قاجىعۇمار شابدانۇلى. سەرگەلدەڭ (جالعاسى)
سەرگەلدەڭ
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
مايدان ورتالىعىنداعى كىسەننەن مەن قۇتىلىپ قايتىپ كەلگەندە، قىلمىستان اشىعىپ سۋ قويماسى جاتىپتى. قالعان-قاتقان بىرەر شاينام بىردەمەڭ بار ما دەگەندەي شيق-شيق ەتەدى.
سەرگەلدەڭ
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
مايدان ورتالىعىنداعى كىسەننەن مەن قۇتىلىپ قايتىپ كەلگەندە، قىلمىستان اشىعىپ سۋ قويماسى جاتىپتى. قالعان-قاتقان بىرەر شاينام بىردەمەڭ بار ما دەگەندەي شيق-شيق ەتەدى.
قاراۋىنداعى شىنسىڭداردىڭ[1] ۇيتىلەتىن باستارىن ءۇيىتىپ، شاعىلاتىن قول-اياقتارىن شاعىپ بولعان ساۋچىڭساۋدىڭ ءوزىن قىلمىس جۇتىپ اكەتكەن سوڭ، قىلقارا جەندەتتىڭ مويىنى ءتىپتى قىلقيىپ، كەڭىردەگى عانا قالىپتى. ساياسي نۇسقاۋشى بولىپ جاڭا كەلگەن مىنا جۋان، ماي باستى وفيتسەر قىلمىس تابۋعا ءالى توسەلە قويماعان، ولاقتاۋ ءمۇريت سياقتى. قىلقارانىڭ كورسەتكەنىن تارپا باس سالسا دا جاركەمدەي الماي، ايىرىلىپ قالادى ەكەن(فاميلياسى ۋاڭ بولعاندىقتان وعان لاۋازىمىن تىركەپ، ۋاڭ زىداۋيان اتاماسا، مۇنىڭ دا شىتىناي قالاتىن مانساپقورلىق مىنەزى جەتەرلىك كورىنەدى). اتىرەتتىڭ قالعان تىرىلەرىنەن ءسويتىپ ەش نارسە تابا الماي، قۋ سۇيەك كەمىرگەندەي كۇيگە ءتۇسىپتى دە، كۇرەستىڭ وعىن ولگەن قىلمىسكەرلەرگە قاراتىپتى. ليڭبياۋعا ءۇش مىڭ جىل بۇرىن وتكەن كۇڭزىنى قوساقتاپ سىنداپ جاتىر ەكەن. (تىرشىلىگىنىڭ سوڭعى كەزىندە ليڭبياۋ كۇڭزىنىڭ «ءوزىڭدى تەجەپ، جونگە قايت» دەگەن وسيەتىن ءوز كەرەۋەتىنىڭ تۇسىنا جازىپ قوياتىن بولعان ەكەن. بۇل وسيەت، ناۋقان كۇرەسىنىڭ وتىن ءوشىرىپ، «مادەنيەت توڭكەرىسىن» توقتاتىپ تاستايتىنداي كەرى توڭكەرىس بولىپ كورىنگەندىكتەن، ليڭبياۋعا كۇڭزىنىڭ ءوزىن قوساقتاپ سوققىلاۋ ناۋقانى باستالىپتى.) كوپ حالىق ءۇش مىڭ جىلدار بويىنا الپەشتەپ كەلگەن كۇڭزىنى «سىنداپ ءشىرىتۋ» ءۇشىن جەسىر ايەلدەن نەكەسىز تۋىلعاندىعىن دا اشكەرەلەمەسە، قىلمىسىنا ول «مويىندار ما». «ارامنان بولعان كۇڭلاۋار[2] جوعالسىن!»، «توڭكەرىستەن بەت بۇرعان، وپاسىز ساتقىن تاز ليڭبياۋ جوعالسىن!» دەپ ۇرانداتىپ جاتقاندا كەلىپپىن.
تارىمعا تاسقىن كەلەتىن شاق - بۇل مايداننىڭ ءولىم-ءومىر كۇرەسى باستالاتىن شاق. اسىرەسە سۋ قويماسىنداعىلاردىڭ كۇندىز-ءتۇنى ۇيقى كورمەي ارپالىساتىن شاعى جەتىپ قالدى. مۇنداي قان مەن تەر توگىلەتىن قاربالاس كەزەڭدە ساياسي كۇرەستىڭ الدىمەن بورانداتاتىن ادەتى بار عوي. باسى-كوزىنە قامشى ويناتىپ قورقىتپاسا، بولدىرعان كولىك پەن قىلمىستىلار جۇرگەن بە. ۋاڭ زىداۋيان «ليڭبياۋ مەن كۇڭزىنى سىنداۋ» ناۋقانىن ءدال وسى كەزەڭدە جوعارى ساتىعا كوتەردى. مارقۇم ليڭبياۋ مەن كۇڭزىعا مارقۇم ءليۋشياۋشيدى دە قوسىپ ۇشىقتاۋعا كىرىستى. «بارلىق رەاكتسيونداردى ساسىتىپ-ءشىرىتىپ، تىڭايتقىشقا اينالدىرالىق!»، «جەكەلىككە قارسى تۇرىپ، رەۆيزيونيزمدى سىندالىق!»[3] دەگەن ۇرانداردى ءوزى باستاپ بۇرقىراتا كىرىستى. ءسويتىپ ءولى-ءتىرى «رەاكتسيوندار»، «وپپورتونيستەر»، «رەۆيزيونيزمشى»، «وڭشىل»، «ۇلتشىل» اتالعانداردى دوداعا تۇگەلىمەن قايتا تۇسىرەتىن راي كورسەتتى. جاڭا زىداۋياننىڭ بۇل نيەتىنە ۇلكەن گرۋپپا باستىعى قىلقارا تاعى دا ۇيلەسە كەتتى. ليۋشياۋشي مەن ليڭبياۋدىڭ باستارىن دومالاق قۇلۋدان جاساپ، توراڭعى تومارىنا ورناتىپ، كيىندىرىپ قويىپ، شاپالاقتادى ءبىر كۇنى. ولگەندەردى وسىلاي «ءتىرىلتىپ الىپ» سوققىلاۋدى ۋاڭ زىداۋيان «توڭكەرىسكە قوسقان ۇلكەن ۇلەس، مايدانىمىز بويىنشا زور ۇلگى» دەپ ماداقتادى. راحات تاپقان سەزىممەن تەرشىگەن مايلى باسىن سىلاپ ويلانا قالدى سونسوڭ. بۇل جاڭالىققا ءوز جانىنان ءبىر ۇلى جاڭالىق قوسپاق ەكەن. «اتىرەتتەگى رەاكتسيونداردى وسى قۇلۋباس حۋايدانداردىڭ[4] ەكى جاعىنا ءتىزىپ، تۇقىرىتىپ قويىپ سىنداڭدار! - دەپ بۇيىردى. - سوندا كۇرەسىمىزدىڭ تاربيەلىك ءمانى ءتىپتى زورايادى!»
بىراق بۇل بىلگىرلىگىنەن تەز اينىدى ءوزى: قىلقارا ءتىزىم بويىنشا شاقىرىپ، «رەاكتسيوندارىن» ەكى قۇلۋباستىڭ قاتارىنا تىزە باستاعاندا نۇسقاۋشىنىڭ بىتىك كوزى ۇلكەيىپ، الارا قالدى. بادىرايىپ شاناعىنان شىعىپ كەتە جازدادى سوڭىندا. ءبارىن ءتىزىپ الدىعا شىعارسا، بۇلاردى كۇرەسكە تارتىپ «شىرىتەتىن» ەشكىم قالماي، قۇلۋباستاردان وزدەرى جەڭىلەدى ەكەن. «قايتىڭدار ورىندارىڭا، قايتىڭدار!» دەپ اقىرىپ قالدى. ولىكتەردەن باسقامىز تۇگەل كۇلىپ، ورىندارىمىزعا قايتا وتىردىق. ساياسي نۇسقاۋشى قىلقارا جەندەتىمەن سىبىرلاسا كەتتى. قۇلۋباستار قاتارىنا ەڭ قاۋىپتىسىنەن تاڭداپ، ەكى وڭشى عانا شىعارماق بولىپتى.
يىڭ فاميليالى ءبىر حانزۋ مەن مەنىڭ اتىمدى اتادى ءسويتىپ. ەكى قۇلۋباستىڭ ەكى جاعىنان كەلىپ ەكەۋمىز تۇرا قالىپ ەدىك. جەلكەمىزدەن باسىپ تۇقىرتىپ قويدى دا «جەكەلىككە قارسى تۇرىپ، ءشۋجۇڭجۋيدى[5] سىندالىق!»، «بارلىق رەاكتسيونداردى ساسىتىپ-ءشىرىتىپ، تىڭايتقىشقا اينالدىرالىق!» دەپ باستاپ ۇرانداتتاي كەلدى.
الدىعا تۇگەل ءتىزىلىپ، ءبىر قورقىپ قايتقان زاتتە جاندى «رەاكتسيوندار» ءتىپتى قاتتى ۇراندادى. وزدەرىنىڭ اكە-باباسىن تىلدەپ ۇرانداتسا دا قىلشىلداپ قوسىلا بەرەتىن دارەجەگە قايتا جەتتى.
«مۇنان سوڭ تاسقىنعا قارسى جۇمىلا كىم بوساڭدىق كورسەتسە، وسى تورتەۋىنىڭ قاتارىنا ءتىزىلدى!» دەپ بۇيىردى زىداۋيان.
ىڭىردەگى ۇزاق كۇرەسكە قۇلۋباس ەكى تومار شىداسا دا ءتىرى جانى بار يىڭ ەكەۋمىز قينالدىق. سۇراقتى ەكى ولىككە جاۋدىرىپ، شاپالاقتاپ، ءبىزدى تۇقىرتىپ قانا قويعانىمەن، ءۇش-ءتورت ساعات بۇگىلىپ تۇرۋعا بەل شىدامايدى ەكەن. باسىن تىزەسىنە دەيىن ءتۇسىرىپ تۇرا-تۇرا يىڭنىڭ مۇرنىنان قان سورعالادى. مەن ونشالىق يىلمەي، قالىپتى عانا ەڭكەيىپ تۇردىم. العاشىندا جەلكەمنەن تۇيگىشتەپ، بالتىرىما تەبىسەردە ساۋ زىداۋياننىڭ ءبىر قىس مۇزعا جاتقىزىپ، «بەلىمدى قاتىرىپ تاستاعانىن» سەبەپ ەتكەن قاتال جاۋابىمدى ەستىگەن سوڭ زورلاپ بۇگىلدىرە المادى...
«جالقاۋ رەاكتسيوندارىن» وسىلاي قورقىتىپ، لىپىلداتىپ العان ۋاڭ زىداۋيان تاسقىن كەلە جاتقانىن ەستىسىمەن تۇندەلەتە كوشىرىپ، كومەيگە اپاردى. جىڭعىل جۇلىپ، توراڭعى بۇتاپ، شارباق باسپانا جاساپ الىسىمىزبەن كەشكى كۇرەستى قايتا جالعاستىردى. باسقا اتىرەتتەر كوشىپ كەلىپ جاتقاندا ءبىزدىڭ اتىرەت «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋدىڭ» باستاپقى كەزىندەگىدەي-اق ۇرانداتىپ شۋلاپ جاتتى. مۇنىمىز باسقا اتىرەتتەرگە ۇلگى ەمەس، اشتى كۇلكى بولدى: ليۋشياۋشي مەن ليڭبياۋدى ەندى اعاشتان جاساپ شىرىلداتىپ شاپالاقتاعانداردى شارباق سىرتىنان سىعالاپ كورىپ، ماسقارالاعان كۇلكى مەن ءتىل كوبەيە بەردى. ۋاڭ زىداۋيان قانشالىق اقىرىپ قۋعانىمەن ءتۇن قاراڭعىلىعىنا ءسىڭىپ جاسىرىنا قالادى دا، قايتا كەلىپ تىڭدايدى. تاعى كۇلىسىپ، تاعى دا سىقاقتايدى. كۇرەسكەرلەردىڭ قۇلۋباس تومارلاردى نە دەپ تەرگەپ، نە دەپ تىلدەپ جاتقانىن بىرىنە-ءبىرى تۇسىندىرە قارقىلداسادى. كۇندىزگى اۋىر جۇمىستان سوڭ ەرتە جاتىپ تىنىعاتىن بولعان باسقا اتىرەتتەردىڭ جاس شىنسىڭدارى دارەتكە شىققان بولىپ كەلىپ كورەتىن ويىنى، كوڭىل اشار كۇلكىسى ءبىز بولدىق.
بىراق، بۇل ماسقاراعا مويىسا «توڭكەرىسشى» بولار ما. «رەاكتسيوندار وزدەرىنىڭ ولىمىنە ەشقاشان مويىندامايدى. مالاماتانشىلىق تۋدىرىپ جەڭىلۋ، تاعى دا مالاماتانشىلىق تۋدىرىپ تاعى جەڭىلۋ، ءسويتىپ اقىرىندا مۇلدە جويىلۋ - مىنە بۇل، دۇنيە جۇزىندەگى جيانگەرلەر مەن رەاكتسيونداردىڭ لوگيكاسى» دەگەن ءۇزىندىنى ماۋزىدۇڭنىڭ قىزىل كنەشكەسىنەن وقي سالا قايتا جالعاستىردى كۇرەسىن. «جەكەلىككە قارسى تۇرىپ، ءشۋجۇڭجۋيدى سىندالىق!»، «بارلىق رەاكتسيونداردى ساسىتىپ-ءشىرىتىپ، تىڭايتقىشقا اينالدىرالىق!» دەپ كۇشەيە ۇرانداتىپ جىبەرىپ جالعاستىرادى...
داريانىڭ بيىلعى تاسقىنى ءتىپتى قاتتى بولدى. مايدان بارلىق كۇشىن ۇشكە ءبولىپ، ەڭ قاتەرلى دەپ تابىلعان ءۇش جالاڭاش ءيىندى جاعاعا ورنالاستىردى. جاقىن ماڭداعى جىڭعىل مەن توراڭعى تۇگەل قىرقىلىپ، وسى ءۇش يىنگە تاسىلدى. جۋان-جۋان «قارابۋرا» بۋىپ سىمتەمىرمەن شاندىپ توقىپ بايلاساق تا بۋىرقانعان تاسقىن جۇلىپ اكەتە بەردى. كۇندىز دەم الماي بايلاپ سىرەستىرىپ بىتىرگەن كەنەرەمىز، تاڭەرتەڭ كەلگەنىمىزدە دال-دۇل، قاتار تىزىلگەن قارا بۋرامىزدىڭ ءبىرى دە جوق، ءتىپتى وعان ارقا تىرەك بولعان جارقاباقتى دا ومىرىپ ءتۇسىرىپ، جالماپ قويعانىن كورەمىز. بوگەيتىن جەرىمىزدى جەمىرىپ، شەگىندىرە بەردى. ءسويتىپ بوگەۋدى ءۇش رەت شەگىندىرىپ جاساعانىمىزدا ويپاڭ جازىققا شىعا قالدىق. قىراتتى جاعادا بوگەي الماعان بەتپاق تاسقىندى ويپاڭدا قالاي توسارسىڭ، قۇلاۋلاردى، شاپالاقتاۋدى توقتاتىپ، ەڭ سوڭعى بوگەۋدى كۇندىز-ءتۇنى دەمالماي بيىكتەتىپ جاساپ ءبىتىرىپ، ۋماشىمىزدى ىشۋگە ساسكەدە قايتىپ ەدىك. كۇزەتىپ قالعان گرۋپپا ون مينۋتقا جەتپەي-اق شۋ ەتە ءتۇستى.
- اكەتتى!.. اكەتتى!... قاشىڭدار-قاشىڭدار!..
سول ايقايمەن ۋاڭ زىداۋياننىڭ ءوزى الدىمەن ايقايلاپ قاشىپ كەلەدى ەكەن. اۋزىمىزعا ەندى تيگەن ۋماشىمىزدى توگە-توگە سالىپ، توسەك-ورنىمىزدى قۇشاقتاي قاشتىق. قىلقارا عانا ساسپاي، ليۋشياۋشي مەن ليڭبياۋدىڭ سۋرەتى ايقىن سىزىلعان ەكى قۇلۋىن بايلاستىرىپ، يىعىنا اسا زىتتى. ونىڭ ساسپاعان سەبەبى، توسەك-ورنىن تاڭعا جاقىن بۋىپ، اسحانانىڭ ارباسىنا باسىپ قويعان ەكەن. ۋاڭ زىداۋيان ەرتتەۋلى اتىنا ءمىنىپ، تىزگىننىڭ ەكى جاعىن ەكى قولىمەن مىقتاپ ۇستاپ قوپاقتاپ، الدىعا تۇسە جونەلدى. سوڭىنان كورپە-توسەنىشىمىزدى كوتەرە جورعالاپ ءبىز كەلەمىز.
باسقا اتىرەتتەر ءبىزدىڭ، اكتيۆ اتىرەتتىڭ بۇل قىلىعىنا كۇلىسە قاراپ قويىپ، تاسقىنمەن كۇرەسىپ جاتىر. ولار جاساعان بوگەۋ بۇزىلا قويماعان ەكەن.
سىرتقا اعىتىلعان تاسقىننىڭ قۋىپ جەتۋىنەن ساقتانۋ ءۇشىن قىراتقا قاراي قاشتىق. جاساندى كولىمىزگە جەتىپ، سونىڭ بيىك قاسىنا شىققان سوڭ عانا ابدەن قالجىراعانىمىزدى سەزدىك. ال، قۇلۋلارعا قارسى كۇرەستە بۇگىلىپ تۇرۋدان شويىرىلعان يىڭ وڭشى جولدا قالىپتى. ءبىز اتىرەت جاتاعىنىڭ تۇسىنا كۇن ەڭكەيگەندە جەتىپ ەدىك. قورالانا سالىنعان جاتاق اۋلامىزدى جايىلما سۋ باسىپ، اسحانا مەن وعان ىرگەلەس اباقتى مۇلدە قۇلاپ قالىپتى. ونىڭ ىرگەسىنە الدىڭعى جىلى كومگەن قويما قاعازدارىمنىڭ سۋ استىندا قالعانىنا عانا الاڭدادىم. بىزدەن بۇرىن جەتكەن ۋاڭ زىداۋيان اعاشتان جاسالعان شوشقا قورانىڭ ۇستىنە شىعىپ، مۇلگىپ وتىر ەكەن. ءبىز جاقىنداعاندا تۇرەگەلىپ ايقايلادى.
- جۇكتەرىڭ سول قاس ۇستىندە تۇرسىن، كولدەگى قايىقتاردى كوتەرىپ شىعارىپ، بەرى جايىلما سۋعا تۇسىرىڭدەر!...
ءبىز ءتورت قايىقتى قاس ۇستىنە شىعارىپ، سىرتىنداعى جايىلما سۋعا تۇسىردىك تە، جاتاقتا قالعان مۇلىكتەرىمىزدى سول قايىقتارمەن تاسىپ، قاسقا شىعاردىق. سۋ كەرەۋەت بويىنان اسسا دا ۇستىنە ۇيگەن جۇگىمىزدى جارىم جارتىلاي عانا باسىپتى. اسحانا قاس ۇستىنە كوشىپ شىعىپ، موما تاراتىپ بەردى.
اتىرەت قويماسى مەن كەڭسە مۇلكى ءتورت كۇندە ارەڭ تاسىلىپ بولىپ ەدى. تاسىلىپ بولىسىمەن تاسقىن باسەيىپ، جايىلما سۋ دا قايتتى. ەندىگى جۇمىسىمىز، قىس تۇسكەنگە دەيىن سۋدان مۇجىلعان ۇيلەردى رەمونتتاپ، قۇلاعاندارىن قايتا جاساۋ بولدى. اباقتى ىرگەسىنە كومىلگەن قويمامدى تۇسكى دەمالىس ۋاقىتتارىندا جاسىرىنا كەلىپ قازىپ ءجۇرىپ تاۋىپ، شىعارىپ الدىم. سىرتىنان قاباتتاپ ورالعان كلەنكادان سۋ وتە قويماعانىمەن قاعازدارىم دىم تارتىپ، سياسى جايىلىپتى. ايتەۋىر اينەكپەن سىعالاپ وتىرىپ، ەكى-ءۇش جىلدا قايتادان كوشىرىپ الۋعا بولاتىنداي...
تارىم تاسقىنىندا ءبىزدى سوعاتىن قوس قابات كۇرەس تولقىنىنان وسىلاي ءۇشىنشى رەت قۇتىلعانىمدا، باياعىدا لوبنوردان قايتقان ءلاتيپا اپايدان حات كەلگەنىن ەستىدىم. ۇرىمجىگە بارىپ قايتقان ءبىر ۇيعىر شىنسىڭ ارقىلى مايدان شتابىنىڭ ار جاعىنداعى اتىرەتكە كەلىپتى. ءوزىم سۋ قويماسىنىڭ رەجيمىنەن قيا باسا المايتىندىقتان كورشى اتىرەتتەگى قاپاسقا سالەم ايتىپ، سول اتىرەتكە قاراستى مالشىلاردان الدىرىپ وقىدىم.
ءلاتيپانىڭ ءوزى ءبىرىنشى تۇرمەدەگى ەرىن توسىپ، تۇركياعا ءالى دە قايتا الماي ءجۇر ەكەن. لوبنوردا ورانعۇتان اتالعان اعزام قوجا ىلەدەگى ۇيىنە ارەڭ جەتىپ ءولىپتى. ءسايدا مەن گۇلنيسا ءالى دە تۇرمەدە. «قۇيىن سوققان» ەڭبەكپەن تاربيەلەۋگە الىنعانداعى «قىلمىسىن» مويىنداماعاندىقتان سول تۇرمەگە اپارىلىپتى. 62-ءشى جىلعى وقيعادا دارەجەسى كوتەرىلگەن جاۋباسار، ءالى دە «ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ» توبەسىندە وتىر ەكەن. ءلاتيپا ماقپال مەن كۇلاننىڭ ەشقانداي دەرەك تابا الماعاندىعىن جازا كەلىپ، «بيعابىلدى تاعى دا ءولدى دەپ ەستىدىك - دەپ قوسىپتى. - بۇل حابارعا تاعى دا سەنىپ قالدىق. ويتەتىنىمىز الماتىعا ايەلىنىڭ پاسپورتىمەن بارىپ العان ابىلەميت نازىر دا راديودا وكىرىپ جىلاپ حابارلادى» دەي كەلىپ، ءلاتيپا جاۋباساردىڭ ساپتاستارىنان «ايعايكوك» باس بىرنەشەۋدىڭ 62-ءشى جىلى حالىقپەن بىرگە ءوتىپ كەتكەنىن، بۇل راديودا ولاردىڭ دا «جىلاپ» سويلەگەنىن جازىپتى. مۇنداعى دوستاردان مەنىڭ انىق حابارىمدى تەزدەتىپ جازىپ جىبەرۋىمدى قاتتى ءوتىنىپتى سوڭىندا. «بۇل ءولىمنىڭ انىق-قانىقتىعىن، ەگەر راس بولسا سەبەبىن بىلۋگە اسىعىپ، مەنى قۋزاپ جىلاپ ءوتىنىپ جاتقاندار بار!» دەپتى.
حات سوڭىندا ءلاتيپا ءوز ادرەسىن ايقىنداپ جازعان ەكەن. حابارىمدى بىلۋگە ونى قۋزاپ ءوتىنىپ جاتقاندار گۇلنيسا مەن اقيا بولسا كەرەك دەپ جورىدىم. «مەنىڭ مىنا ءولىم حابارىمدى ەستىگەن شەشەم مەن ماقپال ءولدى-اۋ!» دەپ قالعانىمدا ماڭدايىمنان تەر بۇرق ەتە ءتۇستى.
جادىگوي جاۋلارىمنىڭ مەنى مىنا جوقتاعان بولۋداعى ماقساتتارى ءبىر جاعىنان جاناشىرلارىمدى كۇيىكپەن كۇيرەتىپ، ەكىنشى جاعىنان ونداعى كوپ قازاققا جاقسى اتانۋ عوي. ءسويتىپ سوۆەت ۇكىمەتىنە ءسىڭىپ الىپ، وزدەرىنىڭ شپيوندىعىنا ءتيىمدى ورىن الا قويعان دا شىعار. كوزىم باقىرايىپ تۇرىپ بۇعان قالاي شىدارمىن! قاتتى قىسىلدىم. نە بولسا بولسىن، ەندى كوزدى جۇمىپ اپ زىتقىم كەلدى. نەگە بولسا دا تاۋەكەل ايتىپ، تاعى دا قاشىپ شىعۋدىڭ قامىنا كىرىستىم. ءتىرى ادام ءۇشىن جانسىز قۇلۋلارمەن بىرگە قۇردان-قۇر جازالانا بەرمەۋ دە قاجەت قوي. بىراق، «كىمنىڭ ەتىن ۇرلاپ جەگەنىن مىسىقتىڭ ءوزى بىلەدى» دەگەندەي، ۋاڭ زىداۋيان مەنەن قاۋىپتەنىپ، سىرتىمنان باقىلاۋدى كۇشەيتە ءتۇستى. قاسىما ەكى-ءۇش جەندەتىن قوسپاي قيا باستىرمادى. باسقا اتىرەتتەردەگى قازاق، ۇيعىر شىنسىڭداردى مەنىمەن كورىستىرمەۋگە بۇيرىق ءتۇسىرىپ قويىپتى. ءتىپتى، ءوز ءتىل-جازۋىممەن قاعاز جازۋىما دا قارسى بولدى.
- تۋىم ايقىن بولسىن دەسەڭ، حانزۋشا جاز، بۇل جەردە سەنىڭ قازاقشا، ۇيعىرشاڭدى بىلەتىن ەشكىم جوق! -دەيتىن بولدى.
- ولاي بولسا مەنى ۇيعىر-قازاق كادرلارى بار اتىرەتكە اۋىستىرىڭىز! «حانزۋشا جازا بىلمەسەڭ حات جازبا» دەيتىن ءسوزدى گومەنداڭ دا اشىق ايتقان ەمەس! - دەگەن زاڭدى نارازىلىعىمنان جەڭىلىپ، ەكى-ءۇش كۇندى ۇندەمەي وتكىزەدى دە، ءتورتىنشى كۇنى تاعى دا بۇيىرادى، تاعى تويتارامىن.
كورشى اتىرەتتەگى تانىستارعا توسىننان كەزىگىپ سالەمدەسە قالعانىمدى ەستىگەن كۇنى كەشتە قۇلۋباستاردىڭ ورنىنا مەنى تەرگەپ اۋرەلەي بەردى. قاتال اڭدۋداعى بۇل جايىمدى بىلگەن باۋىرلاستار لي اسپازدى ىزدەگەن بولىپ كەلىپ، ماعان جەتكىزۋگە ءتيىستى حابارلارىن ءوزارا سويلەسكەن بولىپ جەتكىزىپ كەتۋگە كىرىسىپ ەدى. اڭدۋشىلارىم بۇل سىردى دا سەزىپ قويعانداي، ولار كەلگەن جەردەن الىستاتىپ اكەتەتىن بولدى مەنى. جازدا دالادا، قىستا بولسا كول ۇستىندە مەنىڭ جۇمىس ىستەپ جاتقان جەرىمدى تاۋىپ، سول ماڭدا وزدەرى دە جۇمىس ىستەگەن بولا ءجۇرىپ، ءوزارا ساڭىراۋشا سويلەسەتىن دوستار كوبەيدى. ءسويتىپ باسقا شىنسىڭداردىڭ ەستىگەن-بىلگەنىن، بىرەر كۇن كەيىنىرەك بولسا دا مەن دە ەستىپ ءجۇردىم.
ماڭايداعى جاس-كارى شىنسىڭ باۋىرلاستارىم وسى اۋدانداعى كودەدەن كوپ جەسىر شوكەندەرمەن تانىسىپ، باسەكەلەسە ۇيلەنۋگە كىرىسىپتى. ۇيلەرىنە قايتۋدان كۇدەر ۇزگەن سوڭ ەندىگى ومىرلەرىن بەكەر وتكىزبەۋدىڭ قامىن ىستەمەسىن بە. نەلەر-نەلەر «تىللا قىزدار» ماعان كەلىن، ءيا جەڭگە بولىپ قالعان ەكەن. سەرىك بولىپ قازاقستانعا مەنىمەن بىرگە قاشۋدى ويلايتىن باۋىرلارىمنىڭ كوبى ۇيلەنىپ، ءتىپتى ءبىرسىپىراسى بالالى دا بولىپ قالىپتى.
ال، جالعىز كەتە بەرۋىمنەن كوپ قاتەر بايقالادى. قوعامدا جانكەسپە ۇرى-قاراقشى ءتىپتى كوبەيگەنى ەستىلە بەردى. سۋ قويماسىنا العاش كەلگەنىمدە جاڭدالي ايتقان توتە جول سوندا دا ويىما جيى ورالاتىن بولدى. بىراق، جول-جونەكەي ۇرىمجىگە سوقپاي، توتە كەتسەم، ماقپالىم مەن اسقارىم جازاتايىم شىڭجاندا قالسا، ءتىپتى سورلانامىن عوي. قازاقستاننان قايتا ءوتىپ كەلە جاتىپ ۇستالسام، شپيون دەپ جاسىرىن ولتىرە سالماسىنا كىم كەپىل!.. ءسويتىپ، قالاي دا ءبىر سەنىمدى جولداس تاۋىپ، الدىمەن ۇرىمجىگە جەتۋگە قامداندىم.
مايداننىڭ وڭتۇستىك شەتىندەگى يەن «اققۇم»، شايارداعى شوكەندەردىڭ بويداق بوزبالا ىزدەپ شىعاتىن، «ۇرىقتاندىرۋ پۋنكتى» اتالىپتى. ساپارلاس بولۋ ءۇشىن مەنىڭ ەندىگى ىزدەيتىن باۋىرلارىمنىڭ دا كوبى جەكسەنبى كۇندەرىندە وسى قۇمنان تابىلاتىندىعى ەستىلدى. سولاردى تاۋىپ سويلەسىپ قايتۋ ءۇشىن ارقانداي سىلتاۋ ايتىپ تا رۇقسات الا الماي ءجۇر ەدىم. باقىتقا جاراي مايدانداعى ءجۇزى تانىس ءبىر ۇيعىر كادر سۋ قويماسىنا اتىرەت باستىعى بولىپ تاعايىندالىپ كەلە قالدى. بۇرىن لوبنور ەڭبەكپەن تاربيەلەۋ مايدانىندا بولعان كادر الىسقا ۇزاتىلعان قىزدىڭ توركىنىندەي قامقور شىرايمەن امانداستى. سودان باستاپ كەشكى كۇرەستەردە قۇلۋباس تومارمەن بىرگە جازالانبايتىن بولدىم. ەكى-ءۇش كۇن وتىسىمەن مايدان ماگازينىنە بارىپ قايتۋدى سىلتاۋراتىپ، رۇقسات الدىم. اققۇم جولى دا سول ماگازيندى ايلانىپ وتەتىن.
ۇلكەن جولمەن تۇساۋ ۇزگەن اتشا جورتىپ كەلە جاتقانىمدا الدىمنان قازاقتىڭ ماعان تانىس اسا زارلى جوقتاۋ ءانى ەستىلدى. كوپ قىرعىنعا ءتۇسىپ، كوپ قۋعىن كورگەن، ەل-جۇرتىنان، بالا-شاعا، تۋىس-تۋعاندارىنان كوپ ايىرىلعان ءور التايدىڭ قاراپايىم ازاماتتارى وڭاشادا بار داۋىسىمەن وسىلاي زارلايتىن. وسى اۋەندى لوبنوردان كەلگەننەن بەرى مەن دە قاتتى ساعىنىپپىن. ەستىسىمەن ەڭك-ەڭك ەتە ءتۇستىم دە، جەدەلدەتە باستىم اياعىمدى. جوقتاۋشىم كورىنە قويمادى. ايتەۋىر الدىمدا، قارسى جىلجىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. كوزىمنەن پارلاي جونەلگەن جاستى ءسۇرتتىم دە، جولدىڭ ەكى جاعىنداعى قالىڭ جىڭعىل مەن جاس توراڭعى اراسىنا سىعالاپ قاراي بەردىم. جىلاپ قويعانىمدى بىرەۋ كورىپ تۇر ما دەگەندەي ادەتكە اينالعان ساقتىقپەن، ويسىز سەزىممەن قارايمىن. تاكلاماكاننىڭ زارىققان سارىقوتىر كۇنى سول زارلى ءۇن ەستىلگەن جاقتان كوتەرىلىپ كەلەدى. يەن شىتىرماننان جانى بار ەشتەڭە كورىنە قويمادى. جوقتاۋ اۋەنى جاقىنداي بەرە بۇراڭ جولدىڭ ءبىر يىنىنەن ەكى دوڭعالاقتى سىڭار وگىز جەگىلگەن اربا شىعا كەلدى. ەسكى قالپاعىن كوزىنە عانا كيگەن سيرەك ساقالدى سارى قازاق، مالداسىن وگىز قۇيرىعىنا تاياي قۇرىپتى. مەنى كورە سالا جوقتاۋىن توقتاتا قويدى، ۇڭىلە قارادى ماعان. مەن دە ءۇنسىز ۇڭىلە جەتىپ، وگىزىنىڭ مۇيىزىنەن ۇستاي الدىم. بۇل باتىلدىعىم، قازاق شالعا ەركەلەۋدىڭ تەنتەكتىگى ەدى. كورمەي تۇرىپ-اق قازاق ەكەندىگىن مەن تانىعانىممەن، ول مەنەن ءتىل بىلەدى دەپ تە ۇمىتتەنبەيتىندەي. نەگە توستىڭ، كىمسىڭ دەپ تە سۇراي المادى. ارباسقانداي ەدىرەيىسىپ، ءۇنسىز قاراسىپ قالدىق. سارى قالپاق، سارى بەشپەت-سىم مەن جەڭىل اسكەري سارى شاقاي كيىپ شىققانمىن. سۋىق سۇستى قىتاي اسكەرى بولىپ كورىنىپپىن. بۇل سۇر جىلان قالاي ايدار ەكەن دەگەندەي ۇدىرەيىپ، نۇسقاۋ كۇتە قالدى. قازاق تىلىمەن توسىننان جەدەلدەتە سويلەپ كەتتىم.
- مىنا توعايدىڭ ارعى شەتى وزەنگە تىرەلەدى. بۇل جاقتا مال قوتانى جوق. شىركەي مەن ماساعا بوگىپ تۇر. كىرە قالساڭىز ماسالاردىڭ اپاسى تىرىدەي جۇتىپ قويۋى دا مۇمكىن! -دەگەنىمدە شال كۇلىپ جىبەردى. -ۇقتىڭىز با ءتىلىمدى، مۇكىسى بار ما، قازاقشا سويلەي الام با ەكەن؟... جاۋاپ قايتارىڭىزشى!
- ۇقپايتىن نە بار، تازا قازاق تىلىندە سويلەپ تۇرسىز عوي؟
- ءوز تىلىمدە سويلەمەگەنىمە كوپ زامان وتكەندىكتەن ۇمىتىپ قالدىم با ەكەن دەيمىن!
- ءسىز كىم ەدىڭىز؟
- وسى مايداندا بيعابىل اتتى قانقۇيلى بارىن ەستىپ پە ەدىڭىز؟
- ە...ە.. دۇنيە-اي، قاراعىم-اي! ازاماتىم-اي! -دەپ اربادان كۇڭىرەنە دومالاپ ءتۇستى شال. قۇشاقتاي الىپ، وكسىپ-وكسىپ قالدى. -قۇداي ەسىركەپ، كوپ بوزداقتى امان-ەسەن قۇتقارعانسىڭ عوي ايتەۋىر!... سەنىمەن مىناداي يەندە كورىسەرمىن دەپ ويلاپپىن با؟ ءالى دە بايلاۋدا، بارعان ادامعا كورىستىرمەيدى دەپ ەستىپ ەدىك!...
قولىمنان تارتىپ جولدىڭ شەتىنە شىعارىپ وتىردى دا، ەسكى قارا بەشپەتىنىڭ جانقالتاسىنان ماحوركا وراپ ۇسىندى. بۇل شال دا كوكتوعاي-شىڭگىلدەگى 58-ءشى جىلعى كوتەرىلىستە قايتا قولعا الىنعان وسپانشى ەكەن. قازىر لاۋگايدان بىزشە شىنسىڭ بولىپ شىعىپ، ءبىر اتىرەتتىڭ اسحاناسىنا وتىنشى بولىپ ورنالاسىپتى. سوزىنەن وزدەرىمەن كوپ جورىقتا بىرگە بولعان ەڭسەگەن باتىردىڭ اتى شىعا قالدى دا، ونىڭ قازىرگى مال باعىپ جاتقان جەرىن سۇراپ الىپ اتتاندىردىم.
قارتقا سالەم بەرۋدىڭ ءساتى كەلگەنى سونشالىق، اققۇمنىڭ ءدال جەلكەسىندەگى قۇم توبەنىڭ كۇنشىعىس جاق باۋىرىندا، جەرلىكتەردىڭ بۇرىن قىستاۋلىق ەتكەن كونە قوتانىندا ەكەن. سالىپ ۇرىپ تۇسكە جاقىن جەتىپ باردىم. ەندىگى جالعىز تامنان جىلماڭ قاققان قارا جىگىت شىعا كەلدى. جەڭىل عانا سالتتىق سالەمنەن سوڭ سۇراعانىما «قارتتىڭ قوي باعىپ كەتكەنىن، قازىر عانا قايتىپ كەلەتىندىگىن» ايتىپ، ءجونىمدى دە سۇراماي، ءۇي الدىنداعى وشاققا وت جاعۋعا كىرىستى. تەگى، ەشكى ىزدەپ قاڭعىعان كوپ تەكەنىڭ ءبىرى دەپ ۇيعاردى بىلەم. باياعىداعى ارىسبەك مۇعالىمنىڭ «لاعى»، ەندى ءمۇيىزى قاراعايداي اقباس بورتە تەكە بولىپ كورىنبەسىن بە، سول ەسىمە ءتۇسىپ جىميا كۇلدىم دە، قۇم توبەگە شىقتىم. ارعى جاعى ۇساق-ۇساق تومپەشىكتى شاعىن عانا قۇم ەكەن. كۇنباتىس جاق شەتىنە تامان قارايعان تاعى ءبىر تام ءۇي كورىندى. قوس-قوستان وتىرعان-تۇرعان «عاشىق-ماشىقتار» سول جاقتا ءجۇر. «ۇرىقتاندىرۋ پۋنكتى» سول تام بولسا كەرەك. شايار جاقتان كەلە جاتقان قىزىل-جاسىل جاۋلىق، قىزىل-جاسىل كويلەكتى ءتورت ايەلدىڭ سولاي بەتتەپ بارا جاتقانى كورىندى.
كوك ەسەكتەن سالبىراعان اياعى جەر سىزىپ كەلە جاتقان، باسى كىشىگىرىم قازانداي قارا شال كۇنشىعىس جاعىمنان جاقىنداپ قالعان ەكەن. توبەدەن ءتۇسىپ، الدىنان شىقتىم. سالەمىمدى داۋىستاپ، ىقىلاسپەن قابىلداسا دا ەسەگىنىڭ باسىن تارتپاي وتە بەرىپ سۇرادى.
- سەن قاي جىگىتسىڭ، شىراعىم؟
- اتىم بيعابىل.
- ە...ە...ە، - دەي سالا، ۇيگە جاقىنداعاندا ەكپىندەي تۇسكەن جورعاسىنىڭ تىزگىنىن كىلت تارتىپ، شىر كوبەلەك ايلاندىردى دا تۇسە قالدى. - ە...ە.. ىڭىراناتىنداي اتىڭ بار ەكەن، جىگىتىم!.. امانبىسىڭ؟ - ەكى قولىن سوزا جەتىپ، كەڭ الاقاندارىمەن قوس قولىمدى قوسا ۋىستاي امانداستى. قالىڭ بىتكەن قايراتتى اق ساقال-مۇرتى مەن قويۋ اقبۋرىل قاسى، تىك قاباق، بۇيرەك بەتى، قوڭىرقاي دوڭگەلەك ءجۇزى مەن وتتى كوزى، شەكەلى كەڭ ماڭدايى مەن كەلتەلەۋ بىتكەن جۋان مۇرنى، مىعىم دا كەسەك شارشى دەنەسى... ارقانداي جاۋىنگەردىڭ، اۋىل قارتىڭ قايسى دەگەندە، مىنە دەپ ماقتانىش ەتەتىندەي-اق كەلىسكەن شال ەكەن. جەتپىسكە كەلسە دە ءتىپ-تىك، قايراتى ءالى قايتا قويماعانى بار تۇلعاسىنان كورىنىپ تۇر. باياعىدا ەسىمحان ۇكىردايدىڭ تورىنەن مىلتىق اتقان كوكتوعاي اكىمىن قارسى الدىنان اتىلىپ بارىپ باس سالعان جاس جولبارىسىم وسى عوي!... سول وق، ماقتالى سىرپابەشپەتىنىڭ ءيىنىن ءدال قىلىپ، ەكىنشى وق جۇرەگىنە كەزەلگەنىنە قاراماي جەتىپ، سارالا كەۋدەگە مىنە تۇسپەپ پە ەدى!..
امانداسقاننان-اق شەشىلىپ، ارعى-بەرگىنىڭ اتالى سوزىمەن باۋراي جونەلۋىنەن اسا شەشەن، تالاي تاريحتى ايقىنداپ تۇسىندىرە الاتىن سەرگەك زەردەنىڭ كىسىسى ەكەندىگىن دە بايقاتتى. ۇيگە باستاپ، بوستەگىنىڭ ۇستىنە كورپەسىن جايىپ وتىرعىزعانشا مەنىڭ بىلگىم كەلەتىن تالاي وقيعادان مىسال ايتىپ تا ۇلگەردى. امال نە، بايىزداپ وتىرا الاتىن ەمەسپىن. اتىرەت باستىعىنان العاش رەت العان كۇنىمنىڭ جارتىسى عانا قالىپتى. ءىسىمدى ءبىتىرىپ، ۋاقىتىندا قايتۋىم قاجەت قوي. سويتسە دە، ءبىر قالجىڭمەن كۇلدىرە كەتكىم كەلدى.
- ءسىزدى ۇكىمەت وسى ناسىلدەندىرۋ پۋنكتىنە تاۋىپ-اق ورنالاستىرعان ەكەن، وزىڭىزدەي تۇكتى جۇرەكتەر كوبەيە بەرسىن داعى!
قارت قارقىلداپ كۇلىپ الىپ، باسەڭ ۇنمەن كۇرسىنە قايىردى جاۋابىن.
- ەردىڭ ەمەس، ەزدىڭ، ۇلدىڭ ەمەس، قۇلدىڭ كوبەيۋىن تىلەيتىن ۇكىمەت قوي. قارتايىپ بىتكەن اتەك قۇل[6] ساناپ، قورلاي ءتۇسۋ ءۇشىن قوسىپ وتىرعانى شىعار. قايتا ءوزىڭ ساتىمەن تاپتىڭ-اۋ بۇل پۋنكتتى! - سوڭعى سوزىندە ەڭسەگەن مۇرتىنىڭ استىنان عانا جىميا قاراپ قويدى ماعان. ءالى دە جاس كوڭىلدى، اسا جىگەرلى قارتتىڭ ىشكى كۇلكىسى قارىننىڭ سولقىلداۋىنان سەزىلىپ، ناسىلدەندىرۋ پۋنكتىنە ءوزىمدى سايلاعانى مەنى كۇلدىردى.
مۇندا نە ىزدەپ كەلگەندىگىمدى شايدان سوڭ سويلەدىم. اسىعىپ جۇرگەن جايىمدى ايتا تۇرەگەلگەنىمە نارازى بولىپ، «قونىپ اڭگىمەلەسىپ، ءبىر مال جەپ كەتۋىمدى قاتتى ءوتىندى قارت. بۇل اسىعىس جاعدايىما ءوز نارازىلىعىمدى دا ءبىلدىرىپ، كەتكەنىمشە اڭگىمەلەسىپ تۇراتىندىعىما ۋاعدا ايتىپ جونەلە بەرگەنىمدە قايتا توقتاتتى.
- وسى ۋادەڭنىڭ راس بولۋى ءۇشىن ءوز قولىمنان اق ءىشىپ شىقتى! - دەدى دە ءبىر اياق ايران قۇيىپ اكەلىپ، قوس قولداپ ۇسىندى. ىڭقىلداپ تۇرىپ جۇتىپ الدىم دا، قول جايدىم.
- جاس جەڭگەلەرىم «اتان تۋسا كۇشتى تۋسىن، ىنگەن تۋسا ءسۇتتى تۋسىن»، اللاھۋ اكبار! - دەگەنىمدە كىشكەنە عانا ءبىر اۋىزدى ءۇيىن جۋان باسىنا كوتەرە كۇلدى قارت. قايعان ىنگەنىن بۋراعا قوساردا يەسىنىڭ تىلەيتىن تىلەگىن باتاعا اينالدىرىپ، ءوزىن جاراعان بۋراعا تەڭەگەنىمە كۇلدى.
قۇم كەشپەۋ ءۇشىن شال كورسەتكەن سوقپاقپەن جەتتىم. تابىسقان «اشىنالاردىڭ» مەنى كورىپ، جاتقان جەرلەرىنەن باس كوتەرىپ وتىرا قالعاندارىنا دا، تۇرەگەپ ءجۇرىپ، ءبىر دالداعا جاتا قالعاندارىنا دا جاناي بارىپ قاراپ ءوتتىم. جىگىتتەر جىميىپ قانا سالەمدەسەدى دە، شوكەندەر جاراتپايدى.
- ۇيالماي قارايدى عوي ءوزى! - دەپ شىتىناعان «كەلىندەرگە»:
- ءسىز ۇيالماعان جەردە مەن ۇيالايىن دەسەم دە ۇيالا المايدى ەكەنمىن! - دەپ قارسى داۋ ايتا وتەمىن. - جاتا بەر، كەلىن، جاتا بەر، زالالىم جوق!
ال مەن جاقىنداعاندا جاۋلىقتارىن بەتتەرىنە جابا قوياتىندارىنا شىنىمدى ايتىپ، كەشىرىم سۇراي ءوتتىم.
- كەشىرىڭىزدەر، مەن ءوز «اشىنامدى» ىزدەپ ءجۇرمىن!...
بازارى بولماي قالعان با، ءيا كەش قالعاندىعىنان با ەكى-ءۇش شوكەن دوڭەستە شوشايعان جالعىز تامنىڭ ارت جاق كولەڭكەسىندە وتىر ەكەن. وزدەرىنە قاراي بەتتەگەنىمدە كۇلىسىپ، قىلىمسىپ، قىلىقتانا قاراستى. ماڭايىنان ىزدەگەنىم كورىنبەگەن سوڭ امانداسپاي دا كىدىرمەي وتە شىعىپ ەدىم.
- يجىقىز[7] ۇقشايدى! - دەپ قالدى ءبىرى. ماعان ادەيى ەستىرتە ايتتى. جىگىتتەردى قايراپ-قىزىندىرىپ تارتۋ ءۇشىن وسى تىلمەن «سىندايتىندىقتارىن» بىلەتىنمىن. جاۋاپسىز ءوتىپ بارىپ، ءۇيدىڭ ەسىگىنەن قارادىم. ەدەنگە قالىڭ توسەلگەن سابان بار ەكەن. ادام كوپ جاتقان ءتورت بۇرىشى ءتىپتى تاپتالىپ قالىپتى. وسى يەندە تۇنەپ قالاتىندارى دا بارشىلىق كورىنەدى.
ءۇيدىڭ باتىس-تۇستىك جاعىنان كورىنگەن «عاشىقتارىعا» بەتتەي بەرگەنىمدە، الگى كەلىنشەكتەر ساقىلداسىپ كۇلدى: «كارىگە كەلمەيتىن بىردەمە ۇقشايدى!»، «جۇزىندە تۇك تە جوق، ەر كيىمىن كيگەن ايەل ۇقشايدى!» دەسەدى. قايتا قايىرىلىپ بارىپ قاراي قالىپ ەدىم، بەتتەرىن باسىپ ۇيالعانسي قالدى. كۇلىپ جىبەردىم:
- وزدەرىڭىز ەشكىمدى قىزىقتىرا المايتىن، ايەل كيىمىن كيگەن يجىقىز ۇقشايسىزدار عوي!..
- قانە، جىگىت بولساڭ ۇيگە كىر، قىزىقتىرا الماس پا ەكەنمىن! - دەگەن بىرەۋىنىڭ ارسىز وجەتتىگىنە قارقىلداپ كۇلە جونەلدىم. - ايتتىم عوي راس يجىقىز! - دەپ تاعى دا ساقىلداپ قالا بەردى.
ىزدەگەن جىگىتتەرىمنىڭ ەكەۋىن ەكى شۇقىردان تاۋىپ، جەكە-جەكە شاقىرىپ الىپ سويلەستىم. ەكەۋى دە بۇل مايداننان قاشۋ يدەياسىنان بەزىنىپ، قورقىپ قالعان كورىنەدى. «قازىرشە شىداپ كۇتە تۇرالىق، بيعا، ەستۋىمىزشە وسى مايداننان تىنىش جەر جوق ەكەن!» دەپ ءوزىمدى ۇگىتتەدى ەكەۋى دە. ءوز جاعدايىم مەن ەندىگى ماقساتىمدى مالىمدەپ قانا قويدىم. «وزدەرىڭمەن سىرلاس، اۋزى بەرىك جىگىتتەر عوي، ولارعا وسى جايىمدى جەكەلەپ-جەكەلەپ قانا ايتىڭدار! ەگەر مەنىمەن بىرگە كەتكىسى كەلەتىنى بولسا، ەندىگى جەكسەنبىگە دەيىن كۇتەمىن. ماعان قاپاس ارقىلى حابارلاسسىن!» - دەگەن سالەمىمدى ايتىپ قوشتاسىپ قايتتىم.
قۇمنان شىعىپ، جولعا ەندى تۇسكەنىمدە قارسى الدىمنان-مايدان شتابى جاقتان كەلە جاتقان ەكى اتتى كورىنىپ ەدى. جاقىن كەلگەندە عانا تانىلدى: مالشىلار اتىرەتىنىڭ ماعان تانىس قازاق، موڭعول ەكى كادرى ەكەن. اتى جامان قۇمنان شىققانىمنان ۇيالىپ، بۇلتارىپ كەتۋىمە بولماي قالدى.
- ءوي، مىناۋ بيعابىل عوي! - دەپ كۇلىستى ءبىر-بىرىنە. امانداسىپ ءبىر جاقتارىنان وتە شىقپاق بولعانىمدا، جەرلەس موڭعولىم الدىما كولدەنەڭدەي بەردى.
- قايدان كەلەسىز، بيعا؟
- اققۇمنان! - دەپ جىميدىم.
- اققۇمنان؟.. سوناۋ سۋ قويماسىنان وسىندا ءسىز دە كەلىپ ءجۇرسىز بە؟ حا-حا-حا-ھا..ا...
ەكەۋى قاتار قارقىلداعاندا قىزارىپ سالا بەرىپ ەدىم، كەكسەلەۋ شيكىل سارى قازاق ۇيالعانىمدى ءبىلىپ، جاي سوزگە بۇرا قويدى.
- ءجا، ۇيىڭىزدەن حات-پات كەلىپ تۇر ما؟
- جوق! ۇرىمجىدەن لوبنورداعى ەڭبەكپەن تاربيەلەنۋ مايدانىنا العاش كەلگەنىمە، مىنە، جيىرما جىل ءوتتى. سودان بەرى ەكى ءجۇز شاقتى حات جازىپ، ءبىر رەت تە حات الا المادىم. ءبىر حابارلارىن الايىن دەپ انا جىلى قاشىپ بارىپ، ءۇرىمجى تاۋىنداعى قايىنبيكەمنىڭ ۇيىنە جەتىپ قالعانىمدا ۇستالىپ، قامالىپ قايتتىم. دەرەك تابا الماي، ساندالىپ جۇرگەنىم وسى!..
- سوندا جەڭگەمىز وسى اققۇمنان تابىلار دەپ كەلگەنىڭىز بە؟
- جوق، ول جاقتان حات-حابار الىپ تۇراتىن جەرلەس جىگىتتەرىم جەكسەنبى كۇندەرى كيىكشە وسى قۇمعا كىرىپ الاتىندىعىن ەستىپ كەلگەنىم.
- بيعا، ءسىز جاي ادام ەمەسسىز عوي، بۇل جاققا اۋەستەنبەڭىز! -دەپ موڭعول جىگىت ات ۇستىنەن ەڭكەيىپ، اقىرىن عانا كەڭەس بەرمەك بولدى. -بۇل جەرگە دەنى ساۋ ايەل كەلمەيتىندىگىن بىلەسىز بە؟
- بىلەمىن! - دەپ كۇلىپ جىبەردىم. - ايتتىم عوي، مەن مۇنداعى ايەلدەر ءۇشىن ەمەس، ۇيىمنەن حات-حابار الدىرىپ بەرە الاتىن، وزدەرىنە حات كەلىپ تۇراتىن باۋىرلارىمدى ىزدەپ كەلدىم. تاعاتىم ابدەن تاۋسىلىپ بولدى، شوكە، قايتەرىمدى بىلمەي ءجۇرمىن!
- ەي، داۋكە، - دەپ موڭعول ءدۇيجاڭ جولداسىنا قارادى. - وسى كىسىنىڭ كىم ەكەندىگىن سىزدەر بىلەسىز عوي. بار كورگىلىكتى ارقا تىرەكسىزدىگىنەن عانا كورىپ ءجۇر. بولماسا ەشكىمنىڭ قازانىنداعىسىن تارتىپ جەيتىن مىنەزى جوق كىسى! وسىعان تىم بولماعاندا بارىپ قايتۋىنا وراي تاۋىپ بەرۋگە ءبىر كىرىسىپ كورەلىكشى!
- ءسىز كىرىسسەڭىز، مەن قولىمنان كەلگەنىن ايامايىن! - دەدى شيكىل سارى.
- ولاي بولسا، سۋ قويماسىنا ءدۇيجاڭ بولىپ بارعان ياسىننان باستالىق! - دەپ موڭعول «شوكەڭ»، قازاق «داۋكەڭە» قاراپ ىمداپ قويىپ، ماعان قاراتتى ءسوزىن. - ءسىز ەندى بۇل جاقتان كورىنە قويماڭىز، حا-حا-حا-ھا-ھا...ا..، جازۋشى پەداگوگىمىز تەكە كيىك بولىپ كەتۋدەن قۇداي ساقتاسىن!
ولار اتتارىن تەبىنىپ ءجۇرىپ بارا جاتقاندارىندا سويلەپ قالدىم.
- ەگەر وسى سوزدەرىڭىزدە تۇرساڭىزدار، ەكەۋىڭىزگە ءوزىمدى ومىرلىك قارىزدارمىن دەپ ەسەپتەرمىن!
- ءبىزدىڭ قۇقىعىمىز وتە تومەن عوي، بيعا، سويتسە دە كەپىلدىك ايتىپ سويلەسىپ كورەلىك!
مال شارۋاشىلىعى اتىرەتىندەگى بۇل ەكەۋى سۋ قويماسىنا تىم سىيلى قوناق بولىپ جۇرەتىن. قازىر مايدان كادرلارى ماۋزىدۇڭعا قاراپ ناماز وقي تۇرىپ-اق قويعا تابىناتىن بولعان. ونىڭ ەتى، تەرىسى، ءجۇنى، ءتولىنىڭ ەلتىرىسى، قازىر تۇگەل قۇقىقتى ەكەندىگى بەلگىلى ەدى. سول جونىنەن ۇمىتتەنىپ قۋانا قايتتىم.
وسى ەكەۋى سونىڭ ەرتەڭىنە-اق اتىرەت باستىعىمىزدىڭ بولىمىنە كەلىپ، ەكى-ءۇش ساعات اڭگىمەلەسىپ، اراق پەن بالىق قۋىرداعىنا بوگىپ شىعىپ ەدى. ۇيعىر باستىق مەنى ىڭىردە شاقىرىپ، احۋالىمدى سۇرادى دا «مايدان شتابىنىڭ ءتالىم-تاربيە بولىمىنە ارىز جازىپ، ماعان تاپسىر!» دەپ شىعاردى. مۇنداي بۇيرىقتى، ارينە جەرگە قويارمىن با، تاڭەرتەڭىنە ەرتە تۇرىپ، كەتپەننەن بۇرىن قاعاز ۇستادىم. ارىزىمدى جازىپ تاپسىرىپ بەرىپ، ءبىر-اق شىقتىم جۇمىسقا. مال كۇشەيدى مە، مايدان باسشىلىعى كۇشەيدى مە، ايقىن سىنايتىن كەزەڭ ەندى كورىنبەدى مە؟
ۇرىمجىگە دەمالىسقا بارىپ قايتۋىم جونىنەن جاۋىپ شىعا قويماعانىمەن، اتىرەت باستىعىم سودان باستاپ ءوزىمدى شىعارا بەردى سىرتقا. رۇقسات سۇراپ الىپ، شايار بازارىنا دا بارىپ قايتتىم. جەمىستى ءمالى[8], ەتتى-ءسۇتتى توعايلارعا دا قونىپ قايتىپ ءجۇردىم. باستىعىم تەك باسقا شىنسىڭدارعا جامان ۇلگى بولىپ قالماۋىمدى، سىرت كادرلارعا كورىنبەۋىمدى عانا تاپسىردى. باسقا اتىرەت جاتاقتارىنداعى دوستار مەن باۋىرلارعا ءساتى كەلگەندە جاسىرىن كەزدەسىپ، قىسقا عانا اڭگىمەلەسەمىن. ال، اققۇمداعى «جاراعان بۋرانى» ءتۇن بويى بۇرقىراتىپ-بۋىرقاندىرىپ سويلەتىپ، مەيلىنشە تىڭدادىم. التاي اڭگىمەسىنە جومارت شەجىرە، دارقان شەشەن، سىرشىل-دۋمانشىل، سويلەسۋگە تابىلا بەرمەيتىن، اسا كوڭىلدى قارت ەكەن. ءوزى مەنى «قالجىڭنىڭ بازارى، حالقىڭنىڭ نازارى - ساناسى ەكەنسىڭ!» دەپ القادى. ۇزاق قامالعان قۇستاي، ەركىن جۇيىتكىپ، اسپانداپ-شىرقاپ، ىشقۇستا قۇسادان ءبىر ارىلعانداي، قايعى مەن قاسىرەتتى ۇمىتا اڭگىمەلەسەمىز.
مايداننىڭ سىرت جاعىنداعى «سىرداق» دەيتىن كوممۋنانىڭ ءبىر ۇلكەن اتىرەتىندە ەسەپشى بولىپ ىستەيتىن ۇيعىر كادردىڭ ەكى بالا تاپقان ايەلى بۇزىلىپتى. بۇزىپ الماق بولىپ جۇرگەن جاقيا اتتى «ديۋانا» شىنسىڭ سۋ قويماسىنا كورشىلەس اتىرەتتە، ماعان بۇرىن جەرلەس، باۋىر حياپاتىندا بولاتىن. سونى سول بۇزعىنشىلىقتان توقتاتۋدى ماڭايىنداعى دوستار مەنەن كوپ ءوتىندى: «ءتاپ-ءتاۋىر سەميانى بۇزىپ، بالالارىن جەتىم قالدىرىپ شۋلاتپاسىن، اراقكەشىڭىزدى ءبىز ايتىپ كوندىرە المادىق. ول ايەلدى باعا المايدى. بۇرىنعى كۇنىنە زار ەتىپ، وبالىنا قالماي توقتاپ قالسىن!» دەسەدى. ايەل مۇلدە بۇزىلىپ، سىرداقتىڭ باسقا اتىرەتىندەگى توركىنىنە بارىپ الىپتى. جاقيا مەنىڭ ايتقانىما دا قۇلاق اسپادى. ءتىرى جەتىم بالالاردىڭ كوز جاسىن ايتسام دا، الدىنا ايداي سۇلۋ شوكەن تارتسام دا مىنا جۋگاننان[9] ايىرىلار ەمەس.
ءبىر جەكسەنبى كۇنى بۇل «ديۋانادان» الدىمەن سول ايەلدىڭ ءوزىن اينىتىپ، ۇيىنە قايتارۋ ءۇشىن ساپار شەكتىم. بىزگە شايارمەن بىردەي، جيىرما بەس شاقىرىمدىق الىس جول ەكەن. ەرتە شىعىپ، ءتۇس ۋاقىتىندا اتىرەت شەتىنە ارەڭ ءىلىندىم.
كۇن، دەمالىستىڭ كۇنى بولسا دا كوممۋنا مۇشەلەرى ءتۇس ۋاقىتىندا دا دەم الماي اتىزدان ماقتا تەرىپ ءجۇر. قايناپ تۇرعان سارىقوتىر كۇن قۋىرىپ، ءبارىن دە كۇيىك شەكە شىجىققا اينالدىرىپتى. كارى دەمەي، جاس دەمەي، ايەل دەمەي، ەر دەمەي - ءبارىنىڭ دە كۇندىك جۇمىس نورماسى بىردەي، جيىرما كيللوگرامم ماقتا تەرۋ بولىپ بەلگىلەنىپتى دە، مۇنى ەشقايسىسى ورىنداي الماي، قارىزدار بولىپ قالعان ەكەن. تۇندەردە تەرىپ، قايتسە دە ورىنداۋعا بۇيرىق ءتۇستى دەسەدى.
- بۇل نورمانى بەلگىلەگەن كىم؟ -دەپ سۇرادىم ءبىر جىگىتتەن.
- بار پالەنى تاۋىپ جۇرگەن ءوزىمىز! - اۋىر كۇرسىندى جىگىت. - اتىرەتىمىزدە ءبىر اكتيۆ كەمپىر بار. ەكى ۇلى سۋ جۇمىسىندا، ءبىر ۇلى ارباكەش. تۇندە سولار جاردەمدەسىپ تەرىپ، شەشەلەرىنىڭ نورمىسىن تولتىرىپ قويادى. ال، ونى ايتساق، باستىقتاردىڭ ەشقايسىسى سەنبەي، بىزگە اقىرادى. «كارى كەمپىر ورىنداعان مىندەتتى سەندەر ورىنداي المايسىڭدار ما؟» دەپ ازىق نورمامىزدى تارتتى! قازىر وسى جۇرگەن ءبارىمىز اشپىز. بيداي ۇنىن عوي ۇمىتقانىمىزعا كوپ بولعان. قازىر سارى ۋماشقا دا تويمايمىز!...
مەن دە كۇرسىنىپ جىبەرىپ ءجۇرىپ كەتتىم.
جاقيانىڭ كۇيەۋ بولماق ءۇيى شەتكەرى، قوشنا دەگەننەن اۋلاق، مولاداي ەكى اۋىز ءۇي ەكەن. كىرىپ باردىم. ەشكىم كورىنبەدى. قازىناق دەپ اتالاتىن قاراڭعى كلەتىنە كىرسەم، قاتتى ۇيىقتاپ جاتقان بىرەۋدىڭ قورىلى ەستىلدى. قاسىنا جەتىپ باردىم. تاناۋىنان سوققان بوران قارا مۇرتىن ۇيىتقىپ جاتقان جاقيانىڭ ءوزى. ەكى بۇت ەكى جاقتا، تابانىنان تەۋىپ ارەڭ وياتتىم.
- ءۇي، ءۇي، ءسىز قايدان كەلىپ قالعانسىز؟ - دەپ قانتالاعان كوزىن ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەرىپ، باجىرايا قارادى. - وتىرىڭىز، وتىرىڭىز، مىنە، مىنا جەرگە!
- ءجا ءوزىڭ قاننان قاپەرسىز نەعىپ جاتىرسىڭ، اتىرەتىڭ ىزدەمەي مە سەنى؟
- ەندى ءۇش تاۋلىك جاتسام دا ىزدەمەيدى، ءدۇيجاڭنىڭ رۇقساتىمەن قاشقىن ىزدەپ شىقتىم! -دەپ كۇلىپ جىبەردى ءوزى.
- قاشقىنىڭ كىم؟
- مەنىمەن جاتاقتاس ەكى ۇيعىر! -دەپ تاعى كۇلدى دە اڭگىمەسىن باستادى.
كەشەگى ىمىرتتا سۋ قۇرىلىس اتىرەتىنىڭ قاشقارلىق ەكى ۇيعىر شىنسىڭى دارەتحانا جاقتا وڭاشا سىبىرلاسىپ تۇر ەكەن. جاقيانىڭ جاقىنداپ كەلىپ تىڭداعانىن سەزبەي قالىپتى. «قازىر كەتەلىك، سەنبى كەشىندە كادرلار جوقتامايدى!»، «اسىقپا، اتىرەت ۇيىقتاعان سوڭ ماسالىقتارىمىزدى[10] ءتۇسىرىپ، قىمتاپ كەتسەك، قاشقانىمىزدى تاڭ اتقانشا ەشكىم سەزبەيدى!» دەگەندەرى انىق ەستىلىپتى. سونى ەستي سالا جاتاعىنا بارىپ، جاقيا دا قامدانىپتى. پىشاعىن شىمىلدىق ىشىندە قايراپ قىلشىلداتىپ الىپتى دا، استىنداعى ۇلكەن موشەگىن سۋىرىپ الىپ، باسىنا جاستانىپتى. ودان باسقا پالەندەي توسەنىشى دە جوق ەدى وزىندە. اراق پەن ۇن ساتىپ الۋ ءۇشىن اقشاعا وتەتىن بىردەمەلەرىن تۇگەل ساتىپ بولعان. ماسا جەپ قوياتىن بولعاندىقتان قۇر قۋىس ۇيشىكتەي شىمىلدىق داكىسىن عانا ساتپاي، ەرىكسىز ساقتاپ وتىرعانىن ەستىگەنمىن. جاقيا «ديۋانا» ۇيىقتاعان بولىپ قورىلداي قالىپتى ءسويتىپ. ىلە-شالا ەكى ۇيعىر دا كەلىپ، نارسەلەرىن جيىستىرا سالا جاتىپتى. جاتقان بولىپ شىمىلدىقتارىن ءتۇسىرىپ قىمتاعانىمەن قىبىرلاي بەرىپتى. شام ءسونىپ، اتىرەت تۇگەل ۇيقىعا باس قويىسىمەن، بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعا جونەلىپتى. ارتتارىنان ىلە-شالا كەنەپ موشەگىن قولتىعىنا قىسىپ جاقيا شىعىپتى دا، توزعان جىڭعىل قورشاۋدىڭ ءبىر كەتىگىنەن اتتاپ ءوتىپتى (كادرلارعا قانشالىق جاعىنعانىمەن ۇيلەرىنە قايتا الماي جۇرگەن كۇزەت اكتيۆتەرى بويكۇيەز تارتىپ، باسقالاردان قالىسپاي ۇيىقتايتىن بولعان). قورشاۋ كەتىگىنەن اتتاپ ءوتىپ، كادرلاردىڭ مەنشىكتى قوي قوراسىنا ەشكىمگە كورىنبەي جەتكەن جاقيانىڭ باتىرلىعى دا جەتىلە قالىپتى. اتىرەت اسحاناسىنىڭ تاماعىمەن قىسى-جازى جەمدەلگەن سەمىز قويلار ونداعى شىنسىڭداردىڭ قول جەتپەس ارماندارى بولاتىن. قورانىڭ مىقتاپ قۇلىپتالعان ەسىگىنىڭ توپساسى بوس ەكەن، جاقاڭ تۇرە قايىرىپ كىرىپ، ءوزى كورىپ جۇرگەن ءنان قىزىل قاسقا قويدى كوتەرە جونەلىپتى.
قورانىڭ سىرت جاعىنداعى سازدى قاراسۋ جاعاسىنا الىپ سوعىپ باۋىزداپتى دا، شابىنان ەسىپ جىبەرىپ، ىشەك-قارىنىن باتپاققا كومە سالىپتى. جەڭىلدەپ ءىشى بوساپ قالعان قويدى موشەككە سالىپ، كوتەرە جونەلىپتى سونسوڭ.
قايىن جۇرتتىڭ وسى ۇيىنە تاڭ قاراڭعىسىندا جەتكەن جاقيا، نەسيە قاتىندى وياتىپ، وت جاققىزىپتى دا، قويدىڭ ءبىر قايىن اعان باۋىرىن «ويناپ-كۇلىپ وتىرىپ» جەپ الىپ، قايتا جونەلىپتى. اتىرەتىنە كۇن شىعا جەتىپ، ماسالىعىنا كىرە «قورىلداپتى».
تۇرۋ قوڭىراۋى سوعىلىپ، گرۋپپا بستىعى ايقايلاعاندا جاقاڭ شىنىمەن-اق ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەن. سيراعىنان سۇيرەپ وياتقان گرۋپپا باستىعى، قاشقان ەكى ۇيعىردىڭ شىمىلدىعىن دا اشىپ-اشىپ جىبەرىپ، اتىرەت كەڭسەسىنە ايقايلاي جەتىپتى. ىلە-شالا ويبايلاي قويشى دا جەتكەن ەكەن. اتىرەت باستىعى ىسقىرىپ، اتىرەتتى جيىپ تۇگەندەپ جىبەرسە، ەكى شىنسىڭ مەن ءوزىنىڭ قىزىلقاسقا قويىنان باسقا دۇنيە اپ-امان. ەڭ سەمىز قويدى كورىپ جۇرگەن سول ەكەۋى جولازىققا اكەتكەن بولىپ جورىلىپتى.
ول ەكەۋى قاي جاققا بەتتەپ قاشۋى مۇمكىن ەكەندىگىن سۇراستىرعاندا، ولاردىڭ ءجونىن بىلەتىن تاعى دا جاقيا بولىپ سىبانىپ شىعا كەلمەسىن بە. تۇندەگى ۇيقى مەن ەلۋ كيلومەترلىك اۋىر ءجۇرىستىڭ ەسەسىن ەندى جوق ىزدەگەن بولىپ دەمالىپ قايتارماسا، كۇندىزگى اۋىر جۇمىسقا شىداي ما، سۋىرىلىپ شىعىپ، سويلەي جونەلىپتى:
- سول ەكەۋىنىڭ دە الماقشى بولىپ جۇرگەن شوكەندەرى قۇمارلىق اتىرەتىندە. ولارعا سوقپاي كەتپەيدى. قويدى بۇگىن سوندا سويادى. ەگەر ول اتىرەتتەن ءوتىپ كەتسە، ءپايزاۋىت گۇڭشەسىندەگى دوستارىنىڭ ۇيىنە بارادى. ول ەكەۋى باراتىن ۇيلەردىڭ ءبارىن كورگەنمىن. سول جاقتان مەن ىزدەيىن، ءدۇيجاڭ! تابىلىسىمەن سول جەردىڭ باسشىلىعىنا مالىمدەپ ۇستاتامىن! -دەپتى.
جيى قاڭعىپ جۇرسە دە قاشپايتىن «جۋاس» جاقيانىڭ بۇل تالابى الدىمەن قۋاتتالىپتى دا، اتىرەت باستىعى باسقا جاقتارعا سەنىمدى اكتيۆتەرىن جىبەرىپتى. جاقيانى جەكە شىعارىپ الىپ تاربيەلەپتى سونسوڭ. «ەگەر وسى ەكى قاشقىندى تاپساڭ، سونى ناتيجە ەتىپ جازىپ، ۇيىڭە قايتۋىڭا رۇقسات اپەرەمىن!» دەگەن ەكەن. جاقيا قايدان بولسا دا تابۋ ءۇشىن ءۇش كۇنگە رۇقسات الىپ شىعىپتى دا كىلت بۇرىلىپ كۇنشىعىسقا - قايىن جۇرتقا قاراي قايتا زىتىپتى.
تۇگەل شىعىپ ماقتا تەرىپ جۇرگەن ءۇي يەلەرىنەن كىلتتى الىپ، قاراڭعى قازىناققا كىرە جىعىلعانى وسى ەكەن.
ازعىرىندى قاتىننىڭ اتىزدا ەكەندىگىن ەستىگەن سوڭ، جاقياعا باسقا ءبىر جۇمىسپەن جۇرگەنىمدى ايتىپ شىعا بەرىپ ەدىم، ىزدەگەنىم الدىمنان شىعا كەلدى. ۇيلەرىنە باسقا بىرەۋدىڭ كىرگەنىن كورىپ، اتىزدان شەشەسى قايتارىپتى. الدىنان توسىپ، اعاش كولەڭكەسىنە تارتا جونەلدىم. الىم-بەرىم عانا اجارى بار، سەمىز سارى ايەل ەكەن. الدىمەن جاقيانىڭ جەرلەس اعاسى ەكەندىگىمدى ايتىپ، ءوزىمدى تانىستىرىپ الىپ باستادىم ءسوزدى.
- ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز ءامىراحان با؟ ورىكتەي-ورىكتەي ادەمى ەكى بالاڭىز بار ەكەن، راس پا؟
- راس! - دەپ ايەل قۋىستانا قارادى ماعان.
- ەرىڭىز قىزمەت ورنى، ءۇي جايى بار، ۇلكەن اتىرەتتىڭ ەسەپشىسى، اراقكەش ماسكۇنەمدەۋ كىسى ەكەن، سولاي ما؟
- سولاي، اراقكەش قانا ەمەس، ناشاكەش، كاردەن شىققان ادام!
- سول ءۇشىن التىنداي سابيلەرىڭىزدى دە تاستاپ، ءبىزدىڭ جاقياعا تيمەكسىز بە؟
- سولاي، بالالارىمنىڭ ءبىرىن بەرسە الامىن، بەرمەسە قالادى!
- سول بالالارىڭىزدىڭ ۇلكەنى كىشىسىنىڭ باسىنا ىستىق ۋماش توگىپ الىپتى، ەستىدىڭىز بە؟ يەن قالعان ۇيدە شىرىلداعان داۋىستارىن ەستىگەن قوشنالارىڭىز جيىلىپ دوقتىرعا اكەتىپتى.
- راس پا؟.. وي بالام، وي جانىم بالام! - دەپ باجىلداي تۇرەگەلدى ءامىراحان.
- سابىر ەتىڭىز، قازىرشە امان! - دەپ باسىپ وتىرعىزا جالعاستىردىم ءسوزىمدى. - قازىرشە امان! باسىنا ۋماش ءالى توگىلە قويعان جوق! بىراق، انادان جاستاي جەتىم قالعان بالانىڭ ودان دا زور قاتەرگە تاپ بولا بەرەتىنى راس! وتقا كۇيەدى، سۋعا باتادى... كۇتەتىن شەشەسى بولماعاندىقتان ەڭ بولماعاندا تاز بولىپ قالادى!
- اۋزىڭىز نەتكەن جامان ادامسىز!
- مەنىڭ اۋزىم ەمەس، ءسىزدىڭ ءىسىڭىز جامان ەكەندىگىن ايتپاقپىن، ساۋاپ ءۇشىن ادەيى ىزدەپ ايتقالى كەلدىم، جاقسىلاپ تىڭداڭىز!
- مەن ول ماسكۇنەمدى تىلىمە كوندىرە الماعاندىقتان، جانە مەنى بار ادامنان قىزعانىپ، كۇندەپ، سوعىس شىعارا بەرگەندىكتەن اجىراسپاقپىن!
- ماسكۇنەمدىكتەن ونىڭ ءوزىنىڭ قورقاتىن ادامدارى ارقىلى شەكتەۋگە بولادى. بالالارى بار ەر عوي، زيانىن كورە-كورە سول بالالارى ءۇشىن مۇلدە تيىلاتىن دا بولادى. ال، قىزعانۋ، كۇندەۋ دەيتىن ماسەلەسى سىزگە دەگەن ماحابباتىنان پايدا بولعان. ءماجنۇن ءوزىنىڭ لايلىسىنە جازعان حاتىندا «سەنىڭ اسىل كوكىرەگىڭە شىبىن قونسا قىزعانامىن» دەپ جازعانىن بىلەسىز بە؟... تەك، ماحابباتسىز، قاسيەتسىز، ۇجدانسىز ەركەك قانا قىزعانباسا كەرەك! - بۇل سوزىمە جىميا قارادى ايەل. - ەندى جاقيانى انىقتاپ تانىستىرايىن. ول سىزگە ارقاشان ماقتانىپ، حانزادا بولىپ كورىنىپ جۇرگەن شىعار. ونى ءبىز «جاقيا ديۋانا» دەپ اتايمىز. وسى ۇيىڭىزگە بۇگىن تۇندە ۇرلاپ اكەلگەن قويىن قوڭىر موشەككە سالىپ اكەلگەن شىعار، سولاي ما؟... جاتاعىنداعى ونىڭ بارلىق توسەنىش كورپەسى سول عانا. سەنبەسەڭىز جاتاعىنا بارىپ كورىڭىز!... پۇلعا جارايتىن بارلىق كيىم-كەشەگىن دە تۇگەل ساتىپ، اراق ءىشىپ بولعان. اتىرەتتەن الاتىن ەڭبەك اقىسى 18-20 يۋان. ونىسى ءيا اراعىنا، ءيا تاماعىنا جەتپەيدى. قارىزى كوپ بولعاندىقتان جولداستارى وعان قارىز بەرمەيتىن بولعان. سارى مومىنى دا اركىمنەن سۇراپ جەپ، كىم تەمەكى تارتسا، اراق ىشسە سونىڭ اۋزىنا قاراپ تەلمىرەدى.
ولاردان جارىماعان سوڭ قاڭعي جونەلەدى. سوندىقتان جولداستارى ونى «ديۋانا» اتاپ كەتكەن. ەڭبەككە قاتىناسپاعان كۇندەرى ءۇشىن سول ماردىمسىز ايلىق اقشاسا دا تارتىلىپ قالادى. ال، ءسىز وعان تيسەڭىز قالاي كۇن كورمەكسىز؟ سول ديۋانا ماسكۇنەممەن بىرگە ديۋانا بولىپ قاڭعىپ كەتۋگە رازىمىسىز؟ بالالارىڭىزدى مىنا ءۇي-جايى بار ماسكۇنەمىڭىزگە قالدىرىپ شىقساڭىز جەتىم، ءوزىڭىز الىپ شىقساڭىز قالەندەر بولماق!... ۇرىنىڭ ورنى قاشان دا تۇرمە. وسىدان باقىت ىزدەپ تيمەكسىز بە؟
- مەنىمەن قوسىلعان سوڭ اراقتان دا، قىدىرۋدان دا تىيىلادى، ەكەۋمىز بىرگە ىستەپ كۇن كورىپ كەتەمىز! - دەگەنىندە ءامىراحاننىڭ ءجۇزى ۇلپەرشەكتەي تىرسيىپ، تارعىلدانا قالدى.
- بۇرىنعى ەرىڭىز سىزگە قوسىلعان سوڭ تىيىلىپ پا ەدى، بۇزىلىپ پا ەدى؟
- ۋاي، قۇدايىم، نە دەيدى مىنا ادام! - دەپ ايەل قينالىستان جان-جاعىنا قاراي بەردى.
- بۇرىنعى ەرىڭىز دە سىزگە العاش سويلەسكەن شاقتا «جانىم-كۇنىم، سەنىڭ جولىڭدا ولەمىن، نە دەسەڭ دە كونەمىن» دەپ انت ەتكەن شىعار؟ ال، نەكەلەسكەن العاشقى ەكى-ءۇش ايدان سوڭ-اق موينىڭا ءمىنىپ اپ، اراق پەن ناشانىڭ سوڭىنا قايتا تۇسكەن بولسا كەرەك! جاقيا ودان دا ءوتىپ كەتكەن وپاسىز ماسكۇنەم! بۇرىنعى ەرىڭە قىزداي ءتيىپ، ەكى بالا تۋىپ بەرىپسىڭ...
- جوق، ەي، وعان دا ءبىر ەردەن شىعىپ تيگەنمىن...
- ولاي بولسا، جاقياعا ەكى ەردەن شىعىپ تيمەكسىڭ عوي؟ العاشقى ەرىڭە قىزداي ءتيىپ، ەكىنشى ەرىڭە شوكەن بولىپ ءتيىپ، ەكى بالا تۋىپ بەرىپسىڭ. ال، ءۇشىنشى جاقياعا جۇگان بوپ، جۇپ-جۋان كەمپىر بولىپ تيسەڭ جاقيا ديۋانا سەنى قادىر تۇتىپ، ايتقانىڭا ءجۇرىپ، ايداۋىڭا كونىپ، بىرگە ىستەپ جۇرمەك پە!
- ازازىلدەي ادام ەكەنسىز، ءبىزدى بۇزىپ، ايىرۋ ءۇشىن كەلىپسىز دە!
- جاقيادان ايىرىلعىڭىز كەلمەسە، ءبىز زورلامايمىز. سىزگە مەنى ونىڭ بار احۋالىن بىلەتىن ەل-اعايىندارى جىبەرىپ وتىر. «جىلى ورنىن سۋىتىپ، بالالارىن جەتىم قالدىرىپ زارلاتىپ، وسى ۇرى قايىرشىعا تيەتىن جىندى قاتىن» دەيدى ءسىزدى. «الدانباسىن، جاقيانىڭ جايىن ءتۇسىندىر!» دەپ مەنى جىبەردى. جىلاپ قالعان سابيلەرىڭە جانى اشىپ، اداسقان باسىڭا اقىل بەرۋ ءۇشىن كەلگەن ادامدى ءازازىل دەسەڭىز، ءوز وبالىڭىز وزىڭىزگە، مەن قايتا بەرەمىن. بىراق، سول جەرگە بارىپ، زارلاپ جىلاعانىڭىزدا بەتىڭىزگە تۇكىرەمىن، ۇقتىڭىز با؟
وسىنى ايتا سالا ورنىمنان تۇرەگەلە بەرگەنىمدە ءامىراحان ەتەگىمنەن تارتىپ وتىرعىزا سويلەدى.
- مەن، ءبىر ەردى باعىپ كەتكىشىلىگىم بار ايەلمىن، -دەپ باستاپ، ءوزىنىڭ العاشقى ەرىنەن شىققانىنان باستاپ، ايىرىم اقشا جيعاندىعىن ايتتى. - بىرەۋگە ايەل بولىپ تيگەنىڭدە جانقالتاڭدا تومسيىپ اقشاڭ تۇرماسا بوزەك بولىپ قالادى ەكەنسىڭ. قىزداي تيگەن العاشقى ەرىم، «قىز ەمەس ەكەنسىڭ» دەپ بۇزىلعانىنان باستاپ وزدىگىمنەن ارەكەت ىستەپ، اقشا تابۋعا كىرىسكەنمىن. ال، ەكىنشى ەرىمە تيگەن سوڭ بالا تۋسام دا سول اقشام كوبەيە بەرگەن. ءبىر جاقيانى باعىپ، ءۇيىن گۇلدەي جاساي الامىن!..
مۇنىڭ ەكىنشى ەرىنىڭ «كۇنشىل، قىزعانشاق» بولىپ كەتۋى ايەلىنىڭ اۋەيىلىگىنەن ەكەندىگىن دە، جاقيا ديۋانانىڭ ەكى بالالى بۇل جۇگانعا مۇنشالىق قۇلاپ تۇسكەن سەبەبى، «قالتاسىنىڭ تومپيىپ» تۇرعاندىعىندا ەكەندىگىن دە ءتۇسىندىم. بۇل جەزوكشەنىڭ ەندى شىنسىڭ اتىرەتىندەگى كوپ بويداقتىڭ اراسىنا كىرىپ اپ، «ساۋدا دۇكەن» اشپاق ەكەندىگى ماعان ايقىندالا قالدى. ەكى بالانىڭ ايانىشتى كوز جاسىنا ەندى ءوز باۋىرلاستارىمنىڭ ار-نامىسى قوسىلا كەتىپ قينادى مەنى.
- اقشانى قالاي تاباسىز؟ - دەپ مەن دە تىعىلا ءتۇسىپ سۇرادىم.
- دەنى ساۋ ايەلگە اقشا تابۋ قيىن با؟ - دەپ سولق-سولق كۇلدى جۇگان. - ەڭبەك قىلامىن دا! - مۇنى ايتقاندا بۇكىل ىشەك-قارنى تۋلاپ كەتكەندەي، مول ەت-مايىنىڭ جىبىرلاماعان-سولقىلداماعان، سىلكىنبەگەن جەرى قالمادى. تۇنشىعا كۇلدى.
- «ەڭبەك قىلاتىندىعىڭىزعا» نە سەبەپتى مۇنشالىق كۇلەسىز؟
- اقشانى قالاي تاباتىندىعىمدى سۇرايسىز تاعى دا!.. مەندەي ايەل پۇل تابا الماي ما! تاۋىق باعامىن، ەسەك ساتىپ الىپ ساۋدا قىلامىن!
- ساۋدا ىستەپ كەتە بەرۋىڭىزگە جاقيا كونەدى دەپ ويلايسىز با؟
- ول، قازاق، كەڭ قۇرساق ادام! -دەگەنىندە جالت قارادىم. -ەتەگىن ءتۇرىپ تاستاپ، قىزىل جىبەك شتانىنىڭ اۋىن ماعان قارسى قاراتىپ، «تومپايتىپ»، تالتايا وتىرعان ەكەن.
- جي اناۋىڭدى! -اقىرىپ قالعانىمدى سەزبەي دە قالىپپىن. جيا قويىپ، ەتەگىن ءتۇسىردى. -جالماۋىزىڭىزدىڭ قالىڭ ەرنى جىبىرلاپ كەتىپتى. - ماعان ءاپسۇن[11] وقىتىپ وتىرسىز با؟ -كۇلكىدەن ارەڭ تىيىلىپ جالعاستىردىم ءسوزىمدى - ءسىزدىڭ «كاسىبىڭىزگە» قازاقتىڭ «كەڭ قۇرساق» بولاتىندىعىن قايدان كوردىڭىز؟
- سولاي دەپ ەستيمىز عوي.
- ءسويتىپ، جاقيانى «پىلىك باس»[12], بوس مويىن كورىپ، وعان تيسەم، اقشا تابۋعا ەركىمشە كىرىسەمىن دەپ ويلاپسىز دا! -دەدىم دە ديۋانانىڭ ءبىر قاتالدىعىن ەستىگەنىم بويىنشا ىسكە قوسىپ كەپ جىبەردىم. - ول، ءسىزدىڭ مىنا ەرىڭىزدەن الدەقايدا قاتەرلى قىزعانشاق ەكەندىگىن بىلمەي، بۇل جونىنەن تاعى دا قاتەلەسىپ وتىرسىز! ونىڭ سىزدەن بۇرىن جۇرگەن شوكەنىنىڭ قانداي تاياق جەگەنىن ەستىمەدىڭىز بە؟... ايتپادى ما ءوزى؟ ول شوكەن ءبىر كۇنى جاقيانىڭ جاتاعىنا باردى. ول كەلگەندە جاقيا ءبىر جولداسىنىڭ جاقسى توسەك ورنىنا مەنىڭ ءوز ورنىم دەپ وتىرعىزدى. ءوزى شاي قايناتۋعا شىققاندا شوكەنى ءبىر جىگىتپەن قالجىڭداسىپ كۇلگەنىن ەستىپ قويعان ەكەن. كىرىپ كەلىپ تەۋىپ قالعاندا شوكەن شالقاسىنان ءتۇستى. جاقيا شاشىنان جۇلا كوتەرىپ تۇرعىزدا دا، قۇيرىعىنان تەۋىپ شىعاردى سىرتقا. تاعى دا تەپكىلەپ ۇرىپ جاتقانىندا ماڭايىنداعىلار ارەڭ ايىردى دا، قورعاپ شىعارىپ قايتارىپ جىبەردى. ول جاپ-جاس شوكەن ەدى. ال، سىزدەي جۇگاننىڭ باسقامەن قالجىڭداسقانىن كورسە، تۇندەگى اكەلگەن قويىنشا شابىڭىزدان جارىپ، ىشەك-قارنىڭىزدى باتپاققا كومە سالادى.
- وي جان، ەندى قايتتىم، قۇدايىم! - ءامىراحان ەكى قولىمەن ەكى شەكەسىن قىسا ەڭىرەدى.
- توسا تۇرىڭىز، سويلەپ بولايىن!.. ال، ءسىز ءوز ەرىڭىزدى ماسكۇنەم دەيسىز، ول ماسكۇنەمدىگىمەن ءسىزدىڭ اقشاڭىزعا تيىسپەپتى. ءبىزدىڭ جاقيا سول اقشاڭىزدى قۇيرىعىڭىزدىڭ جىقپىلىنا جاسىرساڭىز دا تاۋىپ الىپ، قىرىق-ەلۋ اراقكەشىمەن ءبىر-اق كۇندە ءىشىپ تاۋىساتىن ۇرى ماسكۇنەم!.. ونى قايتىپ اسىراي الماقسىز!.. ول، ءسىزدىڭ سونداي «تومپايعان» ءداسمايىڭىز بارىن ءبىلىپ ۇيلەنبەكشى بولىپ ءجۇر. اقشاڭىز تاۋسىلعان كۇنى ونىڭ الدىندا ءسىز ءبىر تيىنسىز، قايىر قوش دەپ قايىرىلىپ ءبىر قاراپ تا قويماي، قاڭعىپ جۇرە بەرەدى. ءسىز بالالارىڭىزدان دا، بايىڭىزدان دا ايىرىلىپ اڭىراپ دالادا قالاسىز!... نەكەڭىز بۇتىندەي اجىراماي تۇرعان وسى كەزەڭدە امان-ەسەن عانا بالالارىڭىزدىڭ قاسىنا بارىپ الىڭىز!... وزىنەن بولعان بالاعا مۇلدە قاراماي كەتەتىن اكە جوق. مۇنان سوڭ ءوزىڭىز ارام جۇرىسكە سالىنباي، تۇزەلگەنىڭىزدى كورسەتسەڭىز، قانشالىق اقىماق بولسا دا تۇزەلەدى ول. ونى بالالارىنىڭ ءحالى زورلاپ تۇزەتەدى. ال، اقشاڭىز تاۋسىلعان سوڭ جاقيانى كىم تۇزەتە الماق! ۋاقىت ۇزارتپاي، دەرەۋ قايتىڭىز ۇيىڭىزگە!... بالالارىڭىز شىرىلداپ جىلاپ جاتىر!
- وي، قۇدايىم، مەنەن ول قارىزعا دەپ العان اقشانى قالاي قايتارىپ الارمىن ەندى!
- سىزگە ول وتكەن تۇندە سەمىز قوي ۇرلاپ سويىپ اكەلىپ بەرىپتى عوي، سوعان دا تاۋبە ايتىپ، «تومپايعانىڭىزدى» تۇگەل جەپ بولماي تۇرعان شاعىندا كەتىپ قۇتىلىڭىز!...
- وي، اتام، وي انام، ەندى قايتتىم، قۇدايىم! مەنەن ونىڭ العانى بەس قويلىق پۇل!
- تۇندەگى قويدىڭ يەسى - ساقشى ءدۇيجاڭ! ول كەلىپ، التىنشى قويدىڭ اقشاسىن تولەتكەنشە كەتىپ الىڭىز دەيمىن!
ءامىراحاننىڭ توڭكەرىسى قازىناقتى قۇلاتقانشا كەتىپ الايىن دەپ ءوزىم دە زىتتىم.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، بار دۇنيەگە ءبىر تەسىكتەن سىعالاپ، ءسىزدىڭ قيسىق كوزىڭىزبەن عانا قاراماساق، كۇن جارىعىن كورۋ قايدا! ەكى ءسابي ءتىرى جەتىم بولىپ قالماسىن دەپ قانا مەنىڭ ىستەگەن وسى ىسىمنەن زور قىلمىس نەكەنساياق كەزدەسەر. ولاي بولاتىنى، سىزدەر سەكىرىپ، ىلگەرىلەپ، جەتىمگە اينالدىرعان سابيلەرگە سان جەتە مە. ولاردىڭ زارى اسپاندى جارسا دا ءسىزدىڭ باقايشاعىڭىزدان كەلگەن بە. شىنىعىپ العان قۇلاعىڭىزعا بۇل ەكەۋى تۇگىل، ەكى ءجۇز بالانىڭ قوسىلىپ شىرىلداعان داۋىسى دا شىبىننىڭ ىزىلىنداي سەزىلمەس ەدى عوي. «حالىق ءۇشىن ىستەگەن» سونداي قاھارماندىق «توڭكەرىستەرىڭىزگە» قارسى وتكىزگەن بۇل جەكەلىك قىلمىسىم كوزدەرىڭىزگە تالاي قاۋىپ-قاتەردى ۇيمەلەتپەي قويار دەيمىسىز. مۇنشالىق ازازىلدىككە باتىلىم قالاي جەتكەن؟! بالالاردىڭ زارىن تىڭدايتىن «ءشۋجۇڭجۋيشى» قۇلاقتان قاتەرلى قىلمىسكەر جوق ەكەن. «جەكەلىككە قارسى تۇرىپ، ءشۋجۇڭجۋيدى سىندالىق!»
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] شىنسىڭ (حانزۋشا) - جاڭا تۋىلعان (تۇرمەدەن شىعىپ، ءومىرىن جاڭادان باستاۋشى ماعىناسىندا)
[2] كۇڭلاۋار - كۇڭزىنىڭ جاناما اتى. (اعايىندى كۇڭدەردىڭ ەكىنشى ۇلكەنى دەگەن ءسوز.)
[3] بۇل ۇران، ءليۋشياۋشيدىڭ ەگىنشىلىككە «ءتورتتى كوتەرەگە بەرۋ» پىكىرىنىڭ دۇرىستىعى كورىنە باستاعاندا سوعان قارسى شىعارىلعان. جەكەگە كوتەرەگە بەرۋدى رەۆيزيونيزمنىڭ نەگىزى ساناۋدان شىققان ۇران.
[4] حۋايدان (حانزۋشا) - شىرىگەن جۇمىرتقا.
[5] شۋجۇڭجۋي (حانزۋشا) - رەۆيزيونيزم.
[6] اتەك قۇل - پىشىلگەن قۇل.
[7] يجىقىز (ۇيعىرشا كەمسىتۋ ءسوزى) - قىزتەكە (شالا ەركەك ماعىناسىندا).
[8] ءمالى ء(ماللا) - كوشە، كەنت ماعىنالارىندا.
[9] شوكان (ۇيعىرشا) - بالا تاپپاعان كەلىنشەك. جۇگان - قاتىن. (بالا تۋسا، سودان باستاپ جۋگان اتالادى.)
[10] ماسالىق - ماسا، شىبىن-شىركەيدەن قورعايتىن بىتەۋ شىمىلدىق.
[11] ءاپسۇن - سيقىرلى جادى دۇعاسى.
[12] پىلىك باس (ۇيعىرشا) - ايەلىنىڭ قالاي الداۋىنا دا الداناتىن، نە ايتسا دا، قالاي قورلاسا دا كونە سالاتىن ەركەك.
