىق سيپاتىن ساقتاپ، ۇلت رەتىندە دەربەستىككە ۇمتىلۋشى ۇلتتار بارىنشا وزىندىك ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەپ، جاھاندانۋ ۇردىسىندە جوعالىپ كەتپەۋدىڭ امالدارىن قاراستىرۋدا. سونىمەن قاتار، قازىرگى تاڭدا ۇلتتىق مۇددەلەردەن ءبىر ساتى جوعارى  گەوگرافيالىق، ناسىلدىك، تۋىستاس ۇلتتار مۇددەلەرى كۇن تارتىبىنە قويىلۋدا. بۇگىنگى تاڭدا گەوگرافيالىق جاعىنان مۇددەلىك توپتاسۋدى ەۆروپالىق وداق مىسالىنان كورۋدەمىز، بۇل مەملەكەتتەر ەۆروپا كونتينەنتىندەگى ەكونوميكالىق، ساياسي، ەكولوگيالىق، الەۋمەتتىك مۇددەلەردى بىرىكتىرىپ، ولاردىڭ دۇرىس جولعا قويىلۋى ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزۋدە. ال ناسىلدىك مۇددە اسىرەسە قارا ناسىلدىلەردى ءوز قۇقىقتارىن قورعاۋ باعىتىندا كوپتەپ بىرىكتىرۋدە، سونىمەن قاتار، جاڭا داۋىردە قانداس تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىندا تۇركىلىك مۇددەنىڭ قايتا جاندانۋى دا ۋاقىت تالابى بولىپ وتىر. دەگەنمەن، مۇددە حالىق جادىندا كوپتەگەن جىلدار بويى ساقتالۋى مۇمكىن، جەكەلەگەن ادامدار سول مۇددە جولىندا كۇرەس جۇرگىزسە (م.شوقاي ۇلكەن تۇركىستان يدەياسى), قاراپايىم قوعام مۇشەلەرى ءوز ساناسىندا ۇلتتىق مۇددەلىك ۇستانىمداردى ساقتاپ، ونى ءوز ۇرپاقتارىنا جەتكىزىپ وتىرۋى مۇمكىن. مىسالى، تۇركى تىلدەس ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىنىڭ ءبىر-ءبىرىن جىلى قابىلداۋى، قيىن جاعدايدا كومەك كورسەتۋگە ۇمتىلىسى، ءتىپتى ينتەللەگەنتسيا وكىلدەرىنىڭ تۇركى تىلدەس ەلدەردەگى اۋىر جاعدايلارعا قايعىرۋى (م.جۇماباەۆتىڭ انادولىداعى باۋىرلارعا ارنالعان ولەڭى ). وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا جەكە تۇلعانىڭ الدىندا ەشبىر ماجبۇرلەۋسىز ءوز مۇددەسىن اتالعان مۇددەلەردىڭ بىرىنە باعىندىرۋ تاڭداۋى تۇرادى نەمەسە ول جەكە دارا مۇددەسىن قورعاپ، ءوز مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسۋگە ءماجبۇر بولادى. نەگە كۇرەسەدى دەسەك، قوعام مۇشەلەرىنىڭ باسىم بولىگى وزدەرىن بىرىكتىرەتىن ورتاق مۇددەگە باعىنعاندىقتان دارالىق سيپاتقا ەنىپ، ءوز مۇددەسىن ورتاق مۇددەدەن جوعارى قويعان ادامدى قابىلداۋدى قيىنسىنادى، مويىندامايدى. سوندىقتان، بۇل ادامدار (فەمينيستەر، ءبىر جىنىستى نەكەنى قولداۋشىلار، ءدىني سەكتا، اعىم، توپ  مۇشەلەرى، وزگە ءدىندى قابىلداۋشىلار، كەي جاعدايدا وزگە ۇلتپەن تۇرمىس قۇرۋشىلار جانە ت.ب.) ءوز مۇددەسى ءۇشىن ۇلكەن كۇرەس جۇرگىزۋگە ءماجبۇر بولادى. بۇگىنگى تاڭدا كوپتەگەن مەملەكەتتەر وزدەرىن دەموكراتيالىق مەملەكەت دەپ جاريالاپ جەكە ادام قۇقىقتارىن ەڭ جوعارعى قۇندىلىقتار قاتارىنا قويۋدا. وسىعان وراي، ادامعا زاڭمەن تىيىم سالىنباعاننىڭ بارلىعىنا رۇقسات قاعيداسىن دا ادامدار ءارتۇرلى تۇسىنۋدە. ناتيجەسىندە قوعامدا ءارتۇرلى ازشىلىقتاردىڭ توپتارى پايدا بولۋدا جانە ولار ءوز كەزەگىندە سول مەملەكەتتەگى ۇلتتىق مۇددەگە كەرەعار تالاپتارىنىڭ ورىندالۋىن تالاپ ەتۋدە.

كوپشىلىك ەنتسيكلوپەديالاردا ۇلتتىق مۇددە تۋراسىندا ءسوز قوزعاعاندا ونىڭ تەك ءبىر ۇلتقا تيەسىلى مەملەكەتتە ورىن الاتىندىعىن ەستەن شىعارماۋىمىز قاجەتتىگى ايتىلادى، دەگەنمەن ءبىر مەملەكەتتە ءومىر سۇرەتىن كىشىگىرىم ۇلىستار مەن ۇلتتاردىڭ دا وزىندىك ۇلتتىق  مۇددەسىنىڭ بولاتىندىعىن، ولارداعى امان قالۋمەن بايلانىستى مۇددەنىڭ وتە جوعارى ەكەندىگىن  مويىنداماسقا بولمايدى. مۇنداي ۇلتتار مەن ۇلىستارداعى جەكە مۇددە كوپ جاعدايدا ۇلتتىق تاربيە ناتيجەسىندە ۇلتتىق مۇددەگە تىكەلەي باعىنىشتى بولىپ كەلەدى. دەگەنمەن، قانشا ۇلت پەن ۇلىستى بىرىكتىرسە دە كوپشىلىك مەملەكەتتەر سول مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاۋشى ۇلتتىڭ مۇددەسى نەگىزىندە ساياسات جۇرگىزىپ، قالعاندارى سوعان باعىنۋعا ءماجبۇر بولادى. سەبەبى، ءبىر مەملەكەتتە بارلىعىنا ورتاق مۇددە بولۋى شارت، ال ول مۇددە مەملەكەت نەگىزىن قۇراۋشى ۇلتتىڭ ەرەكشەلىگى نەگىزىندە قالىپتاستىرىلادى، سايكەسىنشە بارلىعىنا ورتاق يدەولوگيا جۇمىس ىستەيدى، بارلىق ازاماتتار وزدەرىن سول مەملەكەتتىڭ ساياساتىنا باعىشتاۋعا ءماجبۇر بولادى (مىسالى، گەرمانياداعى ءۇش ميلليونعا جۋىق تۇرىكتىڭ بالالارى انا تىلىندە ءبىلىم الاتىن تۇرىك مەكتەبىنىڭ بولماۋى).

ال ەندى ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى جاعدايدى قاراستىرار بولساق،  ۇزاق جىلدار بويى وتار بولعان ۇلتتىڭ ۇلتتىق مۇددەسى دەربەستىككە قول جەتكىزگەن سوڭ تاريحي قالىپتاسقان كوپۇلتتى مەملەكەت مۇددەسىنە باعىندىرىلدى. بۇل ءوز كەزەگىندە جالپىعا ورتاق ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ دامۋىنا كەرى اسەر ەتىپ، جەكە ادامداردىڭ، جەكە ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ دەربەس مۇددەلەرى كوپتەپ ناسيحاتتالدى. مۇنىڭ ءوزى جەكە تۇلعالاردىڭ جەكەلىك مۇددەنى بارىنەن جوعارى قويىپ، ءوز مۇددەسى ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ قاعيداسىن ۇستانۋىنا ىقپال ەتتى. ۋاقىت وتكەن سايىن جەكەلەگەن تۇلعالاردىڭ ۇلتتىق مۇددەگە كەرەعار تىرلىكتەرگە كوپتەپ بارۋى (سىبايلاس جەمقورلىق، وزىمشىلدىك، وزگە ءدىندى قابىلداۋ، شەت ەلدە ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلۋ، رەتى كەلسە شەت ەلگە كەتۋ، ءوز ءتىلىن، ءدىلىن مەنسىنبەۋشىلىك، شەت ەلدىكتەرمەن نەكە جانە ت.ب.) ونىڭ سەبەبىن ىزدەۋدى تالاپ ەتەدى. جەكە مۇددەنىڭ بارلىق سالادا ۇلتتىق مۇددەدەن باسىم تۇسۋىنە سەبەپتى وتكەنىمىزدەن ىزدەسەك ونىڭ ءۇش ءتۇرلى سەبەبىن اشىپ كورسەتە الامىز. بىرىنشىدەن، كەڭەستىك يدەولوگيادا ءوسىپ جەتىلگەن ادامدار ءۇشىن ۇلتتىق مۇددەنىڭ جات بولۋى، ياعني بارلىق ماسەلەگە تاپتىق مۇددە تۇرعىسىندا قاراۋى، تاپتىق مۇددەنى بارىنەن دە جوعارى قويۋى. كەڭەستىك يدەالدار نەگىزىندە ءوز ءومىرىن قۇرۋعا ۇمتىلۋشىلىقتار، ال كەڭەس ۇكىمەتى جويىلعان سوڭ نارىقتىق قاتىناستاردىڭ ورنىعۋى، بۇرىنعى يدەالداردىڭ تەرىسكە شىعارىلۋى ادامنىڭ ىشكى قارسىلىقتارىن تۋدىرىپ، جاڭا قوعامعا تەرىس كوزقاراستا بولۋ ونىڭ تەك جەكە مۇددەسى ءۇشىن تىرلىك جاساۋعا بەيىمدەلۋىنە الىپ كەلدى. ەكىنشى سەبەپ، ادامنىڭ ءوزىنىڭ جەكە مۇددەسىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنا كەڭەستىك قاتال جۇيەدە مۇمكىندىگىنىڭ بولماۋى، ياعني ادامنىڭ دەربەستىكتى اڭساۋى ونىڭ ەركىندىكتە ءوزىن شەكتەۋ قاجەت ەكەندىگىن ەستەن شىعارىپ الۋى،  ەركىندىك العان سوڭ ول ءۇشىن ەڭ قۇندى نارسە تەك جەكە مۇددە بولىپ قالۋى. بۇرىن شەكتەۋلى ماتەريالدىق قۇندىلىقتارعا عانا يە بولا الاتىن تۇلعا ءۇشىن شەكتەۋسىزدىكتى سەزىنۋ ونىڭ سول ماتەريالدىق قۇندىلىقتاردىڭ قۇلىنا اينالىپ، وزگە قۇندىلىقتاردان سانالى تۇردە باس تارتۋىنا الىپ كەلدى. ەركىندىك العان سوڭ ادامداردا جەكەلىك مۇددەنىڭ سونشالىقتى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، ۇلتتىق مۇددەنىڭ ەسكەرىلمەي قالۋى قوعامدا وزىمشىلدىكتىڭ، پايداكۇنەمدىك پەن پاراقورلىق قارىشتاپ دامۋىنا الىپ كەلدى. ۇشىنشىدەن،  وزگە تىلدە ءبىلىم، تاربيە الىپ ۇلتتىق تامىرىنان اجىراپ قالعان ادام ءۇشىن ۇلتتىق مۇددە تۋراسىندا ويلاۋ مۇلدە قيىن بولاتىندىعىن دا ەسكەرۋ قاجەت.  سونىمەن قاتار، ادامنىڭ قۇدايسىزدىق قاعيداسىندا ءوسىپ جەتىلۋى، قۇدايدان قورىقپاۋشىلىق تا ادامداردىڭ جاۋاپكەرشىلىكسىزدىككە سالىنۋىنا الىپ كەلۋدە. سونىڭ سالدارىنان، جەكەلەگەن كاسىپكەرلەردىڭ، ۇلكەن لاۋازىم يەلەرىنىڭ مۇمكىندىگىنشە كوپ اقشانى زاڭعا قايشى جولمەن يگەرىپ شەت ەل اسىپ كەتۋگە قۇمارتۋى ورىن الۋدا. ونىڭ باستى سەبەبى ادامنىڭ بويىنداعى ۇلتقا دەگەن جاناشىرلىق سەزىمنىڭ، ەلدىڭ ەرتەڭىنە دەگەن الاڭداۋشىلىقتىڭ بولماۋىندا، ءتىپتى ءوز ۇرپاعىنىڭ شەت ەلدە ناقتى ۇلتتىڭ وكىلى ەمەس ءومىر ءسۇرۋشى رەتىندە تىرلىك كەشۋىن قالاۋىندا بولىپ وتىر.  ادامنىڭ كەز كەلگەن مۇمكىندىكتى ءوز پايداسىنا اسىرۋعا ۇمتىلۋى، ءوز ۇلتىنىڭ ەرتەڭىنە الاڭداماۋى، ۇلتتىق نامىس پەن ءوز ۇلتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ بولماۋى ونىڭ ۇلت ءۇشىن زيانكەستىك سيپاتىن باسىم ەتەدى. مۇنداي ادامداردىڭ اسىرەسە مەملەكەتتىك قىزمەتتە كوپتەپ كەزدەسۋى مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرۋى مۇمكىن. سەبەبى، مۇنداي ادامدار توبى ءوز بولاشاعىن ءوزى تۇراتىن ەلمەن بايلانىستىرمايدى، كەز كەلگەن ۋاقىتتا كىشىگىرىم قيىندىقتى ەڭسەرگەننەن گورى وزگە ەلگە كەتىپ قالعاندى ارتىق كورەدى، اسىرەسە ءوز لاۋازىمىنا ساي مۇمكىندىك تۋىنداسا مەملەكەت قازىناسىن تالان تاراجعا سالۋدى باستى نازاردا ۇستايدى.

مەملەكەتتىك مۇددە رەتىندە مەملەكەتتىڭ دەربەس سۋبەكت رەتىندەگى ەركى مەن قالاۋىنىڭ ونىڭ قاجەتتىلىكتەرىمەن استاسۋىن تۇسىندىرۋگە بولادى. مەملەكەتتىك مۇددە ۇلتتىق مۇددەمەن استاسىپ جاتادى، ونىڭ ءوزىن ىشكى مەملەكەتتىڭ ىشكى ومىرىمەن بايلانىستى، سىرتقى، مەملەكەتتىڭ حالىقارالىق ارەناداعى سۋبەكت رەتىندەگى مۇددەسى دەپ قاراستىرۋعا بولادى. مەملەكەتتىڭ ىشكى مۇددەسى ونىڭ سىرتقى كۇشتەردىڭ قاتىسىنسىز ءوز حالقىن باسقارۋمەن بايلانىستى ءىس ارەكەتتەرىن بىرىكتىرەدى. ال سىرتقى مۇددەسى ونىڭ وزگەلەرگە ءوزىن تانىتۋ، وزگەلەرمەن تەڭ قاتىناس ورناتۋ، سىرتقى ساياسي ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ەكولوگيالىق مۇددەلەرىن بىرىكتىرەدى. بۇل تۇستا سىرتقى مۇددەنىڭ ارقاشان ىشكى مۇددەگە تاۋەلدى بولاتىندىعىن ەسكەرۋ قاجەت. سول سەبەپتەن مەملەكەتتى بيلەۋشى توپتىڭ حالىقارالىق ارەنادا ءوزىن جارنامالاۋ ءۇشىن نەمەسە ءوزىنىڭ ءيميدجى ءۇشىن ىشكى مۇددەنى قۇربان ەتۋى كەشىرىلمەس قاتەلىك بولىپ سانالادى. جالپى مەملەكەتتىڭ ساياسي ۇيىم ەكەندىگىن باسشىلىققا الساق ونىڭ ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتەتىن جەكە ادامداردان قۇرالعان توپ. ال سول توپتىڭ مەملەكەت مۇددەسىن ۇلتتىق مۇددەمەن بايلانىستىرىپ، ءوز جەكە مۇددەلەرىن ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك مۇددەلەرگە سايكەستەندىرگەن  كەزىندە عانا مەملەكەتتىك مۇددە تولىققاندى سيپاتقا ەنىپ، جۇزەگە اسىرىلۋى جەڭىل بولادى. ولاي دەۋىمىزگە باستى سەبەپ مەملەكەت باسىنداعى توپتىڭ جەكە مۇددەسىن نەمەسە ناقتى يدەيانى (ۆ.ي.لەنين جانە بولشەۆيزم يدەياسى) مەملەكەت مۇددەسىنەن جوعارى قويۋى مەملەكەتتى ءتۇرلى داعدارىسقا ۇشىراتاتىندىعىندا. بۇل جەردەگى باستى ماسەلە مەملەكەتشىلدىك ۇعىمىندا، ياعني ساياساتكەرلەردىڭ ءوز مۇددەلەرىن مۇلدە نەمەسە باسىم جاعدايلاردا ۇمىتىپ، مەملەكەتتىك مۇددەگە قىزمەت ەتۋى، سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىك مۇددە جولىندا ۇلتتىق مۇددەنى قۇربان ەتپەي، كەرىسىنشە ولاردىڭ استاسۋىن قامتاماسىز ەتە الۋىندا. بيلىككە ۇمتىلۋشى ساياساتكەردىڭ ءوز جەكە مۇددەسىنەن ۇلتتىق، مەملەكەتتىك مۇددەنى جوعارى قويۋى ونىڭ سول ەلگە ادالدىعىن، ساناسىنىڭ بيىك دەڭگەيىن كورسەتە الادى (مىسالى، 2000 جىلعى اقش تاعى پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ ناتيجەسىنە بايلانىستى دەموكرات البەرت گوردىڭ شەشىمى). كەي كەزدەرى مەملەكەتتىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس بيلەۋشى توپ ۇلتتىق مۇددەنى مەملەكەتتىك مۇددەنىڭ كولەڭكەسىندە قالدىرۋى مۇمكىن. بۇل تۇستا ارينە، سول مەملەكەت نەگىزىن قالاۋشى ۇلتتىڭ دا ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى دە باسشىلىققا الىنادى. ەگەر ۇلت ءوز ۇلتتىق مۇددەسىنىڭ كەي كەزدەرى ەسكەرىلمەي قالاتىندىعىنا ءمان بەرمەسە وندا بۇل ساياسات بەلگىلى ءبىر دارەجەدە وڭ ناتيجە كورسەتۋى دە مۇمكىن. مەملەكەتتىك مۇددە قاي زاماندا بولسىن بيلەۋشى توپتىڭ جەكە مۇددەسىنەن جوعارى بولادى، كوبىنەسە بيلەۋشى توپ ءوز مۇددەسىن مەملەكەتتىك مۇددەمەن بايلانىستىرىپ، ونى مەملەكەت مۇددەسىنىڭ كولەڭكەسىندە الىپ جۇرەدى.  ال بۇل تۇستا كەرىسىنشە ۇلتتىق مۇددەنى مەملەكەت مۇددەسىمەن قاتار قويىپ، ونىڭ مەيلىنشە كوپشىلىك نازارىندا بولۋىنا ءمان بەرەدى. ادامزات تاريحىندا  ۇلتتىق مۇددە مەن مەملەكەت مۇددەسىن ءتيىمدى استاستىرا بىلگەن، ءوز جەكە مۇددەسىن سولارعا باعىشتاعان تاريحي تۇلعالار از ەمەس مىسال رەتىندە مۇستافا كەمال اتاتۇرىكتى، نەلسون ماندەلانى كەلتىرە كەتۋگە بولادى. مەملەكەت باسشىسى جانە بيلەۋشى توپ ءوز ارەكەتتەرىندە ۇلتتىق مۇددەگە نەگىزدەلگەن زاڭدارعا قاتاڭ باعىنىپ، سول زاڭدار شەڭبەرىندە ارەكەت جاساسا، زاڭداردى ءوز مۇددەسىنە ەمەس  ۇلتتىق مۇددەگە سايكەستەندىرسە، بيلىكتى مەنشىكتەمەسە عانا ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك مۇددەگە قىزمەت ەتۋشى سيپاتىنا ەنە الادى.  ەگەر مەملەكەتتى بيلەۋشى توپ ءوز جەكە نەمەسە توپتىق مۇددەسىن مەملەكەت مۇددەسىنەن جوعارى قوياتىن بولسا، وندا قوعامدا ءارتۇرلى نارازىلىق سەزىمدەرى تۋىنداپ، جەكەلەگەن قوعام مۇشەلەرى تاراپىنان بيلىككە قارسىلىق سەزىمدەرى ءورشي تۇسەدى. سونىمەن قاتار، نيگيليستىك سەزىمدەر ۇلعايا كەلە بيلەۋشى توپ مۇددەسىنە باعىندىرىلعان مەملەكەتتىك مۇددەنىڭ قوعام تاراپىنان قولداۋعا يە بولماي، انارحيالىق كوڭىل كۇيدىڭ باسىم بولۋىنا الىپ كەلۋى مۇمكىن. بۇل ءوز كەزەگىندە مەملەكەتتىڭ ىشكى جانە سىرتقى قاۋىپسىزدىگىنە اسەر ەتەدى.

ويىمىزدى قورىتىندىلار بولساق، ادامدار ارقاشان يدەالعا ۇمتىلادى، زاڭ عىلىمىندا يدەالدى مەملەكەت رەتىندە قۇقىقتىق مەملەكەت تانىلادى، ونىڭ ورىن الۋى زاڭ ۇستەمدىگىمەن بايلانىستىرىلادى. الايدا زاڭداردىڭ ۇستەمدىگىن مويىنداي وتىرىپ ولاردىڭ تالاپتارىن ورىنداعانمەن تۇلعانىڭ ىشكى مۇددەسى وسى زاڭدارعا ساي كەلمەسە ول زاڭدى اينالىپ ءوتۋ جولدارىن ويلاستىرا باستايدى. وسى تۇستا قۇقىقتىڭ مۇددەمەن بايلانىستىلىعىن ەسكەرسەك يدەالدى مەملەكەتتىڭ ورىن الۋىنا زاڭداردىڭ ۇلتتىق مۇددەگە سايكەستىگى نەگىز بولا الاتىندىعىنا كوز جەتكىزەمىز. ياعني، جەكە تۇلعالاردىڭ ءوز مۇددەلەرىن ورتاق ۇلتتىق مۇددەگە باعىندىرا ءبىلۋى، ءىرى كورپوراتسيالار مەن كونتسەرندەردىڭ ۇلتتىق مۇددەنى ەسكەرۋى، زاڭ شىعارۋشى بيلىك تارماعىنىڭ ۇلتتىق مۇددەگە نەگىزدەلگەن زاڭدار قابىلدانۋىنا ىقپال ەتۋى، ال بيلەۋشى توپتىڭ ۇلتتىق مۇددەنى مەملەكەتتىك مۇددەمەن ءتيىمدى استاستىرىپ، ءوز مۇددەسىن سولارعا باعىندىرۋى. مۇنداي مەملەكەتتە مۇددە قاقتىعىسى بولمايدى، ال مۇددە قاقتىعىسى بولماعان جەردە قوعامدا ۇزدىكسىز دامۋ ءۇردىسى ورىن الارى ءسوزسىز.

«Abai.kz»