قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
V
سول ەكى ىڭىردەن سوڭ مەنى ەشقانداي سۇراققا شاقىرمادى. بىرگە جاتقانداردان شاقىرىلىپ، قايدا كەتكەندىكتەرى بەلگىسىز، قايتا ءبىر كورىنبەي جوعالىپ جاتىر. ءۇش كۇن ىشىندە سول جاتقان نومىرلەرىمدە مەنەن باسقا ۇشەۋى عانا قالدى.
كەلگەنىمە 14-ءشى كۇننىڭ تاڭى اتىسىمەن مىلتىق اسىنىپ، بەلىنە ەكى-ەكىدەن گرانات بايلاعان ەكى ساقشى كەلىپ، قولىما قىسپاق سالدى دا، ايداي جونەلدى. قاتىناس بەكەتىنە باردىق. ۇشەۋمىزدى ءۇرىمجى جاققا جۇرگەن بىرنەشە اۆتوبۋستان ەشقايسىسى المادى. ىشىندە شۋلاپ سىعىلىسىپ تۇرعان ادامداردان ەندى ءبىر ادام سيارلىق تا بوستىق جوق ەكەن. كوشە ساقشىسىنىڭ باستىعى كەلدى دە، ءبىر اۆتوبۋستى جولدان توسىپ توقتاتىپ، اقىرىپ-شاقىلداپ جىبەرىپ كىرگىزدى ۇشەۋمىزدى. اۆتوبۋسقا تۇستىك دەگەنىمىزبەن، مىلتىقتى ايداۋشىلارىمدى جابىلعان ەسىك «تىستەپ»، قۇيرىقتارى سىرتتا قالعان ەكەن. باقىرايعان كوزدەرى سوندا دا مەنەن ايىرىلار ەمەس.
اۆتوبۋس ورىندىقتارىندا وتىرعان حانزۋلاردان بىرنەشەۋى تىنباي باقىرىپ جىلاپ كەلەدى. كەيبىر لاۋحانداردىڭ[1] ايتقان توقتاۋلارىنا قاراعاندا، بالاسىنان ايىرىلىپ قالعان انالاردىڭ، شەشەسىنەن ايىرىلعان بالالاردىڭ، وشىرەتكە تالاسۋدان، تىعىلىس-سىعىلىستان جانشىلىپ ولگەن السىزدەرىنىڭ، اكە-شەشەلەرىنىڭ، بالا-شاعالارىنىڭ زارى ەكەن.
V
سول ەكى ىڭىردەن سوڭ مەنى ەشقانداي سۇراققا شاقىرمادى. بىرگە جاتقانداردان شاقىرىلىپ، قايدا كەتكەندىكتەرى بەلگىسىز، قايتا ءبىر كورىنبەي جوعالىپ جاتىر. ءۇش كۇن ىشىندە سول جاتقان نومىرلەرىمدە مەنەن باسقا ۇشەۋى عانا قالدى.
كەلگەنىمە 14-ءشى كۇننىڭ تاڭى اتىسىمەن مىلتىق اسىنىپ، بەلىنە ەكى-ەكىدەن گرانات بايلاعان ەكى ساقشى كەلىپ، قولىما قىسپاق سالدى دا، ايداي جونەلدى. قاتىناس بەكەتىنە باردىق. ۇشەۋمىزدى ءۇرىمجى جاققا جۇرگەن بىرنەشە اۆتوبۋستان ەشقايسىسى المادى. ىشىندە شۋلاپ سىعىلىسىپ تۇرعان ادامداردان ەندى ءبىر ادام سيارلىق تا بوستىق جوق ەكەن. كوشە ساقشىسىنىڭ باستىعى كەلدى دە، ءبىر اۆتوبۋستى جولدان توسىپ توقتاتىپ، اقىرىپ-شاقىلداپ جىبەرىپ كىرگىزدى ۇشەۋمىزدى. اۆتوبۋسقا تۇستىك دەگەنىمىزبەن، مىلتىقتى ايداۋشىلارىمدى جابىلعان ەسىك «تىستەپ»، قۇيرىقتارى سىرتتا قالعان ەكەن. باقىرايعان كوزدەرى سوندا دا مەنەن ايىرىلار ەمەس.
اۆتوبۋس ورىندىقتارىندا وتىرعان حانزۋلاردان بىرنەشەۋى تىنباي باقىرىپ جىلاپ كەلەدى. كەيبىر لاۋحانداردىڭ[1] ايتقان توقتاۋلارىنا قاراعاندا، بالاسىنان ايىرىلىپ قالعان انالاردىڭ، شەشەسىنەن ايىرىلعان بالالاردىڭ، وشىرەتكە تالاسۋدان، تىعىلىس-سىعىلىستان جانشىلىپ ولگەن السىزدەرىنىڭ، اكە-شەشەلەرىنىڭ، بالا-شاعالارىنىڭ زارى ەكەن.
ال، وسىلاردى سونشالىق ساستىرىپ، قۋالاپ-سوققىلاپ كەلە جاتقان سوعىستان ەشقانداي دەرەك جوق. تىرس ەتكەن مىلتىق داۋىسى ەستىلمەيدى. ەگەر، شەكارادا سوعىس بولا قالسا، وسى جولمەن كۇنباتىسقا قاراي اسكەر جۇرمەس پە ەدى. اكوپتار قازىلىپ، ۇكىمەتتىڭ بارلىق قۇرالى جاۋعا قارسى شوشايا قالماس پا ەدى؟ مۇنى ويلاپ، تۇبىنە جەتە المادىم. ءتىپتى ءوزىمدى قايدا ايداپ بارا جاتقانىن دا بىلمەي، ماڭگىرىپ كەلەمىن. اۆتوبۋس ءۇرىمجى كوشەسىنە كىرىپ، قىزىلتاۋ تۇمسىعىنا كەلگەندە ايداۋشىلارىم ايقايلاپ توقتاتىپ، مەنى ءتۇسىردى. مەنى ءتۇسىرۋ ءۇشىن ەمەس، وزدەرى تەمىر «تىستەن» قۇتىلۋ ءۇشىن ايقايلاپتى. سىعىلۋدان دەنەلەرىندەگى سۋ تۇگەل شىعىپ كەتكەندەي، كيىمدەرى مالشىنىپ، بۋلارى بۇرقىراي شىقتى دا، اۋىزدارىن اسپانعا اشىپ، ارەڭ تىنىستادى. مەنى قاشىپ كەتپەسىن دەپ كىرگىزگەن اۆتوبۋس ىشىنە وزدەرىنىڭ باستارى مەن مىلتىقتى قولدارىن عانا سيعىزعان عوي. بۇل «قامقورلىقتارىن» قالاي ۇمىتايىن، ەسىركەي قارادىم جۇزدەرىنە. ەكى قارا سۇر مەنىڭ قيناۋىمنان ەندى قۇتىلعانداي، ءىسىنىپ جۇمىلۋعا اينالعان بىتىك كوزدەرىن جىرتيتىپ، وشىگە قارايدى.
مەنى «شىڭجان گازەتى» داربازاسىنىڭ الدىمەن جول قاتىناس بەكەتىنە قاراي جاياۋ ايدادى. حانزۋ جۇرتشىلىعى بۇل كوشەگە دە سيىسپاي ءتىزىلىپ، قارسى كەلگەندەرىن قاعىپ-سوعىپ ارەڭ ءوتىپ جاتىر. اياق باسار جەردى ارەڭ تاۋىپ جىلجىپ ۇشەۋمىز كەلەمىز. جول قاتىناس بەكەتىنە قاراي بىزبەن بىرگە شۇباعان حانزۋلاردىڭ الدەكىمدى جابىلا تىلدەپ كەلە جاتقانى ەستىلدى. «شانتۋ»، «شانتۋ»[2] دەپ ياناتتاعاندارىنا قاراپ، سوزدەرىن تىڭدادىم. تۇسىنىگىم بىرنەشەۋىنىڭ تىلدەي شاعىنۋلارىنان ارەڭ تولىقتاندى ىشكەرىگە قايتىپ كەتۋگە اسىققان قالىڭ كوشكىن، امانات قويعان اقشالارىن الا كەتۋ ءۇشىن قازىر بانكىلەردى باسىپ جاتىر ەكەن. ءار كۇنى سونىڭ ۇزىننان-ۇزاق سوزىلعان وشىرەتىنە بارىپ تۇرىپ، كاسسيرگە جەتە الماي-اقشالارىن تەز قايتارىپ الا الماي قاتتى اسىعىپ ءجۇرىپتى. كوشە ۇيعىرلارى سونى ءبىلىپ، ءار كۇنى ەرتە تۇرىپ بارادى ەكەن دە، بانككە قويعان اقشالارى بولماسا دا، الدىڭعى وشىرەتكە ءتىزىلىپ الادى ەكەن. اسىعىپ بوسىپ جاتقان حانزۋلارعا سول العان وشىرەت ورىندارىن ساتۋ ءۇشىن تىزىلەدى ەكەن. وشىرەتتى الدىڭعى جاقتان العاندارىنىڭ ورىن باعاسى 200-300 يۋانعا دەيىن كوتەرىلىپتى. مىنا قايتىپ كەلە جاتقاندار سول ۇيعىرلارعا قانشالىق جالىنعاندىقتارىن ايتىپ تىلدەپ كەلەدى. «جەرلىك ەسەكتەر بانكىدەگى اقشالارىن قايتارىپ الۋعا اسىقپاسا دا بولار ەدى عوي! شۋجۇڭجۋيشىلار مۇندا باسىپ كىرگەنىمەن جەرلىك حالىققا تيىسپەيدى. ال، ءبىز ەرتەرەك كەتىپ قالماساق، 45-ءشى جىلعىداي قىرىلمايمىز با؟ سونى ءتۇسىندىرىپ، وشىرەت ورنىنا ءجۇز يۋان ۇسىنسام دا كونبەدى. ءۇش ءجۇز يۋان سۇرايدى. ال، مەنىڭ بانكىمدەگى اقشام 500 يۋان عانا. جارىمىنان كوبىن وشىرەت اقىسىنا بەرسەم، نە قالادى مەندە، جۇرتىما ەكى ءجۇز يۋانمەن قالاي جەتپەكپىن!» دەپ وكسىپ قالىپ، «شانتۋدى» بار داۋىسىمەن تىلدەدى بىرەۋى.
قۇتىبي ساقشىسىنىڭ دا ماعان قويعان سۇراعىنىڭ قىرىق بەسىنشى جىلعى قىرعىننان قورىققاندىعىنان شىققان سۇراق ەكەندىگىن وسى سوزدەن ءتۇسىندىم. ول سوعىستا ادام ولتىرمەدىم دەگەنىم، جان قۇتقارار جاۋاپ بولعانىن دا ەندى انىقتادىم. بۇل تەرگەۋدە شۋجۇڭجۋيعا قاشتىڭ دەيتىن قىسپاقتىڭ، ءتىپتى، شۋجۇڭجۋي دەيتىن اتاۋدىڭ اتالماي قالعاندىعى، ساقشىلاردىڭ قازىر سوۆەت ارمياسىنان اسا قاتتى قورقىنىشتا وتىرعاندىعىن ۇقتىردى.
كۇن ءالى تۇستەن اۋا قويماسا دا ەكى ايداۋشىم مەنى سول تۇستاعى لاۋگاي مەكەمەسىنە ايداماي، جول قاتىناس بەكەتىنىڭ مەيمانحاناسىنا اپارىپ، كوشكىن قوناقتىڭ كوپتىگىنەن جاتىن ورىن بيلەتىن الا المادى. قايتا قايىرا ايداپ اپارىپ، «جۇرتشىلىق مەيمانحاناسىنان» دا ورىن تابا الماي، تەمىر جول مەيمانحاناسىنا قاراي ايدادى. مۇندا لاۋگاي مەكەمەسىمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ، مەنى شايار تارىم مايدانىنا قايتارىپ اپارىپ تاستاۋعا قۇتىبي ساقشىسىنىڭ ءوزى مىندەتتەلگەنى دە تۇسىنىكتى بولدى.
مۇرىندارىنان اعىزا ويبايلاپ، تەمىر جول ۆوگزالىنان ولىك كوتەرىپ كەلە جاتقان ەكى توپ قارسى كەزدەستى الدىمىزدان. ىشكەرىگە جۇرەتىن پويىزعا شىعا الماي تالاسقان مول بوسقىننىڭ اياق استارىندا جانشىلىپ ولگەن ەكى بالا مەن ءبىر ايەلدى كوتەرگەندەر ەكەن!..
قۇتىبيدان قايتا ايدالىپ كەلە جاتىپ بۇل كورگەندەرىم جىلارلىق تا، كۇلەرلىك تە وقيعالار ەدى. كۇلەرلىك جايت، قۋىپ-قىرىپ كەلە جاتقان ەشقانداي جاۋدىڭ قاراسى كورىنبەي-اق مۇنشالىق مول جۇرتشىلىقتىڭ تەك، 45-ءشى جىلعى ءۇش ايماق توڭكەرىسىندەگى قىرعىن ەلەسىنەن عانا قورقىپ قاشىپ، ءبىرىن-ءبىرى جانشىپ قىرىلىپ كەلە جاتقاندىقتارى عوي. بۇدان كۇلكىلى كومەديادا از كەزدەسەر. ال، جىلارلىق جايت، بۇل دۇربەلەڭدە دە ىڭعاي قورعانسىز-ءالسىز بەيۋازداردىڭ، جەتىم-جەسىر، كارى-قۇرتاڭداردىڭ اياق استىندا قىرىلۋى. بۇل، ادامگەرشىلىكتەن ازعىنداۋدىڭ اسا اشىنىشتى تراگەدياسى.
بىراق ءوزىم مىنا سەرگەلدەڭنەن تۇياق سەرپە الماي مىلجالانىپ كەلە جاتىپ جانشىلعاندارعا جىلاي الارمىن با. اسىرەسە، سونشالىق قيىنشىلىق استىندا بىرقانشا جىل جازعان شىعارمالارىمنىڭ دۇلەي قاراقشىلاردىڭ قولىنداعى تامىزىق پەن تازالىق قاعازىنا اينالىپ كەتكەندىگى بوي جيعىزار ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، اۋىستىرار ءىش كيىمىم قالماعاندىعىنان قۇتىرعان بيتتەر قاتتى باسىنىپ، قاسقىرشا تالاپ كەلەدى.
ايداپ جۇرگەن ەكى ساقشى ءبىر كەش تۇنەپ شىعارلىق ورىندى ۆوكزال ماڭىنان دا تابا الماي، كەش باتا مەنى ءبىر تۇكپىردەگى جالعىز ءتۇپ شەگىرشىنگە قوسا كىسەندەپ تاستادى. قولدارىنان كەلگەن ەڭ ۇلكەن جاقسىلىقتارى، اسحانادان الدىرىپ بەرگەن قالدىق ءبىر تاباق قويىرتپاق كەسپەسى بولدى. تاماق جەگىزۋ ءۇشىن قولىمداعى قىسپاقتى الىسىمەن مىقتاپ-مىقتاپ قاسىندىم. كەگىمدى قاشان دا ءبىر الارمىن دەگەندەي ازۋىمدى باسا قاسىنىپ ەدىم. اككى بيتتەر بۇل پيعىلىمدى «ءبىلىپ قويعان» ەكەن. تاماق جەپ بولىپ، قولىما قىسپاق قايتا سالىنىسىمەن وشىگە-ورشەلەنە تالادى. مىنا قىلمىسكەردى وسى تۇندە ءولتىرىپ تاستاماساق، بىزدەي قانقۇمار ۇرپاق اتاۋلىنىڭ باسىنان قاۋىپ كەتپەيدى دەپ جار سالىپ، بىرلىك ساپقا سارى ماسانى دا شاقىرعان سياقتى. ءسويتىپ، ەكى ديۆيزيا قاراقشى جابىلا شانىشقىلادى مەنى...
تىپىرلاپ جاتىپ ءتۇن وتكىزىپ، تاڭ بوزارعانىن كوردىم. كەزەكتەسىپ ۇيىقتاعان ەكى ايداۋشىم كىسەندەرىن الىپ، شەگىرشىننەن ايىردى. تاعى دا ءتىرى قالعانىما شۇكىرشىلىك ايتا تۇرەگەلدىم. اۆتوبۋس بەكەتىنە قاراي ايداي جونەلگەندە قانشالىق قۋانعانىمدى سۇراماڭىز. دوڭگەلەكپەن جۇرەتىن كولىكتىڭ جولى قانشالىق بۇدىرلى، ويقى-شويقى بولسا، بيت تالاعان مەندەي جولاۋشىنىڭ سونشالىق راحات تاباتىندىعىن 46-ءشى جىلدىڭ قىسىندا ىلە جولىنان ءبىر كورگەمىن عوي!
وڭتۇستىك شىڭجانعا جۇرەتىن اۆتوبۋستاعى جولاۋشىلار ونشالىق كوپ ەمەس ەكەن. قاتتى سىلكىنەتىن ەڭ ارتقى ورىندىققا جەتە شالقامنان ءتۇستىم. جاۋىمنىڭ بىرەۋىن بولسا دا جانىشتاعىم كەلىپ، ادەيى قاتتى قۇلادىم. جارىقتىق جەل تابان مەنىڭ مۇقتاجىمدى بىلە قويعانداي توڭقالاڭداي جونەلدى. وجەت جاۋلارىمنىڭ سويقاندى تۇمسىقتارى تۇگەل-اق زاقىمدالدى بىلەم، جىم بولا قالدى. ال، ۇيىقتامايمىسىڭ!
كۇندىز «ءجانناتتا» ۇيىقتاپ، تۇندە «توزاقتا» تىپىرلاپ، شايار تارىم لاۋگاي مايدانىنا ءۇشىنشى كۇنى ءتۇس اۋا جەتتىم. مايدان شتابىنىڭ ءوزىم بىلەتىن «تاربيەلەپ باسقارۋ» ءبولىمىنىڭ ەسىگىن قولىمداعى شويىن قىسپاقتىڭ تەگەۋرىنىمەن ۇرىپ ەدىم. ادەتتەن تىس شاقىلداپ، قاتتى ۇرىلىپتى. جۇگىرە شىقتى سول بولىمدەگى ۇيعىر باستىعىم.
- ءوي، سەن كىم؟ - دەدى شوشىنا ءۇڭىلىپ. قولىمداعى قىسپاق پەن سوڭىمداعى ەكى ساقشىعا كەزەك قاراعاندا كوكشىل سارى كوزى بادىرايا قالدى. -سەن كىم؟ ءۇي-ءۇي، سەن بيعابىلمىسىڭ؟ مۇنشالىق نە بولعان ساعان؟ كىر، بولىمگە كىر!
بولىمدە حانزۋ كادرلاردان ەشكىم كورىنبەدى. نۇسقاعان ورىندىعىنا وتىرا جاۋاپ قاتتىم.
- قاسقىر قاتتى تالاپ كەلە جاتقاندىقتان ەسىگىڭىزدى قاتتى ۇرىپ قويىپپىن، كەشىرىڭىز!
باستىعىم قاسقىر دەگەنىمدى «ۇكىمەت» دەپ قانا ءتۇسىنىپ قالىپتى. تۇرەگەلىپ تۇرىپ قالعان ەكى اسكەرگە قاراپ قويىپ كۇبىرلەدى.
- ولاي دەمە، ولاي دەمە! ءجا، نە بولدى، قىلمىس وتكىزىپ قويعانبىسىڭ؟
- جوق، وسى بولىمنەن ءۇش ايلىق رۇقسات الىپ كەتكەنمىن عوي. قۇتىبي تاۋىنا شىعىپ كەتكەن بالا-شاعامدى ىزدەپ بارا جاتقانىمدا قاراقشى تونادى. كيىم-كەشەگىمنەن دە ەشتەڭە قالدىرماي، جول قاعازىمدى تارتىپ الدى. ودان اۋداندىق ساقشى ۇستاپ، ون ءتورت كۇن لاس اباقتىعا قامادى دا، وسىندا ايداپ كەلدى. «قاسقىر» دەپ وتىرعانىم - بيت!
- بيت؟... ەي، الىڭدار كۋايزىلارىڭدى! - حانزۋشا سويلەپ، بادىرايا قارادى ايداۋشىلارىما. بىرەۋى ەلپىلدەي كەلىپ، قىسپاقتى اشىپ اكەتىسىمەن قاسىنعانىما قاراپ ولار تاعى ءتوندى. - مىناۋ الدىلارىڭنان قاشتى ما؟.. وتكىزگەن قىلمىسى بار ما؟
- جوق، بىلمەيمىز، باستىعىمىزدىڭ بۇيرىعى بويىنشا...
- «بۇيرىق بويىنشا؟» شاش ال دەسە باس الا بەرەسىڭدەر مە؟ سول باستىقتارىڭا ايتا بارىڭدار، بۇل ادامدا قالپاق جوق. رۇقساتپەن قايتارعانبىز. جانە جاقىندا بۇل جەردەن ءتىزىمى ءوشىرىلىپ، دەلوسى ساقشى نازاراتىنا قايتارىلعان. سەندەر جەتكەنشە سول قىزعانعان جەرلەرىڭە ءوزى دە جەتەدى!.. ەندى بىلدىڭدەر مە؟ قايتىڭدار! - وسى سوزبەن ايداۋشىلارىمدى قايتاردى دا، ماعان قارادى. - انا جىلعى ءۇرىمجىنىڭ تاۋىق ۇياسىنان دا بۇلاي جۇدەمەي قايتىپ ەدىڭ. جاڭا تانىماي قالدىم. قازىرگى جاعدايدى ءوزىڭ دە ءبىلىپ كەلگەن شىعارسىڭ. وسى جاعدايدان پايدالانىپ، ءۇيى بار، سەنىمدى شىنسىڭداردىڭ بىرقانشاسىن قايتاردىق. سول قاتاردا سەنى دە مايدان تىزىمىنەن ءوشىرىپ، دەلوڭدى قايتاردىق. ەندى سەن مۇنداعى مال باعىپ جاتقان دوستارىڭنىڭ قوسىنا بارىپ، ءبىراز دەمالىپ، بۇتىندەلىپ قايتساڭ بولادى. جول قاعازىڭدى جۇرەر كەزىڭدە كەلىپ، مەنەن ال!.. قازىر حانزۋ كادرلار «دەمالىستا». ال، ولار قايتىپ كەلسە دە قاعازىڭدى مەنەن ال، ۇقتىڭ با؟ ۇرىمجىگە جۇرەتىن اۆتوموبيل دە شىعىپ قالار. جاقىن جەردەگى مىنا ەڭسەگەندى بىلەمىسىڭ؟ دەمالا جاتىپ حابارلاسۋىڭا وسى قوتان قولايلى.
اۋىر سەرگەلدەڭنىڭ سوڭىنان جىلت ەتە تۇسكەن مىنا جاقسىلىق، بويىمدى جەڭىلدەتە قويدى. راحمەت ايتا سالا اتى جامان اق قۇمعا قاراي توتەلەپ تارتتىم. يەنگە شىققان سوڭ تىر جالاڭاشتانىپ شەشىنىپ، جاۋ قورعانىنا اينالعان كويلەك-شتاندى جانتاق پەن اق تىكەنگە سوقتىماي كەلىپ...
شالقالاپ جاتقان جالعىز ەڭسەگەننىڭ قورىلى جالعىز تامدى كۇركىرەتىپ، داۋىلشا ءۇيىرىپ اكەتىپ بارادى ەكەن. كىرىپ كەلىپ، جاۋان كەلتە تاناۋىنان قىسا قويدىم. جەر شارى ءبىر ساتكەن تىنىشتىق تابا قالعانداي بولىپ ەدى. لەزدەن سوڭ قىستىققان جەل اۋزىنان بۇرق ەتە تۇسكەندە ءوزىمدى ۇشىرىپ جىبەرە جازدادى. داۋىل وتىنەن شەگىنىپ تۇرا قالدىم.
- ءۇي، بۇل كىم؟ كىمسىڭ، ءۇي، سەن؟ - گۇر ەتە ءتۇستى. ۇيپالانعان قالىڭ اق ساقال-مۇرتى مەن قاسى تىك تۇرىپ، اشۋلى ايۋشا كۇرجيە قارادى ماعان. قىپ-قىزىل وتتى كوزى وڭمەنىمنەن وتكەندەي.
- اسسالاۋماعاليكىم! مەن - بيعابىلمىن.
- بيعابىل؟... ءۇي، سەن... - كوزىن سىعىمداي ءتۇسىپ، ۇڭىلە قالدى دا، اتىپ تۇردى ورنىنان. - ءۇي، نە بولعان ساعان؟ - قۇشاقتاي الدى. - قاشان كەلدىڭ؟
- كەلىپ تۇرعانىم وسى! جاۋ توناپ، ساقشى قاماپ، وسىندا قايتا ايداپ اكەلدى!
- وتىر، وتىرا عوي! ايتەۋىر كوزىڭ ءتىرى ەكەن!..
تۇتىگىپ، سەمىپ كەلگەنىمە اشىنا قارادى دا، ءبىر اياق ايران قۇيىپ اكەلىپ ۇستاتىپ، دالاداعى وشاققا شاۋگىم قويا سالا كەلىپ وتىردى قاسىما. باستان كەشكەن وقيعانى، كورگەن-بىلگەنىمدى تىڭداپ الىپ، ءبىر-اق تۇرەگەلدى ورنىنان. ىڭىلداي ءجۇرىپ شام جاقتى دا، شاي جاساپ بەرىپ، كەلتە بەشپەتىن كيە جونەلدى.
كەشكى قايتقان قويدى ءيىرىپ، قورشاۋعا قاماي سالا ەشكى ساۋىنىنا كىرىسكەن كومەكشى جىگىتى سەمىز توقتى اكەلىپ باتا تىلەگەندە دە، ونى سويىپ جىبەرىپ، قازانعا ەت سالعاندا دا، قارت جوق. جىگىتتىڭ قاربالاستىعىنا قاراپ، مەن كومەكتەستىم.
سول ەت پىسقان شاقتا ەسەگىن جورعالاتا جەتتى قارت. ماعان ولشەپ تىگىلگەندەي شاپ-شاق جاڭا بەشپەت-سىم مەن كيىلمەگەن ەكى پار كويلەك-شتان تاۋىپ اكەلىپتى.
- مۇنى لەزدە قايدان تاپتىڭىز؟
- ءوي، بيعاش-اي، وسى مايداندا ءالى دە بەس-التى ءجۇز قازاق بار ەمەس پە، سەنىڭ باسىڭا ءىس تۇسكەنىن ەستىگەندە قايسىسى ايانادى. ءبارىنىڭ دە ۇيلەرىنە قايتۋ ۇمىتىمەن جيىپ جۇرگەن جاڭا كيىمدەرى بار. اسىرەسە وسى دۇربەلەڭ شىققاننان بەرى مالداعىلارىمىز تۇگەل قوتتانىپ قالدىق. ال، سىرتقا شىق تا، جۋىنىپ كيىن!
«وزدەرى قاڭعىپ جۇرگەن وسى سورلىلاردىڭ پەيىلى مەن كورسەتىپ كەلە جاتقان كومەگىنە قاراي مەنەن نە جاقسىلىق وتەلەر!» دەگەن قىسىلىسپەن جۋىنا تۇرىپ، كوز جاسىمدى ءۇنسىز توكتىم...
تاماقتان سوڭ ەڭسەگەن قارت ەسىلە شەرتتى اڭگىمەسىن.
بۇل جاقتا دا نەداۋىر قىزىق دۇربەلەڭ بولىپ جاتىر ەكەن. «اۋىل يتتەرى ءبورى كورگەندە بىرلەسەدى» دەگەندەي، مايداننىڭ قىتىمىر كادرلارى مەن اسكەرلەرى وزدەرىنىڭ قىرماعا سالعىسى كەلىپ جۇرەتىن «قىلمىستىلارىن» جارىم ايدان بەرى قولپاشتاي قالىپتى. قۋىرشاق رەتىندە پايدالاناتىن جەرگىلىكتى ۇلت كادرلارىنا قۇقىق بەرىپ، ءوز ورىندارىنا وتىرعىزىپتى دا، وزدەرى «جازدىق دەمالىس» سىلتاۋىمەن ۇيلەرىنەن شىقپاي جاتىپ الىپتى. بۇرىن كوزدەرىنىڭ اعىمەن عانا قارايتىن «شىنسىڭداردى» شاقىرىپ، اراق ۇسىنىپ، تاتۋ-ءتاتتى ىنتىماقتى بولۋدى، «پارتيانىڭ ەندىگى ساياساتى وسى» ەكەندىگىن ايتادى ەكەن. «سەن جاقسى وزگەردىڭ، دەمالىسىم ءبىتىپ، قىزمەتىمە وتىرعان سوڭ سەنى ءوزىم قايتارامىن!» دەپ ۋادە بەرۋشىلەرى كوبەيىپتى. بالا-شاعالى، سەميالى شىنسىڭداردىڭ بالا-شاعاسىنا ارالاسىپ، ەتەنە جاقىن تۋىستاي بايلانىسا قالىپتى. «تەگىندە شۋجۇڭجۋيشىلار شابۋىلداپ كەلە قالسا، قالىڭ جىڭعىل اراسىنا بىرگە جاسىرىنالىق. قۋىپ ىزدەي قالسا، جاۋ سەندەرگە تيىسپەيدى. سوندىقتان سەندەر عانا كورىنىپ، داۋىس بەرسەڭدەر، ولار قۋمايتىن بولادى» دەپ اقىلگوي ءتاي-تايلەر[3] جورعاق قاعىپ، ءىشىپ-جەمگە جومارت «قامقورعا» اينالىپتى.
ال، اسكەرلەر بۇل جەردەگى سوعىستىڭ ۇتىمدى تاكتيكاسىن تابا قويىپتى. وفيتسەرلەرى شىنسىڭدارعا دا، لاۋگايلارعا دا ۇقتىرىپ بولىپتى بۇل تاكتيكالارىن: «جاۋ وسى مايدانعا شابۋىلداپ كىرە قالسا، قورىقپاڭدار! ءبىز سەندەردى قورعايمىز. تەك باسقا جاققا قاشامىز دەپ قىرىلماي، بىزگە ىلەسسەڭدەر بولعانى. وسى ماڭايداعى جىڭعىلدارعا ءبولىنىپ-ءبولىنىپ تىعىلامىز. جاۋ سوڭىمىزداعى قۇرالسىز سەندەردى عانا كورىپ، بەيعامسي قالادى. ءدال سول مەزەتتە دالدالارىڭنان وت اشىپ، قىرىپ سالامىز!» دەپ ناسيحاتتاپتى.
تۇيسىكتەن جۇرداي بۇل وسيەتكە «اقىماق قىلمىسكەرلەر» جاتىپ كەپ كۇلىپتى. كوڭىلدەندىردىك دەپ، ولار كۇلگەن سايىن سويلەپتى ۋاعىزشىلار: «جاۋدان قورىقپاڭدار، قاشپاڭدار! قاشساڭدار-اق وق تيەدى. كىم ەكەندىكتەرىڭدى بىلمەي ءبىز دە پۋلەمەت پەن اۆتوماتتان اجال جاۋدىرىپ قويۋىمىز مۇمكىن. بىزدەن ايىرىلماي دالدا بولىپ بەرسەڭدەر، سەندەرگە دە، بىزگە دە زور پايدا كەلەدى. جاۋدى وسىلاي قىرعىنداپ جەڭىپ، وتاننان قۋىپ شىققانىمىزدان سوڭ سەندەرگە زور كەشىرىم جاريالانادى. بىزگە سەندەردى قاماتىپ وتىرعان وسى شۋجۇڭجۋيشىلار ەكەندىگىن، وسى شەت جاۋلاردى قۇرتساق، ەلىمىزگە كوممۋنيزم ورنايتىندىعىن تولىق ءتۇسىنىپ الساڭدار، بىزدەن ايىرىلىپ قىلمىس وتكىزبەيتىن بولاسىڭدار!» دەيدى ەكەن.
تارىم مايدانىنداعى «قورىقپاڭدار» دەپ قويىپ، ءوزى قالتىراپ جاتقان وسى احۋالدى ارقايسىسىنىڭ ءوز داۋىسىمەن سويلەگەن ەڭسەگەن مەنى دە كوپ كۇلدىردى.
- شىنسىڭدار جاعى وسى وسيەتتى ەستىگەن سايىن قاشىپ جاتىر. «سەندەرگە دالدا بولىپ قىلمىس وتكىزگەنشە، قاشىپ شىعىپ، حالىق الدىندا اق ولىممەن ولگەنىم دۇرىس شىعار!» دەپ زىتقاندار كوبەيىپ قالدى. قازىر ولاردى ىزدەپ شىققان ەشكىم جوق. ءتىپتى ءبىرىن-ءبىرى بىلمەي قالدى! - دەپ توقتادى ەڭسەگەن. - ءوزىڭنىڭ قاپاسىڭ ماعان كەشە عانا كەلىپ، قوشتاسىپ كەتتى. ال، ءبىز، مىنا التايلىق قوزعالاڭشىلار قايتسەك ەكەن؟
قارتايعان كىسىلەرىمىزدىڭ بۇل سۇراۋىنا اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن ويلانىپ قالدىم. اتتارى «باندى، قۇرالدى كەرى توڭكەرىسشى» عوي.
- سىزدەر جەرلەرىڭىزگە امان-ەسەن جەتە قالساڭىزدار دا «تاعى دا قوزعالاڭ كوتەرىپ قىرعىنداتۋعا كەلدى» دەپ ۇستاپ بەرۋگە اسىعاتىندار ءالى دە بارشىلىق بولسا كەرەك! - دەپ كۇرسىندىم مەن. - وسى دۇربەلەڭنىڭ ءوزى دە ۇكىمەت تاقىمىنىڭ قانشالىق قۋاتى قالعاندىعىن ءتۇسىندىرىپ بولىپ قالدى عوي. قازىر بار جاعىنان داعدارىپ، زاحود تۇيىعىنا كىرىپ بولعانداي. جاۋعا قارسى اتتانىسقا كەلە الماي، تۇپ-تۋرا وزدەرىنىڭ ىنىنە قاراي قاشىپ جاتقان سەبەبى سول بولسا كەرەك. «وسى تايدان جىعىلماي كوزىم اشىلمايدى ەكەن» دەيتىن بالانىڭ قىلىعى كورىنىپ جاتىر. مەن سياقتى شەكارادان وتۋگە ەمەس، ءوز جەر، ءوز سەميالارىڭىزعا بارۋ ءۇشىن ەندى از ۋاقىت شىداي تۇرساڭىزدار بولار! ءبىر وزگەرىس بولعالى تۇر. قايتارۋىنا ءبىر، ءيا، ەكى-اق جىل، «وسى تايدان» وزدىكتەرىنەن-اق ىرشىپ تۇسەر مە ەكەن دەيمىن!
- ءاي، مەن دە دۇرىس-اق ويلاعان سياقتىمىن-اۋ! - دەپ كۇلدى قارت. باسقالارعا ءوزىم دە وسى اقىلدى ايتىپ ءجۇر ەدىم!
مەن قازىرگى وسى دۇربەلەڭنىڭ نەدەن تۋىلعاندىعى جونىندەگى سۇراۋعا كوشتىم.
- ءجا، وسى ۇركىننىڭ الدىمەن قاي جەردەن قالاي باستالعاندىعىن بىلەسىز بە؟
- باستالۋى جونىندە بۇل مايداندا تارالىپ جۇرگەن قاۋەسەت راس بولسا، بىلاي، - دەدى ەڭسەگەن. - «شىڭجانعا زور جاۋ تونگەندىگى» الدىمەن وسى تۇستاعى ارميانىڭ قولباسشىسىنان تارالىپتى. ول قولباسشى شەكاراعا جاقىن ءبىر بيىك قاراۋىلعا شىعىپ، دۇربىمەن قاراعان ەكەن. ۇزىن شەكارا بويىنان ۇزىننان-ۇزاق سوزىلىپ قالىڭ زەڭبىرەك، تانكى، ونىڭ ارتىنا سانسىز اەروپلان قابات-قابات تىزىلە قالعانى كورىنىپتى. شەت-شەگىنە ءدۇربىسىن جەتكىزە الماي، شوشىنىپ قايتقان گەنەرال، كەلە سالا ءۇي مۇلكى مەن بالا-شاعاسىن جونەلتىپتى ىشكەرىسىنە. «دەرەۋ شابۋىلعا وتپەيتىن بولسا، سوۆەت وداعىنىڭ مۇنشالىق مول قۇرالى الاڭ-اشىق شەتكە ءبىر-اق توپتالا ما! انە، قوزعالدى، مىنە ءوتتى!» دەپ ۇزدىكسىز قاراۋىلداپ تۇرعاندارىندا، ءبىر جۇيرىك اەروپلان شەكارا بويىمەن وقتاي اتىلا ۇشقان ەكەن. شەكاراداعى مىقتىلارىمىزدىڭ ءوزى تىم-تىراقاي قاشىپتى. سول قورقىنىشتى حابار لەزدە تاراپ، حالىق ءبىرىن-ءبىرى باسا-جانشا ۇركىپتى. توقتاۋسىز ءالى ۇركىپ جاتسا كەرەك. سەن دە ايتىپ كەلدىڭ عوي. بىراق، سونشالىق مول كۇش بەرى جىلجىسا، الدىلارىنان توسقان ەشكىم جوق، ەندىگى بىزگە دە جەتپەس پە ەدى؟ مەنىڭ ەستىگەنىم وسىلاي عانا، حا-حا-حا...ھا...ا... «باق-باق ەتكەن تەكەنى قار جاۋعاندا كورەرمىز» دەۋشى ەدى. ءشۋجۇڭجۋيدىڭ مۇنىسى، ۇركەك اتقا تون قاۋدىرلاتقانداي، سىناۋ ءۇشىن شىعارعان ويىنى ما ەكەن دەپ قالدىم! اندا-ساندا ءبىر قاۋدىرلاتىپ قويىپ كۇلىپ جاتسا كەرەك!.. ءبىزدىڭ «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەپ، ون بەس جىلدا انگليانى باسىپ وزعانىمىز» وسى بولعانى عوي!
قاتار قارقىلداسا كۇلىپ جاتىپ، ۇيقىعا كەتكەنىمىزدى سەزبەي دە قالىپپىز. ەرتەڭىنە الدىمەن جاقىنىراق جەردەگى تۇيەشىلەردىڭ قىمىز تورسىعى، ودان سوڭ قورجىن-قورجىن ەت پەن باۋىرساق كەلدى. بيعابىلدى قاراقشى توناپ، تىرداي جالاڭاش ايداپ اكەپ تاستاپتى دەپ ەستىگەن الىستاعى قوتانداردان دا كەشتەتىپ، تۇندەلەتىپ كەلىپ قايتقاندار بار. ءسويتىپ، اقشا مەن كيىم جاعىنان ەكى سوتكە ىشىندە-اق تولىقتانىپ بولدىم دا، ارتىعىن وزدەرىنە العىش جاۋدىرىپ قايتارا بەردىم.
وسى دۇربەلەڭ باسىلماي تۇرعانىندا نەعۇرلىم شەكارادان دا ءوتىپ الۋدىڭ قامى مەنى قايتا اسىقتىردى. ءۇشىنشى كۇنى مايدان شتابىنا بارىپ قايتقان ەڭسەگەن الگى ۇيعىر باستىققا جولعىپ، ۇرىمجىگە ەرتەڭ ءبىر جۇك ءاۆتوموبيلى جۇرەتىندىگىن ەستىپ كەلدى. سۇزبە، قاتىق، ەت-ماي، باۋىرساقپەن تولعان ءبىر قاپشىق پەن كيىم سالىنعان ءبىر قاپشىقتى ەكى يىعىما تاعى دا اسىپ، كەرى ەسەكتى تايپالتا جونەلدىم.
مايدان شتابى اتىنان بەرىلگەن تاڭبالى قاعاز بۇل ساپارعا ۇيعىرشا جازىلسا دا، مەنى مىقتاپ تانىستىرىپ جازىلىپتى: «مايدانىمىزعا «تومەنگە ءتۇسىپ»، قالپاقسىز جۇمىسشى بولىپ ىستەپ كەلگەن بيعابىل جاپپار ۇزاق جىلدىق ناتيجەلى ەڭبەگىمەن باعالانىپ، بۇرىنعى ءوز ورنىنا قايتارىلدى» دەگەن كۋالىك مەن ءۇشىن تۇساۋ كەسەر توي جاساۋعا لايىق قاعاز عوي. اۆتوموبيلگە بەرەزەنت جاۋىپ باسىلعان جۇكتىڭ ۇستىنە شىعىپ الىپ، قامقورلارىما قوس قولىمدى كوتەرە بۇلعاپ قوشتاستىم.
تاعى ەكى جارىم كۇندە جەتىپپىن. ۇرىمجىدەگى دۇربەلەڭ ءالى دە سەڭدەي سوعىلىسقان قالپىندا ەكەندىگىن كورىپ، بۇل جولى تۇپ-تۋرا وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىنە كىرىپ باردىم. (ورنالاستىرسا وسى مەڭگەرمەنىڭ قىزمەتكەرى بولىپ، شتاتىنا قايتا كىرىپ الىپ قاشقانىم دۇرىس قوي. ەگەر وسى بەتىممەن كەتە بەرىپ، تاعى ۇستالسام، تارىمعا تاعى ايدالمايمىن با؟) بۇرىنعى قىزمەتتەستەردەن قالعان تانىسىم از ەكەن. بۇل تانىستاردىڭ وزدەرى دە سول كەزدەگى تومەن، جاس قىزمەتكەرلەر. امانداسقان سوڭ-اق قاعازىمدى كورىپ، كوتەرمەلەي جونەلدى. ءوزىم قۇرعان قازاقشا وقۋ قۇرالدار ءبولىمى ءتىپتى شۇرقىراي قارسى الدى. ءبولىمنىڭ مىندەتتى قىزمەتىنە كەيىن كەلگەن پارتيالى بەيتانىستار دا قۇشاق جايا ۇمتىلدى ماعان. قۇشىرلانا قۇشاقتادى. بەس-التى جىل توقتاپ قالىپ، قايتا جۇرگىزىلگەن مەكتەپ قىزمەتى وقۋ قۇرالدارىمەن قامداۋ جاعىنان قاتتى قينالىپ جاتقاندىعى سول امانداسۋ ۇستىندە ايتىلىپ تا ۇلگەردى. بۇرىنعى وقۋ قۇرالدار «كەرتارتپا»، «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋگە» لايىقتالىپ كەيىن قۇراستىرىلعان وقۋ قۇرالدار سىلدىر ساياسي ۇران. ءسويتىپ، بىرنەشە رەت قايتالاپ ىستەسە دە ءبىر جىلداعىسى ءبىر جىلعا جاراماي، كالەندارشا توزىپ قالا بەرىپتى. ەندى ءبارىن دە قايتا جاساۋ كەرەك ەكەن. وسى قىلمىس ۇستىندە قايتىپ كەلگەن مەنىڭ قۇتقارۋشى جۇلدىزداي جارقىراپ كورىنۋىم عاجاپ پا!
قىزمەتكەرلەرى وسىلاي شۇرقىراسىپ جاتقاندا، مەڭگەرمەنىڭ ورىنباسار باستىعى اقىمەتقاننىڭ ءوزى دە كىرىپ كەلدى. اۋكەسى سالبىراپ قارتايىپ قالسا دا قارىنى قالپىندا ەكەن. ساۋىسقانشىلاعان ساقتىعى ءالى دە باسىم كورىنەدى. قول بەرىپ امانداسسا دا قورعانىستىق دالدا ىزدەگەندەي، ءبىر قولىن جولداۋ قاعازىما سوزدى.
- وي، بالە، امان-ەسەن كەلدىم دە ازاماتىم! - وقىپ شىعا سالا ءتىپتى جىلىندى ءجۇزى. - دەنساۋلىعىڭ قالاي؟ ۇيىڭنەن حات-حابار بارىپ تۇردى ما؟
- مۇنداعى كەلىنىڭىزدى تومەندەتە ءتۇسىرىپ جىبەرگەنسىزدەر عوي. ال دوربىلجىندەگى ۇلكەن ءۇيىم امان ەكەن، حات بارىپ تۇردى! - دەپ، سۋىرىپ سالما اقىنشا قيسىنداي قويدىم وتىرىكتى.
- ءجا، ولاي بولسا ءبارى دە تابىلادى. جىگىتتەر مىنا اعالارىڭدى ەندى باسقا قىزمەتكە اۋىسىپ كەتۋدەن ساقتاڭدار! كۇن كورۋ ءجونىن مەنەن سۇرامايتىن بولدىڭدار عوي، مۇندا الدىمەن داڭانىن[4] كەلتىرىپ الالىق، ساقشى نازاراتىنا ەندىگى كەلىپ تە قالعان شىعار! ول ورىنعا مۇنىڭ ءوزىن ەندى جىبەرمەۋ كەرەك. ءبىز ءوزىمىز سويلەسەلىك! بالا-شاعاسىن قايتارىپ اكەلۋ ءۇشىن ۇيىنە كەتتى دەي سالمايمىز با!... سولاي ەمەس پە، بيعا، قۋلىق دەگەن وزىڭە دە مىقتاپ دارىعان شىعار، حا-حا-حا-ھا-ا..، قالاي دەدىم؟
- ءدال تاپتىڭىز، نازىر، مەن بارسام ساقشى ورىنىنىڭ تىلماشتىعىنا، ءيا زاۆحوزدىعىنا وزدەرى باس سالاتىن نيەت كورسەتكەندەرى بار بولاتىن!
- باسە، جابىسادى ولار، سولاي بولسىن! سەنى ەندى ونداي قىزمەتكە قور ەتە المايمىز!... ايتپاقتايىن... جان سانى كوبەيىپ كەتكەندىكتەن ۇرىمجىگە ەندى قىزمەتكەر قابىلدامايتىن نۇسقاۋ شىعىپ ەدى. ال، بيعابىل كونە، بۇرىن ءوزىمىزدىڭ كاسىپتىك مامان قىزمەتكەرىمىز ەدى عوي، وسى جاعىنان مىقتاپ ۇستاۋ كەرەك مۇنى!
سول كۇنى الدىمەن شاقىرعان بىرەۋىنىڭ ۇيىنە قوناق بولىپ، ادەيگىدەي زياپاتپەن قارسى الىنىپ ەدىم. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ اقىمەتقان ساياسي جاقتاعى باسالقا ۇيعىر قىزمەتكەرلەردەن ەكەۋىن قوسىپ، وقۋ قۇرالدار ءبولىمىنىڭ باستىعىن ساقشى مەڭگەرمەسىنە جىبەرگەنى ەستىلدى. تۇستەن كەيىن نە جاۋاپ الىپ قايتقاندىقتارىن بىلۋگە اقىمەتقانعا باردىم. ساقشى مەڭگەرمەسى، ءۇرىمجىنىڭ قالا ىشىنە ەندى سىرتتان ەشقانداي ادام قابىلدانبايتىندىعىن ايتىپ قايتارىپتى.
- وعان سەن ەندى الاڭ بولما! - دەدى اقىمەتقان. -ايتەۋىر ساياسي جاقتان بەتىڭ بەرى قاراپتى عوي، ەندى ءوز قىزمەتىڭنەن باسقا ەشقايدا جىبەرمەيمىز سەنى. مۇندا ورنالاسقانىڭشا بالا-شاعاڭدى ىزدەپ تابا بەر!
- ولاي بولسا، مەن الدىمەن ۇلكەن ۇيىمە بارىپ قايتايىن! - دەپ وتىنە قويدىم وسى ورايدا. -ماقپال ءوزىنىڭ قايدا ەكەندىگىن ارقاشان ۇلكەن ۇيگە حابارلاپ تۇرماق بولاتىن. بالام ۇلكەن شەشەسىنىڭ قولىندا. «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» العاشقى كەزىندە توقتاپ قالعان مەكتەپ قىزمەتى قايتا جۇرگىزىلدى عوي. سول بايلانىسپەن مەكتەپ شارلاۋعا شىققان ينسپەكتور رەتىندەگى كۋالىك قاعازبەن بارىپ قايتسام بولار؟
- دوربىلجىنگە باراسىڭ عوي؟.. ماقۇل، بۇل دا قازىر وتەتىن تالاپ. مەكەمە جاعىنان كۋالىك جازدىرىپ، اۆتوبۋس بيلەتىن الدىرىپ بەرەيىن! - دەپ قۇلشىندى اقىمەتقان.
اقيا مەن ءىزباسار مەنىڭ تاعى دا قايتىپ كەلگەنىمدى ەستىپ ىزدەپ شىققان ەكەن. مەكەمە داربازاسىنىڭ الدىنان كەزدەستى دە، ىم قاعىپ، سىرت كوشەگە قاراي بۇرىلا جونەلدى. سوڭدارىنان قۋىپ جەتىپ، ءىزباساردى كوتەرىپ الىپ ءسۇيدىم دە، وزدەرىنەن ايىرىلىسقاننان سوڭعى احۋالدى قىسقاشا سويلەپ بەردىم. ەندى وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىنەن كەپىلدىك قاعاز الىپ كەتەتىن بولعانىمدى ەستىگەندە اقيا كۇلىپ جىبەردى. توقسىننان قۇماردىڭ دا كەلىپ، ۇيگە بارماي جاسىرىنىپ جۇرگەنىن ايتتى سونسوڭ. «حىنان قىرعىنىن»[5] جانقالتاسىنان تاستاماي، قۇلجاننىڭ كوشەگە شىعۋىن كۇتىپ ءجۇر ەكەن. مەنىڭ قايتىپ كەلگەنىم اشكەرە بولىپ قالعاندىقتان، قۇلجاندى و دۇنيەگە جونەلتۋدى تاعى دا بىرنەشە كۇن كەشىكتىرۋگە ەكەۋى وتكەن ىڭىردە كەلىسىپتى. ءىزباساردىڭ مەنى ۇيگە شاقىرىپ موينىمنان قۇشاقتاي جالىنعانىنا ەكەۋمىز جىلاپ ايىرىلىستىق بۇل جولى.
سونىڭ ەرتەڭىنە اۆتوبۋس بيلەتى دە، مەڭگەرمەنىڭ كۋالىك قاعازى دا قولىما ءتيدى. تارىم مايدانىنىڭ جولداۋ قاعازى سياقتى بۇل كۋالىكتىڭ دە ۇيعىر جازۋىمەن جازىلعانى بولماسا، بۇل ساپارىم كوڭىل تولارلىق سەنىمدى ساپار بولعانداي سەزىلدى. مۇندا كەلۋىمنىڭ ءتورتىنشى كۇنى تاڭ بوزارا اتتاندىم. كوشەدەگى قاشقىنداردىڭ دۇربەلەڭى سايابىرلاپ قالعاننان قاۋىپتەنىپ، تەبىنە زىتقىم كەلسە دە اۆتوبۋس ءوزىنىڭ ءبىر قالىپتى جۇرىسىنەن تانبادى.
كۇيتىڭ تۇسىنا ءتۇس اۋا جەتىپ، سونداعى جولحات تەكسەرەتىن توسقاۋىل قىزىل الا اعاشتىڭ الدىنا توقتادى. جۇرەگىمدى قاۋىپتىڭ ىزعارلى شانىشقىلارى تۇرتكىلەپ، تىپىرلاتا جونەلدى. وسى توسپا اعاشتان وتسەك-اق، شاۋەشەك جولىنا بۇرىلىپ، دوربىلجىنگە ەرتەڭ ءتۇس ۋاقىتىندا-اق جەتىپ بارار ەدىم عوي!...
اۆتوبۋستىڭ اشىلعان ەسىگىنەن قارا سۇر ەكى ساقشى وفيتسەرى كىرىپ كەلىپ، جولاۋشىلاردىڭ جول بيلەتىنە ءبىر-بىردەن ءۇڭىلدى. تەكسەرۋ ءتىپتى قاتايعان ەكەن. حانزۋ جازۋىنداعى جولدامالاردىڭ ءوزىن دە اۋىر قاباقپەن اسىقپاي وقىپ-تەكسەرىپ كەلدى دە مەنىڭ ۇيعىرشا جازىلعان جولداماما كەلگەندە، باسىن شايقاپ قالىپ، «ءتۇس!» دەدى ءزىلدى ۇنمەن. يەگىن ەسىككە جالعىز-اق سىلتەدى. - «نارسەلەرىڭدى الىپ ءتۇس!».
سۋمكالارىن كوتەرە تۇسكەن، مەنىمەن التى جولاۋشىنىڭ جولدامالارى تۇگەل ۇيعىرشا جازىلعان ەكەن. قىزىل الا اعاشتى قايىرىپ اشىپ، اۆتوبۋستى جولعا سالدى دا ءبىزدى جول شەتىندەگى كۇزەت ۇيىنە كىرگىزىپ تۇسىنىك بەردى: «حانزۋشا جازىلسا دا ساقشى ورنىنىڭ تاڭباسى باسىلماعان جولقاعاز تۇگەل يناباتسىز. بۇل، اۆتونوم رايوندىق ساقشى مەڭگەرمەسىنىڭ نۇسقاۋى. شەكارا رايونىنا وتە الماي قالعاندىقتارىڭ ءۇشىن بىزگە وكىنبەڭدەر! پىكىرلەرىڭدى شيحۋ اۋداندىق ساقشى مەكەمەسى تىڭدايدى!» دەدى.
ەسىكتەن قايتا شىققانىمىزدا ساقشىنىڭ ادام ۇستايتىن جابىق قارا ماشيناسى الدىمىزعا كەلىپ تۇرا قالعان ەكەن. ارتىنداعى جالعىز ەسىكتەن كىرگىزىپ، سىرتىنان تۇرمەدەگىدەي شاقىلداتىپ قۇلىپتادى دا الا جونەلدى. «ەندى جيىپ الۋ ورنىنا باراتىن بولدىق!» دەپ كۇبىرلەستى قاسىمداعىلار.
اۋدان ساقشى مەكەمەسى ەمەس، قالتارىس كوشەدەگى ءبىر قارا قاقپاعا اپارىپ كىرگىزدى. سوڭىندا دۇنگەن ءتىلماش بار ءبىر وفيتسەر شىعىپ، الدىمەن مەنى ءتىنتتى دە ءتوس قالتامداعى اقشانى، سىمىمنىڭ ىشكى جاسىرىن قالتاسىنداعى تارىم مايدانىنىڭ جولداۋ قاعازىن دا تاۋىپ الدى.
التاۋمىزدى ءتىنتىپ بولعان سوڭ وفيتسەر مەن ءتىلماش، قاعازدارىمىزعا ءبىر-بىردەن قاراپ شىعىپ، مەنى «ەكىنشى پۋنكتكە» دەپ جالعىز ايىردى دا، جيىپ الۋ ورنىنىڭ ىشكى قوراسىنداعى «ەكىنشى پۋنككە» مىلتىقتى اسكەر ايداپ كىرگىزدى. قيىن قاقپاعا كىرگەندىگىمدى شويىن ەسىگىنىڭ قۇلپىنان، بيىك داۋالىنىڭ ءتورت بۇرىشىنا دا قۇرالدى كۇزەت قويىلۋىنان ءتۇسىندىم. ونداعى اباقتىنىڭ ءبىرىنشى كامەراسىندا ون شاقتى تۇتقىن جاتىر ەكەن. ءبىر جاق شەتىندەگى جالعىز ورىس مەنى قولىمنان تارتىپ، ءوز قاسىنا ءبىر قابات توسەنىش بەرىپ ورنالاستىردى. «بورىك كيگەننىڭ نامىسى ءبىر» دەگەن بەينەمەن باسقالارى دا شۇيىركەلەسە كەتتى مەنىمەن.
قارا ساناقتاردى جيىپ الاتىن ورىن ەكى دارەجەلى ەكەن دە ءبىرى، قاراپايىم سەنىمسىز قارا ساناقتاردى جيىپ باسقارۋ ورنى، ەكىنشى قاۋىپتى قارا ساناقتاردى جيىپ الۋ ورنى بولىپ ەكىگە ءبولىنىپتى. ءبىز، مىنا جاتقان توعىز تۇتقىن قاتتى تەكسەرىلەتىن «قاۋىپتى قارا ساناق» ەكەنبىز. مۇنداعىلاردى بەدەل-ابىرويى زورىراق ءبىر ساياسي ورىن كەپىلدىككە الماسا، ساقشى جاعىنىڭ ءوزى ءبىر كوممۋنانىڭ جۇمىسىنا ورنالاستىرا المايدى ەكەن.
ورىسىم شاۋەشەكتىك ەكەندىگىن عانا ايتتى دا، قايدان، نەلىكتەن ۇستالىپ كەلگەندىگىن ايتپادى. «ونى ءسىز سۇراما، مىنالاردىڭ ءبارى قىتاي. بۇل اباقتىدا ىشتەسىپ سىرلاسۋعا بولمايدى!» دەدى دە قويدى. ءيا، ءبىر توتەنشە زور ۇرلىعىن مويىنداماعاندىقتان، فاكتتى قىلمىسى جوق، شەكارا جاقتان ۇستالىپ كەلگەندىگىنەن عانا وسىندا قامالعان بولار دەپ مولشەرلەدىم.
بۇل ورىن قۇتىبيداعى جيىپ الۋ ورنىنان دا بەتەر، تەرگەۋگە مۇلدە شاقىرماي تاستادى. ارىز قابىلدامايتىندىعىن ەستىسەم دە جازا بەردىم. «مەن، قارا ساناق قاڭعىما ەمەس، تارباعاتاي ايماعىنا قاراستى مەكتەپتەردىڭ قىزمەتىن تەكسەرۋ ءۇشىن شىققان ينسپەكتورمىن. نانباساڭىزدار اۆتونوم رايوندىق وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىنەن سۇراڭىزدار! مەڭگەرمەنىڭ ماعان بەرگەن جولداماسىنىڭ ۇيعىرشا جازىلىپ قالعاندىعىنا مەن جاۋاپكەر ەمەس. بىرىنشىدەن، بۇل ۇيعىر اۆتونوميالى رايون عوي. ەكىنشىدەن، حانزۋ حاتشىلارىمىز دەمالىسقا كەتكەندىكتەرىنەن. ۇشىنشىدەن، مەنىڭ كوبىرەك قىر رايون-قىستاقتارداعى ۇلتتىق مەكتەپتەردى تەكسەرۋگە شىعاتىندىعىمنان تانىستىرۋىم ۇيعىرشا جازىلعان. بۇدان باسقا كۇماندى جايىم بولسا، مەنى تەرگەپ-تەكسەرىپ كورىڭىزدەر!» دەپ ەكى رەت جازدىم. جاۋاپ شىقپادى. وزىمە تىم بولماسا ءبىر كەلىپ سۇراعان دا ەشكىم بولمادى. سودان ەكى اپتا وتكەندە، شىرىگەن جۇگەرى ۇنى تۇگىل تىشقاققا اينالدىرعاندا «جالاڭاياق دوقتىرىن» باستاپ دۇنگەن ءتىلماش كەلدى. ەسىك الدىنا جەكە شىعارىپ الىپ، اتىمدى سۇرادى دا «ەندى ارىز جازباي-اق قويۋىمدى» تاپسىردى. «بۇل ورىننىڭ ەشقانداي ماسەلەنى تەكسەرىپ انىقتاۋ مىندەتى جوق. وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىنە تارىم مايدانىنان كەلىپ ورنالاسىپسىڭ. قالاي دا قارا ساناق ەمەسسىڭ. سەنىڭ ءىسىڭ تەز شەشىلەدى، كۇتە تۇر!» دەپ قايتتى.
ءسويتىپ، «تەز شەشىلەتىن ىسىمە» تاعى دا ەكى اپتا ءوتتى. ءىش اۋرۋدان ىڭقىلداپ، اباقتىنىڭ دارەت شەلەگىن شارىلداتقاننان باسقا تىرشىلىك بەلگىمىز جوق، تىم-تىرىس. ءولىم مەن ۇيقىنىڭ قايسىسى ەكەندىگى بەلگىسىز تىنىشتىق. ءولىمىن دەۋگە ىشەگىمىز شۇرىلدايدى. اق نان جەگەندەي ءتۇس كورىپ، اۋزىمىز مايماڭداپ جاتادى، قانشا «جەسەك» تە قاناعات تاپپاي كۇيسەي بەرەمىز. كوزىمىزدى اشپاساق بولعانى، اڭساۋلى تاماعىمىز الدىمىزدا. ونىمەن قوسا سىرتقى دۇنيەدەگى راديو كەرنايىنىڭ داۋىسى مەن ەسەك داۋىسى ەستىلىپ جاتادى. تۇسىمىزگە ساعىنىشتى ادامدارىمىز دا كىرە قالادى كەيدە. ال، كوزىمىزدى اشىپ قالعانىمىزدا ولار جوق. مۇنداي ءتۇس-ەلەستەردە، كوشەدەن ەستىلگەن داۋىستار دا ءتىرى ەكەندىگىمىزدىڭ دالەلى عوي. بىراق، سونىڭ ءبارى دە سەزىمىمىزگە اسەر ەتە المايدى. ءتىپتى، بويىمىزدى جيعىمىز دا كەلمەيدى، جيا المايمىز دا. دەنەمىز، تۇتاسىپ قاتقان قورعاسىنداي. ونى قوزعايمىن دەپ قۇر اۋرەلەنۋدىڭ قاجەتى جوق ءتارىزدى. بۇل جايت ولىكتىگىمىزدىڭ دالەلى. تەگى، ازىرەيىل «جانىمىزدى العان» شاقتا اسىعىستىقتان، ءيا جالىققاندىقتان سول شىبىنداي عانا تۇينەكتىڭ نازىك تۇكشە تامىرلارىن تۇگەلدەپ جۇلماي، شالا تاستاپ كەتكەن بە، قالاي. ەگەر ولاي بولماعاندا، ولگەندىگىمىز ەمەس، الباستىنىڭ ايقارا باسىپ جاتقاندىعى بولسا كەرەك.
مەنى ءدال سونداي حالدە جاتقان ءبىر كۇنىمنىڭ ءتۇس ۋاقىتىندا قاسىمداعى ورىس وياتتى. باسىمدى دەرەۋ كوتەرىپ الىپ، جازعىرا قارادىم جۇزىنە. تۇزداي كوزى ءبىر ساتكە عانا ويناقشىپ قالىپ، كۇلكى بەلگىسىن جىلت ەتكىزسە دە، قاباعى زورلانىپ ءتۇيىلىپ، اشۋلانعانداي دولىرا قارادى ماعان. لەزدە جىلارمان بەينەگە كەلە قالدى. ءجۇزىنىڭ بۇل قۇبىلىستارىنان ەشتەڭە تۇسىنە الماي، ءبىر جاق قاتارىمداعى حانزۋلارعا قارادىم. باستارىن تۇگەل كوتەرىپ، قاباقتارىن قارسى جاۋىپ، ءتۇيىلىپ قالىپتى. كوزدەرىنىڭ قىزعىش تارتىپ جاساۋراپ قالعاندىقتارىنان «جىلاپ» وتىرعاندىقتارىن، جىم-جىرت قارالى بەينەلەرىن كورسەتتى. ءبارى دە كوز استىلارىمەن ماعان قاراي بەرەدى. بۇلاردان دا ەشتەڭە تۇسىنە الماي، ورىسىما قايتا قارادىم. ول تاعى دا كۇلىپ جىبەرە جازداپ جىمىڭ ەتە تۇسكەندە، شيراتىلعان جيرەن سارى مۇرتى تۇلكى قۇيرىعىنشا بۇلاڭ ەتە قالدى. دەرەۋ زورلىقپەن تومسارىپ، ەرنىن جىمقىرا قويدى دا، جىلامسىراعانداي ارەڭ كۇبىرلەدى.
- ماۋجۋشي... كايتىس بولىپتى!
- ماۋجۋشي!.. نە بولىپتى دەيسىڭ؟ - دەپ مەن دە كۇبىرلەپ سۇرادىم.
- ءولىپ قالىپتى!... قازىر راديودا حابارلاپ جاتىر! - بۇل جاۋابىن دا جىلاعانداي قىنجىلىپ ايتسا دا، قاباعى مەن مۇرتى جىبىرلاپ كەتتى. جىلتىلداي بەرگەن بۇل داۋاسىز كۇلكىسىن جاسىرۋ ءۇشىن ەكى الاقانىمەن شەكەسىن باسىپ، كوزىن جۇما قويدى. قاتارىمىزداعى تۇتقىن حانزۋلاردىڭ ءبىزدى اڭدىپ وتىرعانىن ەندى ءتۇسىندىم. ورىسىمنىڭ مەنى وياتقان شاپالاعى، سولاردىڭ سۇقتى كوزىنەن ساقتانۋ ءۇشىن نازالانعان بولعانى ەكەن. «ۇلى كوسەمىمىزدىڭ» ءولىم حابارى جاريالانىپ جاتقاندا مەنىڭ «راحاتتانىپ» ۇيىقتاپ جاتقانىما كەكتەنگەنسىپ ۇرىپتى. ەگەر قايعىرعان بەينە كورسەتپەسەك، ناقتىلى كەرى توڭكەرىسشى ماۋزىدۇڭعا، ماۋزىدۇڭ يدەياسىنا، ماركسيزم-لەنينيزمگە، كومپارتياعا، سوتسياليزم-كوممۋنيزمگە قارسى دەگەن اتىشۋلى لاعىنات قامىتتارىن ناقتاپ، تۇگەلدەپ كيەدى ەكەنبىز!
مەن راديو تىڭداعانسىپ، قۇلاعىمدى تۇرە تومسارىپ قانا وتىرىپ الدىم. ەگەر باسقالارشا جىلاعانداي جاساندى بەينەگە كەلسەم دە، ورىستىڭ جۇزىنە قاراسام دا، باقىرىپ جىلاپ وتىرىپ، قارقىلداپ كۇلگەندەي اسا وقىس قىلمىسقا تاپ بولاتىندايمىن.
تومسارسام دا كوڭىلىم كۇلكىمەن جايناپ، كوپتەن بەرى باسىپ جاتقان الباستىنى سەرپىپ تاستاعانداي كۇيگە كەلە قالعانىمدى سەزدىم. ولگەن «ۇلى ۇستاز، ۇلى كوسەم، ۇلى قولباسشى، ۇلى ءرولشى» ەمەس، تەك، مەنى باسىپ جاتقان الباستى ءولىمنىڭ ءوزى عانا ولگەندەي، لەزدە جەڭىلدەپ قالىپپىن.
- تۇمەن جىل جاساتپاق بولعانىمىز قايدا؟ - دەپ كۇبىرلەدى ورىس. تومەن قاراپ قاتتى قايعىرعان شىرايمەن كۇرسىنە كۇبىرلەدى. وعان مەن دە قاراماي تۇقىرا ءتۇيىلىپ جاۋاپ قايتاردىم.
- جوق، تۇمەن تۇمەن جىل، ياعني ءجۇز ميلليون جىل جاساسىن دەپ تىلەيتىنبىز عوي!
- ءبىرى دە كابىل بولمادى! - ورىس ءتىپتى جىلامسىراعان بولىپ تۇقىردى. - اسپاننىڭ كۇدايى ءبىزدى تىڭدامايدى!
- اناۋ ەكى شۋجۇڭجۋي جاسىرىن سويلەسىپ وتىر. ۇلى كوسەمنىڭ ولىمىنە قۋانىسىپ قالدى! - دەپ ءوز تىلىندە كۇبىرلەدى ءبىر حانزۋ. ورىستىڭ كوزى جالت ەتە ءتۇستى وعان.
- ني شياۋ سا يسى؟[6] - دۇرسە قويا بەرگەندە ەكى حانزۋ جاڭاعى سويلەگەنىن اقتاي قويدى.
- كىم كۇلىپتى! -كۇلگەن جوق، كۇلگەن جوق!
- كۇلمەسە جىميا ما! - دەپ ورىس ورشەلەنە ءتۇستى. -ۇلى كوسەمنىڭ ولگەن حابارىنا جىميىپ قۋانا قالدى عوي!
- ءماۋجۋشيدىڭ وپاتىنا شۋجۇڭجۋيشىلار كۇلمەسە، حانزۋ حالقى كۇلمەيدى. مىنە كوزىمىزدىڭ جاسى! - دەپ العاشقى پالەقور كوزىن ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەرگەندە ورىس ورنىنان اتىپ تۇردى.
- كىم شۋجۇڭجۋي، سوۆەت شەكاراسىنان ۇستالىپ كەلگەن سەن ۇشەۋىڭ شۋجۇڭجۋي بولماي، مەن شۋجۇڭجۋي ما!
- سەن ورىس، ءشۋجۇڭجۋيدىڭ شپيونى ەكەندىگىڭدى بىلمەيمىز بە؟
- ءما، سەن «شپيون!» - ورىس ۇمتىلىپ بارىپ ارىپتەسىنىڭ بۇيىرىنەن قويىپ جىبەرگەندە ۇشەۋى قاتار ۇمتىلدى وعان. مەن ارالارىنا كىرىپ تۇرا قالدىم دا، باسقالارىنا زەكىرىپ كومەككە شاقىردىم. زورلاپ ءتۇسىردىم اراشاعا.
جالاقورلىق جاعىنان «كوك يت تە» قالىسا قويماي، قايداعى وتىرىك جالانى تاۋىپ، «كوپ ءيتتى» باستىرمالاتا جونەلگەنىنە كۇلكىم قاتتى قىستى. وسى قازالى مەزەتتە كۇلكىدەن زور پالە جوق ەكەندىگىن بىلگەندىگىم بويىنشا ەرنىمدى قىرشىپ، يەگىمدى اياۋسىز شىمشىپ ەدىم. قان شىعا كەلگەن ەرنىم مەن تالاۋراي قالعان يەگىمە ورىستىڭ كوزى الدىمەن ءتۇستى. تاعى دا ۇمتىلىپ بارىپ ۇردى بىرەۋىن.
- اراشالاعان ادامدى نەگە ۇراسىڭ!
سوعىستان بەيتاراپ تۇرعان بەسەۋمىز تورتەۋىن باسىپ وتىرعىزدىق ورىندارىنا. تاعى دا زورلاپ تومساردىق. تاياق جەگەن بىرەۋى بايبالامعا باسىپ، باقىرا بەردى. اباقتى داۋالىن سۇزۋدەن عانا ساقتاي الدىق.
- ماۋجۋشي، ماۋجۋشي!.. ايا، ماۋجۋشي!.. سەن كوز جۇمعان سوڭ-اق شۋجۇڭجۋي باسىندى! سەنىمەن بىرگە ولەيىن، ماۋجۋشي!.. مىنە الدەن-اق اياق استى ەتتى، ماۋجۋشي!...
ونىڭ بۇل جىلاۋىنان جولداستارىنىڭ كۇلكىسى شابىت الىپ شيقىلداپ بارىپ ءبارى ۋقالادى كوزدەرىن...
جوقتاۋشىنىڭ باقىرۋى كەشكى ساسىق ۋماش كەلگەن سوڭ عانا توقتادى. قىرىلىسىپ ولسەك تە سىرتتان كەلىپ تەرگەيتىن ەشكىم جوق ەكەن. ءبىر-بىرىنە قىپ-قىزىل شيكى جالانى جاۋىپ-جاۋىپ الىپ، سىرتتان كەلىپ تىڭداعان ەشكىم بولماعان سوڭ وزدىكتەرىنەن توقتادى.
قاشقاننىڭ دا، قۋعاننىڭ دا، كىسى ولتىرگەننىڭ دە، ونىڭ ءوزىن ولتىرمەكشى بولعاننىڭ دا جالعىز قۇدايعا جالبارىنىپ، سول جالعىزدىڭ باسىن قاتىراتىندىعى ادامزاتتىڭ ەجەلگى باسالاماندىعى ەدى عوي. ءبىر-بىرىنە بۇتىندەي قاراما-قارسى قىم-قۋىت تىلەكتەردىڭ قايسىسىن قابىلداي الماق دەپ ويلاماي، زاڭسىز-جولسىز جالبارىنا بەرەتىن. ال، قازىر سول تۋما نادان باسالاماندىقتىڭ «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەپ»، ەسەلەپ ءوسىپ كەتكەندىگى وسى وقيعادان دا كورىنىپ وتىر. قاراپ وتىرعان كوپتىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپ-اق جالالارىن ءبىر-بىرىنە شىمىرىكپەي جاۋىپ، جاقىننان سايلاپ العان قۇدايلارىنا جامىراپ كورسەتە بەرەتىن بولىپتى. «باۋگاۋ، ۇلى كوسەم، مىنا شۋجۇڭجۋي سەنىڭ ولگەنىڭە قۋانىپ كۇلىپ وتىر!» دەپ ەكى جاق تا كورسەتەدى ءبىرىن-ءبىرى. ۇپ-ۇقساس قاراما-قارسى جالا جابادى. ۇپ-ۇقساس جالا جابۋشى ەكى جاقتىڭ وسى تۇرمەگە كىرۋدەگى «قىلمىستارى» دا ۇپ-ۇقساس ەكەندىگى كورىنىپ تۇرسا دا، «مەن ەمەس، مىناۋ جاۋ!»، «جوق، مىناۋ جاۋ! مەن سول جاۋلىعىن اشكەرەلەپ وتىرىپ، سىزگە قالايشا جاۋ بولماقپىن!» دەپ سەندىرىپ، ارقايسىسى ءوزىن عانا اقتاپ وزگەسىن قارالاپ قۇتىلماق بولادى...
ەي، ۇلى كوسەم، ۇلى ۇستاز، تەڭدەسسىز كەمەڭگەر، جالعىز ءتاڭىرىم، ءسىز - جاراتۋشى دا، مەن - ءوزىڭىز ەرمەك ەتۋ ءۇشىن جاساپ العان قۋىرشاق قۇلىڭىزبىن عوي. قۇلىڭىز بولسام دا ءتىلىمىز ۇعىلاتىن بولعان سوڭ مەنەن دە ءبىر «شاعىم» تىڭداڭىزشى!.. ءبىرىن قارالاپ، ءبىرى اقتالعىسى كەلگەن وسى سۋايت جالاقورلاردىڭ ار-ۇياتتان وسىنشالىق كوپە-كورنەۋ بەزگەندىگى، قىسىلاتىندارى نەدە؟ الدە، بارلىق پەندەڭىزدىڭ وزىندەگى بىلىقتى وزگەگە تاڭىپ، «دۇنيە مۇلدە مالاماتان بولىپ كەتتى» دەي سالاتىن وزىڭىزگە ۇقساعىسى كەلگەنى مە؟.. جوق، ءتىپتى دە ولاي ەمەس، پەندەلەرىڭىز ءوزىن جاراتقان تاڭىرىنە ۇقساۋدان ەشقاشان دامەلەنگەن ەمەس، دامەلەنسە كۇپىرلىك بولماق. ونداي اسي پەندەنىڭ ءدال توبەسىنەن ۇراتىندىعىڭىزدى كۇنىنە نەشە رەت كورىپ كەلە جاتپاي ما. ارقايسىسىنا وزدەرىنىڭ جاندارى عانا قايعى ەكەندىگى شۋىلىنان دا ۇعىلىپ تۇر عوي. ءار كۇنى سەمىزىن عانا جەۋدى شارت ەتكەن جالماۋىز كەمپىر، قاماۋلى ادامدارىنىڭ الدىنا كەلگەندە سول تۇتقىنداردىڭ «مەن ارىق، مىناۋ سەمىز!»، «مىناۋ سەمىز، مەن ارىق!» دەسىپ، ءبىرىن-ءبىرى كورسەتە شۋلايتىندىقتارى تۋرالى ەرتەگى دە، ارينە، ءوزىڭىز بىلەتىن ەرتەگى ەدى عوي. سونداعى جالماۋىز كەمپىردىڭ تۇتقىندارىنا مىنا، مەن بىرگە جاتقان ءسىزدىڭ تۇتقىنداردىڭ ايىرا تانىعىسىز ۇقساپ قالعانى قالاي؟.. الەمدى ءوزىڭىز دارا باسقارۋعا كىرىسكەن سوناۋ ەلۋ جەتىنشى جىلدان بەرگى سانسىز پەندەلەرىڭىزدىڭ كۇن كورۋ جولى وسى عانا بولىپ قالعانىنا بىرەر قاراپ كوردىڭىز بە؟... وسى ازعىندارىڭىز، دۇنيەگە ءوزىڭىز ەككەن جەمىستىڭ الدىڭعى قاتاردا جەتىلگەندەرى ەكەندىگىن ءتۇيسىندىڭىز بە؟ الدىڭعى جىلى عانا تۇسىڭىزدەن شوشىعانداي «پارتيانى بۋرجۋازيا قاپتاپ الدى!» دەپ ءبىر رەت ويباي سالعانىڭىزدى ەسىڭىزگە قايتادان ءبىر ءتۇسىرىپ كوردىڭىز بە؟.. سونداعى سىزگە ەلەستەگەن جىن، بۋرجۋازيا ەمەس، ءدال وسى ازعىندارىڭىز بولاتىن.
ولسەڭىز دە، ازا جيىنى اشىلىپ، «جەر بەسىككە» تۇسكەنىڭىزشە (قۇلاعىڭىز اسا جەتىلگەن قۇلاق بولعاندىقتان) تۇيسىگىڭىز تۇگەل ءولىپ بولمايتىندىعىنا سەنگەندىگىمنەن سۇراپ وتىرمىن. تىرشىلىگىڭىزدە نە ەگىپ كەتكەندىگىڭىزدى، تىم بولماعاندا دۇرىسىراق تۇيسىنە كەتسەڭىز ەكەن! دۇنيەگە ءتاپ-ءتاۋىر ۇمىتپەن كەلسەڭىز دە ەككەنىڭىز ەشقانداي كوممۋنيزم ساناسىنا جاناسپايتىن، ءتىپتى، سول ۇلى مۇراتتى ماسقاراعا اينالدىراتىن سويقاندى جالا مەن سوقپالى وتىرىك، سانانى ۋلاندىراتىن سايقالدىق، ساسىق ساياساتتاردىڭ شاتا جيىندىسى بولىپ قالعاندىعىن ۇعا كەتسەڭىز، مەن دە اعارىپ، ءسىز كيگىزگەن لاعىناتتىڭ قارا قالپاعىنان ازات بولىپ قالعانداي بولار ەدىم عوي! ولمەس تاڭىرلىككە تىزگىنسىز سايلانىپ الىپ، تىم مەزگىلسىز كەتتىڭىز-اۋ!..
تۇرمەلەستەرىمە قاراپ كۇلىپ قويماۋىم ءۇشىن تومسارىپ الىپ ويلاعانىم وسى كۇلكى بولدى. قايعىرارىم، ارينە بۇل قازا جونىندە ەمەس، تىرشىلىك قۇلدارىن وسى ءتاڭىرىنىڭ ادامگەرشىلىك ار-نامىستان قالاي ايىرىپ كەتكەندىگى جونىندە بولار. ادامزاتتىڭ جارقىن كەلەشەگىنە - قاسيەتتى ۇمىتىنە مۇنداي ۇرپاق قاي نيەتىمەن قارار ەكەن!...
وسىدان باستاپ بۇل اباقتىداعىلاردىڭ ەشقايسىسىنا قارامادىم دا كۇلمەدىم. تاعى دا بىرقانشا كۇن وتكەن سوڭ وكتيابر جارىمداعاندا مەنى سىرتقا شىعارىپ، قولىما قىسپاق سالدى دا، تاعى دا، ەكى اسكەر ايداي جونەلدى. قىسپاقتىڭ قولىما تاعى ءتۇسۋى، بۇل سەرگەلدەڭنىڭ اياقتالۋىنان دەرەك بەرمەسە كەرەك. ايتەۋىر ارتىق ءىش كيىمدەرىم تونالماعاندىقتان وسى ساپاردا بيتتەمەي ايدالعان سياقتىمىن. جانە وتكەن دۇربەلەڭدەگىدەي قىستالماي، اۆتوبۋسقا شايناتپاي، ءۇرىمجى قاتىناس بەكەتىنە مىلجالانباي جەتىپ تۇستىك. ايداۋشىلارىم مەنى بۇل جولى تۇپ-تۋرا لاۋگاي مەكەمەسىنە ايداپ اپاردى. ءبىرى ەسىك الدىندا كۇزەتىپ قالدى دا، ءبىرى مەكەمەگە كىرىپ كەتتى. مەنى وسى ورىنعا وتكىزىپ بەرىپ قانا قايتپاق تارىزدەرى بار.
لاۋگاي مەكەمەسىنە كۇن ەڭكەيە جەتىپ ەدىك، ەكىنتىگە دەيىن تىكەيدىك تە تۇردىق. ايداۋشىم كىرگەن بولىمىنەن شىقپادى دا، مەنى تەرگەۋگە ەشكىم شاقىرمادى. مەكەمە قىزمەتكەرلەرى قايتاتىن ۋاقىت بولىپتى. قولىما قىسپاق سالىنىپ، ارتىمنان مىلتىق كەزەلگەن ماعان قاراپ قويىپ قانا كۇبىرلەسىپ وتە بەردى. ءوزىم حابار كۇتكەن ەسىككە قارادىم دا تۇردىم. تەگى مەنى تارىمعا قايتا ايداپ اپارىپ تاستاۋعا قاي ورىن مىندەتتى ەكەندىگىنە كەلىسە الماي، شيحۋ ساقشى مەكەمەسىمەن تەلەفوندا سويلەسىپ جاتسا كەرەك. قىزمەتكەرلەردىڭ قايتۋعا تيىستىلەرى قايتىپ بولعاندا شىقتى ايداۋشىم. دىمى قۇرىعانداي جۇدەپ، قان-سولدەن ايىرىلىپ شىقتى. وسى مەكەمەنىڭ جاۋاپتى باستىعى بار بولسا ءوزىم كىرىپ سويلەسىپ شىعۋعا رۇقسات سۇراپ ەدىم. جاۋاپتى ايداۋشىم «تامادى» دەپ بۇرق ەتە ءتۇستى.
- سويلەسۋ ساعان قالعان جوق، ءجۇر الدىعا ءتۇس!
سىقىرلاعان ەسىككە جالت قاراسام، باستىققا ۇقسايتىن سەمىزشە بىرەۋى شىعىپ قاراپ تۇر ەكەن.
- باۋگاۋ! - دەپ سول جاققا ۇمتىلا ءتۇسىپ تۇرا قالدىم. - وسى مەكەمەلەرىڭىزدە ءبىر تەرگەلسەم دەپ ۇمىتتەنىپ كەلىپ ەدىم. مىنا ەكەۋى تاعى دا ايداپ اكەتپەكشى بولىپ تۇر. مەن - بيعابىل. قالپاعىمنىڭ الىنعانىنا مىنە ون بەس جىل بولىپ قالدى. قولىما قىسپاق تاعى دا ءتۇسىپ تۇر. بۇل سەگەلدەڭگە تۇسكەنىمە جالپى جيىرما جىل ءوتتى. قازىر مەن شايار تارىم لاۋگاي مايدانىنىڭ تىزىمىندە ەمەس، ۇرىمجىگە، بۇرىنعى ورنىما قايتارىلعان قىزمەتكەرمىن!
- قايتارىلعان ەمەس، ارتقى ەسىكتەن شىعىپ كەلگەنسىڭ! - دەپ زىرك ەتە ءتۇستى، ماعان بەيتانىس ۇيعىر باستىق. - سول مايدانىڭا قايتارىلدىڭ. ءۇرىمجى قابىلدامايدى. بۇرىنعى قىزمەتىڭدى ۇيىقتاپ تۇسىڭدە كور!
- تارىمعا قايتا ايداعاندارىڭىزبەن، ول مايدان مەنى تاعى قايتارادى. داڭانىم مۇندا قايتارىلعان. بەكەر سەرگەلدەڭگە سالا بەرمەڭىزدەر! مەن ول مايداندا بۇكىل ءومىرىمدى جەيتىندەي ەشقاشان مۇددەتسىزگە كەسىلىپ بارعان ەمەسپىن. ءتىپتى ءبىر جىلعا دا كەسىلگەن ەمەسپىن، وبالعا قاراڭىزدار!
باستىق بۇل سوزىمنەن ۇرىككەندەي ارتىنا كىلت بۇرىلا جونەلگەندە داۋىسىمدى كوتەرە سويلەپ قالدىم.
- ىستەگەن ىسىمە، دەلوما قاراپ كورىڭىزدەر!
ايداۋشىلارىم قودىراڭداپ ايداي جونەلگەندە الگى باستىق ولارعا ەسىكتەن قايتا قاراپ ايقايلاپ، حانزۋ تىلىندە تاپسىردى.
- ءاي، جولداستار، اناۋ قاتەرلى كەرى توڭكەرىسشى، قاشىپ كەتپەسىن، ايىرىلىپ قالماڭدار، ءا!
- قاشپاي-اق قايتىپ كەلەمىن! - دەدىم مەن دە ايقايلاپ. - كىمنىڭ كەرى توڭكەرىسشى ەكەندىگى انىقتالادى ءالى! تەك سىزدەر قارا ساناق قاڭعىلاردى كوبەيتە بەرمەي، تەزدەتىپ ورنالاستىرىڭىزدار! ادامزاتتى ويىنشىققا اينالدىرا بەرمەڭىزدەر!
سويلەپ بولعانىمشا ەسىك ساق ەتىپ جابىلىپ تا كەتتى. قاتتى ءبىر كۇرسىنىپ الىپ، ايدالا بەردىم.
كۇن باتىپ، شىعىس كوكجيەكتەن ىمىرت پەردەسى كورىندى. كۇزدىڭ سۋىق لەبى سىبىرسىز-كۇبىرسىز سيپالاي باستادى. قارا سۇر بۇلت قىزىلتاۋ جوتاسىنان باسپالاپ قانا قاراپ تۇر. كۇننىڭ قىزىل ساۋلەسى سول بۇلتتىڭ جيەگىنە وت تۇتاتقانداي، قىزعىلت «جالىن» شىعارىپ ەدى. ونىسى دا بىقسىپ ءوشىپ بارا جاتقانداي كورىندى.
ەكى ايداۋشىم تىم ناۋمەز كوڭىلسىز سىبىرلاستى دا مەنى جول قاتىناس بەكەتىنە قاراي بۇرا ايدادى. قارسى جاعىمىزدان توپ-توپ بولىپ ءوتىپ جاتقان كۋلي قاڭعىلارىنىڭ سوزدەرىنە قاراعاندا بوسقىنداردى ۇكىمەت شىڭشىنشادان[7] وتكىزبەي توسىپ، شىعىنتىق اقشامەن بەرى قايتا قۋىپ جاتىپتى.
كەش باتىپ، اسپانىمىز كۇڭگىرت تارتا باستادى. تارماق كوشەدەن جولحاتىناس بەكەتىنىڭ ۇلكەن كوشەسىنە بۇرىلدىق. سول قول جاعىمىزداعى پويىز بەكەتىنەن قاپتاپ كەلە جاتقان كوشكىندەر ۇشەۋمىزدى وۋىپ جىبەرگەندەي ءسىڭىرىپ اكەتتى. يتەرمەلەپ-كيمەلەپ قىسا ءتۇستى ماڭايىمىزداعىلار. ارتىمداعى ايداۋشىلارىمنىڭ جان داۋىستارى شىققانىنا جالت قاراسام، يىقتارىنا ايقاستىرا اسقان بەرەزەنت بوقشالارىنىڭ باۋلارىن قيىپ-قيىپ جىبەرىپ، الا جونەلگەن ەكەن. مىقتىلارىم دەگبىردەن مۇلدە ايىرىلعانداي، قالىڭ ادامدى بۇزا جارا ايقايلاپ، قۋا جونەلدى ۇرىلارىن. داۋىستارى مەنەن الىستاي بەردى. وڭ قولىمنىڭ سىرتىن تۇكىرىكتەپ جىبەرىپ، شويىن قىسپاقتان سۋىرىپ الدىم دا، ۇرىنى مەن دە قۋا جونەلگەن بولدىم. ءسويتىپ قالىڭ ءنوپىر اراسىنان كوشەنىڭ وڭ جاق شەتىنە سىتىلا شىعىپ، ارت جاعىما بەزە جونەلدىم دە، ايلانىپ بارىپ، قايتا كىردىم تار كوشەگە.
بۇرىنعى وزەن ارناسىنا سالىنعان ءبىر قالتارىستى كوشەگە كىرە سالا قىسپاقتىڭ ءبىر باسىن سول قولىمنان دا سۋىرىپ الىپ، جانقالتاما سالا جونەلدىم. «بيت بازارى» اتالىپ كەتكەن جايمالى، كىشكەنە اسحانا، شايحانالى الەمتاپىرىق بازار كوشەسىنە شىقتىم ءسويتىپ. «بيت بازارى» كەش تۇسە ءتىپتى قۇجىنايتىن. يىعىمداعى سۋمكانى قولىما الىپ، بوي تۇزەپ، قاراپايىم بازارشى پورىمىنا اۋىسا قويدىم.
مەكەمە قىزمەتكەرلەرى پورىمداس پالتو-پلاششتى ءتورت-بەس قازاق جىگىت دابىرلاسىپ، باس-سيراق، ىشەك-قارىن پىسىرىپ ساتاتىن اسحاناعا بەتتەپ كەلەدى ەكەن. «سورپا ىشەلىك» دەسەدى. قاتارلاسا مەن دە اياڭدادىم. جالاڭ بەشپەت-سىم مەن باسا كيگەن سارى قالپاقتى بەيتانىستىڭ ىلەسكەنىنە سەمىزشە بىرەۋى ۇڭىلە قارادى.
- ءسىز كىم؟ - دەدى كۇبىرلەپ قانا. مەن دە ءۇڭىلىپ، «شىڭجان گازەتىنىڭ» بۇرىنعى ءبىر جاس ءتىلشىسىن شىرامىتتىم. سول شاقتاعى جاس ءتىلشى، مەنشە، ۇزاق جىلدار جىلان جايلاماعان بولسا، ەندىگە دەيىن وسىلاي شار تارتىپ سەمىرمەسىن بە.
- قارعا تامىرلى قازاقپىز عوي، تانىسىپ قالارمىز! -دەگەنىمدە داۋىسىمنان دا تۇسپالداعان بولسا كەرەك تۇرا قالدى.
- سەندەر كىرە بەرىڭدەر! - دەدى جولداستارىنا، وڭاشا قالعانىندا كۇبىرلەدىم.
- مەن بيعابىلمىن.
- ۇيباي-اۋ، ءسىز... بۇرىنعى ورنىڭىزعا كەلىپ، بالا-شاعاسىن ىزدەپ كەتتى دەپ ەدى عوي. امان-ەسەن تاۋىپ كەلدىڭىز بە؟
- جوق، وسىمەن ءۇشىنشى رەت ىزدەپ شىعىپ ۇستالىپ، تارىمعا ءۇشىنشى رەت ايدالىپ ەدىم. ايداۋشى ساقشىلارىمنىڭ ءوزى قازىر عانا جولحاتىناس بەكەتىندە تونالىپ، ۇرىلارىن قۋىپ كەتكەندە قاشىپ شىقتىم.
ءتىلشى جان-جاعىنا قاراپ جىبەردى دە، پالتوسىن شەشىپ، ماعان كيگىزە قويدى. قالپاقتى دا اۋىستىردىق...
اسحاناعا كىرگەن جىگىتتەردىڭ سوڭىنان كىرىپ بارعانىمىزدا اڭتارىلا قاراستى ەكەۋمىزگە. سۇمدانىپ العان وڭشەىڭ سىقاياق جىگىتتەر ەكەندىگىن تەز تانىتتى: ماڭايداعى ستولداردا وتىرعان جات مەيماندارعا قاراسىپ الىپ، ءبىر-بىرىنە كوزدەرىن قىسا-قىسا سالدى. بىرگە كەلگەن داستارقانداستارىنشا امان-سالەمسىز بارىپ وتىرا قالدىم. ءتىلشى عانا كۇبىرلەپ تانىستىردى مەنى. قاشىپ شىققانىمدى دا ايتىپ ۇلگەردى بىلەم، ماعان ءبىر-بىردەن جىميىپ قانا قاراسىپ، يەك قاعىستى. «تيىرمەندە تۋعان تىشقان دۇرسىلدەن قورىقپايدى» عوي. قاشقىندىعىمنان ەشقايسىسى سەسكەنبەيتىندىگى شىرايلارىنان تانىلدى. اسپازعا تاماقتى ۇستەمەلەپ بۇيىردى ءبىر-ەكەۋى.
الدىڭعى بۇيىرتقان تاماقتارى كەلىسىمەن، قوي باسى سالىنعان تاباقتى مەنىڭ الدىما قويا كۇلىستى. «مىنا باس، قۇداي بىلەدى-اۋ، جانناتقا كىرەتىن قاسيەتتى قويدىڭ باسى ەكەن. لايىق ادامىنا ءدال تارتىلعانىن قاراشى! -جولىڭىز ەندى وڭعارىلاتىن سياقتى!» دەپ كۇبىرلەسە وتىرىپ اراق بوتەلكەلەرىن شىعاردى. ءتىلشى باكىسىن الىپ، تۋراي وتىرىپ قۋزادى مەنى.
- ءسىز، بىزگە قاراماي جەي بەرىڭىز، اشىعىپ كەلگەنىڭىز بەلگىلى. اراقتى سىزبەن كەيىنىرەك قاعىستىرالىق!
- مەن بۇگىن ىشپەي-اق قويايىن! امانشىلىق بولسا كەيىن قاعىسارمىز، تەز شىعىپ كەتۋىم قاجەت!
- پالتوڭىزدىڭ ىشكى قالتاسىندا تىلشىلىك كىنەشكەڭىز بار! - دەپ كۇبىرلەدى ءتىلشى. قامسىز وتىرا بەرىڭىز، قۇتىلدىڭىز! جالعىز-اق، مەكەمەدەگىلەرىڭىزگە قازىرشە كورىنبەسەڭىز بولعانى، ءسىزدى ىزدەيتىندەر سول جاقتان ىزدەيدى!
- قارا ساناق قاشقىنداردى الدىمەن وسى «بيت بازاردان» ىزدەسە كەرەك قوي! - دەپ مەن كۇبىرلەدىم. - شىرايىما قاراي كەلىپ يىسكەلەمەي مە؟
اراقتى الدىمەن قاعىسىپ العاندار بۇل سۇراۋىما كۇلكىلى جاۋاپ قايىردى.
- قازىر ءسىز دە قىپ-قىزىل بورتە بولا قالاسىز، حا-حا-حا-ھا-ھا....ا...
- توپتاسقان قىزىل بورتەلەردى كورگەندە يىسشىلدەر قۇيرىعىن قىسا جونەلەتىن بولعان!
- راس ايتادى! - ءتىلشى ماعان كۇبىرلەپ تاعى ءتۇسىندىردى. - ماسقا سوت جوق قوي، اراق ىشكەن سوڭ-اق ماستانعان بولىپ، تەكسەرۋشى كەلسە، قوتيىنشا قاعاتىندار كوبەيىپ كەتتى.
- ءۇرىمجى قازىر، قارا ساناقتاردىڭ ۇياسى، - دەپ سوزگە ەندى قاتىناسقان ءبىرى كۇرسىنە قارادى ماعان. -مىنا ەكەۋمىز دە سىرتتان قاشىپ كەلىپ، وسىندا پانالاپ ءجۇرمىز.
- بۇرىنعى كونە كوز اعا-باۋىر دوستارىڭىزدان قازىر امان تۇرعان ەشكىم جوق. ەڭ امانى كانجيسودا[8]. ون شاقتى جىلدان بەرى تەرگەلىپ بىتپەي جاتىر.
- قازىر بۇل كىسىنىڭ ءجۇز تانىستارى دا جۋىق ماڭنان تابىلا قويماس!
- مەنى مۇلدە سوپيىپ جالعىز قالدىڭ دەپ قورقىتا كورمەڭىزدەر! - دەپ جىميىپ ەدىم، ءتىلماش قارقىلداپ كۇلە قۇپتادى.
- باسقاسىن قويىپ، ءالى ءبىر-ەكى ايدىڭ ىشىندە قوناققا شاقىرۋشىلارىن دا تاۋىسا الماس! ءبارىن ءوزىم تاۋىپ بەرەمىن! قازىرشە قونالقى ورنىڭىز، گازەت قىزمەتكەرلەرى مەن جۇمىسشىلارىنىڭ اراسى بولسىن!... قانە، العاش كەتكەنىڭىزدە ءسىز دە، ءبىز دە جاس ەدىك. قارتايعانىمىزدا بولسا دا امان-ەسەن كورىسىپ وتىرىپپىز. وسى قۋانىشقا مىنا توستتى ءبىر قاعىسىپ جىبەرەلىك!...
تەزىرەك «قىزىلبورتە» بولىپ الۋ ءۇشىن قۇلشىنىپ، «كوكبوز تۇلپارعا» مەن دە مىنە جونەلدىم...
كورەگەن تەرگەۋشىم، تىرشىلىكتىڭ باسقا قۇقىقتارىن تۇگەل توناعانىڭىزدا اراق ءىشۋ قۇقىعىمىزدىڭ اۋىزدىعىن الىپ قويا بەرۋىڭىز نەتكەن قامقورلىق! بۇدان دا زور دەموكراتيا بولعان با! قىزىلبورتە بولىپ ءىشىپ دانىگىپ، «قىزىل كوتەن» بولسىن دەگەن قامقورلىعىڭىز عوي، يە! قۇرالدى ساقشىلارىڭىز دا قاشاتىن بولعان قىزىلبورتە باتىرلارعا قاتىن ساباۋ قيىن با. بالالارىنىڭ شۋلاۋى ولارعا بولىساتىن جاناشىر جاقىندارىنىڭ قيراي قۇلاۋى جۇلىقتارىنان كەلەر مە. جالعاندى جالپاعىنان باسىپ، قىلارىن قىلىپ، قىرارىن قىرىپ بولعان سوڭ ءبىر-ءبىر ەسىنەپ قانا ەستەرىن جيىپ الىپ، تۇرمەلەرىڭىزگە وزدىكتەرىنەن اياڭداي بەرمەي مە؟ بۇلاردان ارزان، بۇلاردان مومىن قۇل بار ما سونسوڭ. تەڭدەسسىز دانىشپانسىز، تەرگەۋشىم، ۋ بەرسەڭىز دە، اتساڭىز دا كوزگە ءتۇسىپ، وزىڭىزگە جاۋاپكەرشىلىك ارتىلار ەدى عوي. ولاردىڭ اقشاعا وزدىگىنەن ساتىپ الىپ ىشكەن ۋىنان سىزگە تىرەلەتىن قىلمىستىڭ قىلشىعى بار ما! كوزدەگەن ماقساتىڭىزعا جەتە بەرۋ ءۇشىن بۇدان وتكەن كورەگەندىك، بۇدان ۇتىمدى امال قايدا؟! اقشا دا، قۇل دا، دەموكراتتىق اتاق-ابىروي دا - ءبارى دە وسى كوكبوز تۇلپارعا قۇقىق بەرگەن ءوز قولىڭىزعا جيىلا بەرمەك تە، نادانداۋ قىزىلبورتە جۇرتشىلىعىڭىزدىڭ جەلكەسى، وزدەرى تاپقان قىلمىسپەن قيىلا بەرمەك قوي!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] لاۋحان (حانزۋشا) - شال.
[2] شانتۋ (حانزۋشا) - وراعان باس (سالدەلى). ۇيعىرلاردى وسىلاي اتايدى.
[3] ءتاي-ءتاي (حانزۋشا) - بايبىشە.
[4] داڭان - بوقشا، جولداما-دەلو.
[5] حىنان قىرعىن - حىنان ولكەسىنەن قاۋىن-قاربىز شاپاعى ماتەريال ەتىلىپ شىعارىلعان ۋىتتى اراق. ىشكەندە جۋاستاۋ سەزىلەتىندىكتەن ارتىعىراق ءىشىپ قويىپ ولگەندەر كوپ ەكەن. «حىنان قىرعىن» اتالۋى وسىدان.
[6] ني شياۋ سا يسى - نەگە كۇلەسىڭ دەگەن حانزۋشا جازعىرۋ ءسوزى.
[7] شىڭشىنشا - شيجاڭ ىشكى ولكەلەرگە جالعاساتىن كۇنشىعىس جاق شەكاراسىنداعى بەكەت.
[8] كانجيسو (حانزۋشا) - تەرگەۋ ورىنى (تەرگەۋ تۇرمەسى).
