قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىى
«قۇتىبي اۋداندىق ۇكىمەتتەن مەكتەپ تەكسەرۋگە كەلگەن جاقىپ جولداس پەن تولەۋقان مۇعالىمنىڭ جوعالعان اتتارى بۇل ماڭنان تابىلماعاندىقتان وزدەرى ىزدەپ شىقتى. وسى بۇعارال جاعالاۋىنداعى قۇم قىستاۋلارىن ارىلتا سۇراستىرماق. باسقا كۋالىك قاعازدارى وزدەرىنە تولىق حاباردار بولىپ، كومەكتەسۋلەرىڭىزدى سۇرايمىز!» دەپ ۇلكەن اتىرەت، كىشى اتىرەت باستىقتارىنىڭ قولى قويىلعان قاعاز، قاپاس ەكەۋمىزدىڭ وسى قۇمداعى ءورىسىمىزدى كەڭەيتىپ بەرگەندەي بولدى. كوزدەگەن اۋلىمىزعا جول باستاپ جەتكىزىپ سالىپ قايتاتىن اڭشىمەن ۇشەۋ بولىپ كەتە بەردىك. كوزدەپ بارىپ، جوعالعان اتتاردى» سۇرايتىن اۋىلىمىز، ارينە، ءوزىمىزدى بۇرىن بىلەتىن، وقىعان ادامى بار اۋىل عوي. ودان جاتا-جاستانا سۇراستىرىپ، ەندىگى قونالقىعا كۇنباتىس جاقتان تاعى ءبىر اۋىلدى كوزدەيمىز. ول اۋىلعا تاعى دا سولاي ات سۇراي جەتىپ، ادام تابامىز....
ءسويتىپ، بەسىنشى كۇنى ءتۇس اۋا بەسىنشى قونالقىلىق ءۇيىمىز، ساۋان اۋدانىنا قاراستى قۇم قىستاۋلىعىنىڭ بەس-التى كيىز ءۇيلى ءبىر اۋىلىنان تابىلدى. سۇراپ كەلىپ تۇسكەن ءۇيىمىز، اۋىل مۇعالىمى اقاتايدىڭ ءۇيى.
ۇيىنە ەكى جولاۋشى كەلىپ تۇسكەنىن وقشاۋداعى مەكتەبىنەن كورگەن قوڭىر مۇرتتى سارى مۇعالىم جۇگىرىپ جەتىپ قارسى الدى. قانشا قاراسساق تا تانىسا المادىق. شىرامىتا الماسا دا ايەلىن شاي قايناتۋعا ىمدادى. قايدان كەلە جاتقانىمىز بەن اتى-ءجونىمىزدى سۇراۋدان قازاق جوسىنى بويىنشا تارتىنىپ، ءبىراز ىركىلىس، ۇنسىزدىك ۇكىم سۇرە قالىپ ەدى.
ءىى
«قۇتىبي اۋداندىق ۇكىمەتتەن مەكتەپ تەكسەرۋگە كەلگەن جاقىپ جولداس پەن تولەۋقان مۇعالىمنىڭ جوعالعان اتتارى بۇل ماڭنان تابىلماعاندىقتان وزدەرى ىزدەپ شىقتى. وسى بۇعارال جاعالاۋىنداعى قۇم قىستاۋلارىن ارىلتا سۇراستىرماق. باسقا كۋالىك قاعازدارى وزدەرىنە تولىق حاباردار بولىپ، كومەكتەسۋلەرىڭىزدى سۇرايمىز!» دەپ ۇلكەن اتىرەت، كىشى اتىرەت باستىقتارىنىڭ قولى قويىلعان قاعاز، قاپاس ەكەۋمىزدىڭ وسى قۇمداعى ءورىسىمىزدى كەڭەيتىپ بەرگەندەي بولدى. كوزدەگەن اۋلىمىزعا جول باستاپ جەتكىزىپ سالىپ قايتاتىن اڭشىمەن ۇشەۋ بولىپ كەتە بەردىك. كوزدەپ بارىپ، جوعالعان اتتاردى» سۇرايتىن اۋىلىمىز، ارينە، ءوزىمىزدى بۇرىن بىلەتىن، وقىعان ادامى بار اۋىل عوي. ودان جاتا-جاستانا سۇراستىرىپ، ەندىگى قونالقىعا كۇنباتىس جاقتان تاعى ءبىر اۋىلدى كوزدەيمىز. ول اۋىلعا تاعى دا سولاي ات سۇراي جەتىپ، ادام تابامىز....
ءسويتىپ، بەسىنشى كۇنى ءتۇس اۋا بەسىنشى قونالقىلىق ءۇيىمىز، ساۋان اۋدانىنا قاراستى قۇم قىستاۋلىعىنىڭ بەس-التى كيىز ءۇيلى ءبىر اۋىلىنان تابىلدى. سۇراپ كەلىپ تۇسكەن ءۇيىمىز، اۋىل مۇعالىمى اقاتايدىڭ ءۇيى.
ۇيىنە ەكى جولاۋشى كەلىپ تۇسكەنىن وقشاۋداعى مەكتەبىنەن كورگەن قوڭىر مۇرتتى سارى مۇعالىم جۇگىرىپ جەتىپ قارسى الدى. قانشا قاراسساق تا تانىسا المادىق. شىرامىتا الماسا دا ايەلىن شاي قايناتۋعا ىمدادى. قايدان كەلە جاتقانىمىز بەن اتى-ءجونىمىزدى سۇراۋدان قازاق جوسىنى بويىنشا تارتىنىپ، ءبىراز ىركىلىس، ۇنسىزدىك ۇكىم سۇرە قالىپ ەدى.
- بۇعارالدىڭ وسى تۇسىن دا بەڭتۋان يەلەپ الا قويعان با؟ - دەپ ءسوز جولىن مەن اشتىم.
- يە، سولاي بولادى عوي، -دەپ كۇرسىنىپ قالدى مۇعالىم. - قۇمعا مۇنشالىق ىشتەپ كىرىپ قىستاعانىمىز، سولاردىڭ ىعىستىرۋىنان بولىپ وتىر عوي!.. ولاردىڭ ىشكى جاعىنان «ءشاۋدۇي» اتالعان ءبىر جازا لاگەرى قۇرىلدى دا، ولار ءتىپتى شايپاۋ ءتيىپ، بۇرىنعى قىستاۋلىق جايىلىمدارىمىزدىڭ ماڭ-قاراسىن كورسەتپەي قويدى!
«ءشاۋدۇي» دەگەنىڭىز 62-ءشى جىلعى سوۆەت وداعىنا قاشا الماي قالعان بيشارالاردى جيىپ العان مايدان با؟
- ءدال سول. ولاردىڭ ماڭايىنا جولاعان ادام، شۋجۇڭجۋي بولىپ كەتەدى دەپ، وباشا تارايتىن دەرت رەتىندە شەكتەيدى حالىقتى. ول مايدانعا ماڭايلاپ بارعان ادامدى وزدەرى كورمەي قالسا، بەڭتۋان كۇزەتشىلەرى ۇستايدى. ءسويتىپ، بۇل ەكەۋىنەن مىسىق كورگەن تىشقانشا قاشاتىن بولدىق.
- ياپىر-اي، ءا! - دەپ قىنجىلا قارادىم. - بۇلاردىڭ سول شاقتا قاشپاي قالعاندىعى سونشالىق قىلمىس بولىپ تابىلعانى ما!... «ولاي بولسا، جەرىمىزدى ءبىز دە تاستاپ قاشىپ كەتەلىك، اعاتايلار، قويا بەرىڭدەر!» دەپ جالىنباي ما ەكەن وزدەرى؟ - دەگەنىمدە قارقىلداپ كۇلدى ءۇي يەسى.
- ءجا، ءجون سۇراسا وتىرالىق، وزدەرىڭىز كىم بولاسىزدار؟ - دەپ ەكەۋمىزگە كەزەك قارادى. مەن جىميىپ تومەن قاراي بەردىم دە، قاپاس تانىستىرۋعا كىرىستى.
- بۇرىن بيعابىل دەيتىن كىسىنى كورىپ پە ەدىڭىز؟
- يە-يە-يە، كورمەسەم دە ءبىلۋشى ەدىم!.. ول كىسى قايدا؟
- مىنا سويلەسىپ وتىرعانىڭىز سول كىسى!
ورنىنان ىتقىپ تۇردى مۇعالىم. ءبىر قولىمدى قوس قولىمەن الىپ سىلكىلەي بەردى. اماندىقتان ەشتەڭەمدى قالدىرماي سۇراپ، جالپىلداي بەردى.
- شىركىن-اۋ، ءسىزدى كورەتىن دە كۇنىمىز بار ەكەن-اۋ!.. تارىمدا قازا بولدى دەپ نەشە رەت ەستىپ، تورىعىپ قالىپ ەدىك!.. ءسىز قولعا الىنعان جىلى مەن وسى ساۋاندا ونىنشى كلاس وقۋشىسى بولاتىنمىن. مەكتەپ باستىعى بولا قالعان ءبىر اكتيۆ، سايراعان ءسوزىڭىزدى الدىمىزعا جايىپ سالىپ، ال جاماندامايمىسىڭ كەلىپ. جاس، البىرت كەزىم عوي، شىداي الماي قالعانمىن: «كەشە عانا ماقتالىپ ءجۇر ەدى عوي، سايراعان بۇل سوزىندە نە جاماندىق بار!» دەپ قالماسىم بار ما. سودان باستاپ ءوزىم دە ۇشىنىپ، شۋلاعان كوپ «دوقتىردىڭ» وپەرادتسياسىنا ءتۇستىم دە كەتتىم...
سىپايى عانا قارا تورى ايەل ەسىك جاقتان قاراپ كۇلىمسىرەپ تۇر ەدى. ۇمتىلىپ كەلىپ ول امانداستى مەنىمەن. ءسوزى ۇزىلە قالعان مۇعالىمگە قاپاس ەسكەرتتى.
- سانالى كىسى ەكەندىگىڭىزدى ءبىلىپ، سىزگە عانا تانىستىق بەرگەنىم بولماسا، بۇل كىسىنىڭ قازىرگى اتى جاقىپ. اۋىلدىڭ باسقا ادامدارىنا ءوز اتى دابىرا بولىپ كەتپەسىن!..
- ايتپاقتايىن، ەسىم شىعىپ ەسىرە قۋانعانىمنان ءوز ءجونىڭىزدى سۇراماپپىن عوي! - دەگەنىندە، قاپاس تا كۇلىپ، ءوزىن قىسقاشا تانىستىرا سالدى...
- دابىرا بولىپ كەتپەۋدى ەسكەرتكەنىڭىز دە دۇرىس! -دەدى اقاتاي. -بىراق، بۇل اۋىلدىڭ ىشەك-قارنىنا دەيىن ماعان ايان. كورەسىزدەر ءالى، بۇل اۋىلدا شەكتەلەتىنىمىز دە، شەكتەپ شەتتەتەتىنىمىز دە ءبىر عانا اۋمەسەر، امانبەك دەگەن عانا. ول كەلە قالسا، اتىن اتاپ تانىستىرامىز. ودان باسقا جاسىرىنباق وينايتىن ەشكىمىمىز جوق. اقساقالدارىمىز مەنەن دە «سوراقى»، سەنۋلەرىڭىزگە تاتيتىن شالدار. ال، شاي جاسا، جولداس قاتىن!..
اقاتايدىڭ اشىق-جارىق يۋمورلى تىلىنە قارقىلداسىپ كۇلىسە وتىرىپ شاي ىشتىك. الدەكىمنەن ءسۇيىنشى سۇراۋعا اسىققانداي، ىتىپ تۇرىپ شىعا جونەلدى مۇعالىم. الدەن ۋاقىتتا اقساقال، بۋرىل ساقال، يمەك تۇمسىق بۇيرا ساقالدىسىنان تەكەدەي-تەكەدەي ءۇش شالدى ساۋ ەتكىزدى ۇستىمىزدەن. الدىڭعىسى سۋىرىلىپ سويلەي كىردى:
- «الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الپىستاعى شال سالەم بەرەدى» دەۋشى ەدى، اسسالاۋماعالايكۋم، «جاقىپ» جولداس!
وزدەرىنىڭ ىڭعايىنا قاراپ، ءبىز دە تۇرەگەلە قۇشاقتاسىپ امانداستىق. مۇعالىمنىڭ تانىستىرۋىنان الدىڭعىسى ەڭ اقساقالى، ەكىنشىسى مالشىلار اتىرەتىنىڭ باستىعى، ءۇشىنشىسى ونىڭ ەسەپشىسى ەكەندىگىن بىلگەن سوڭ، ءبىز دە جالباراقتاي تۇستىك. اقساقال قارتتى تورگە زورلاپ شىعارىپ ەدىك. ەكەۋى ىمىراعا كەلمەي تومەنگى جاعىمىزدان ورنالاستى. شاي ۇسىنىسىپ ىشە وتىرىپ، دەنساۋلىق، كۇي-جاي جونىنەن ايتىسقا تۇسكەندەي قالىسپاي سۇراستىق. «و دۇنيەگە ءۇش رەت بارىپ قايتقان» ماعان تاڭدانىسا قاراسىپ، «قۋات بەرگەن قۇدايعا» العىستارىن جاۋدىردى. اتىرەت باستىعى قارياعا ىم قاقتى سونسوڭ. اسىعىپ وتىرعان ءبىر جايلارى بارىن قارتتىڭ ماعان كۇبىرلەي سويلەگەنىنەن ۇقتىم:
- بيعان، وسىندا امانبەك دەيتىن يت بار، - دەپ ءسوزدى توتەسىنەن قويدى قاريا. - مىنا اقاتاي مۇعالىمنىڭ قىر سوڭىنا «ساسىق زيالى» دەپ تۇسكەنىنە ون جىل بولىپ قالدى. بۇگىن، ادەتىنشە «مال جاقتى ءبىر ايلانىپ كەلۋگە» شىققان. ەندىگى قايتىپ كەلە جاتقان شىعار. وسى ءۇيدى ىزدەپ كەلگەنىڭىزدى ءبىلىپ، وسىندا وتىرعانىڭىزدى كورسە، يىسكەلەي بەرەدى. كۇتىمىڭىز بولماي، اڭدۋدا قالاسىز: مىنا اتىرەت باستىعى سونى ءبىلىپ، سىزدەردى ءوز ۇيىنە شاقىرا كەلدى، - دەي سالىپ داستارقانعا باتا بەردى دە، ءبىزدى باستاي جونەلدى.
بۇل ۇلكەندەرىن مۇعالىمنىڭ اسىعا شاقىرىپ كەلگەن سەبەبىن ەندى ءتۇسىندىم.
- امانبەك دەگەننىڭ بۇل اتىرەتتەگى مىندەتى نە ەدى؟ -دەپ سۇراي ىلەستىم قارتقا.
- ءوزى ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەسە دە، قۇلاعىن تۇرە تىمىسكىلەپ وسەك ىزدەپ جۇرەتىن نەمە ەدى. «مادەنيەت توڭكەرىسى» باستالعاننان بەرى بەلسەندى بولىپ اتقا ءمىنىپ، اتىرەت مۇشەلەرىنە اڭگىرتاياق ويناتىپ ءجۇر. ۇكىمەتىمىزگە وسىندايلار عانا كەرەك تاقىلەتتى.
- بۇل جەندەتتىڭ قازىر ەشقانداي مىندەتى جوق، تەك بادىراقپىن دەپ قانا بادىرايىپ العان! - دەپ ءبىر جاعىمدا كەلە جاتقان مۇعالىم جالعاستىردى قارتتىڭ ءسوزىن. - ايتەۋىر كوللەكتيۆ مالىن ادامعا جەگىزبەۋگە انت ىشكەندەي، ال، قاسقىر جەسە دەرتتەن، قىستان قىرىلسا ءىش جيمايدى دا. جۇرە الماي قالعان اقساق توقتىنى ادام جەۋگە بەرمەي، ارام ءولتىرىپ ساقتايدى. باسقا ەشقانداي ءىس ىستەي المايتىن جارىمەس بولعان سوڭ كوممۋنانىڭ ۋاڭ سەكرەتارى وسى مالدى باقىلاۋعا - تاينيلىككە قويعان.
سىرتى قۇرىم-كۇيكى كورىنسە دە ءىشى جايناپ تۇرعان كەڭ التى قانات ۇيگە كىردىك. تەكەمەت ۇستىنە كىلەم جايىلىپ، كورپە توسەلگەن تورگە شىعاردى. شاي ۇستىندەگى اڭگىمە قاپاس ەكەۋمىزدىڭ باسىمىزدان وتكەن وقيعالار ۇستىندەگى سۇراۋلارعا جاۋاپ رەتىندە جالعاسىپ وتىر ەدى. اقىراڭداماسا دا كوتەرىڭكى ءبىر داۋىس ەستىلدى سىرتتان. مۇعالىم ەلەڭدەپ «امانبەك قىرسىقتىڭ» كەلگەنىن ەسكەرتتى. بۇل قىرسىققا بەيتانىس ەكەۋمىز شىرەنىپ، ءنانسي قالدىق.
- ويپىر-اۋ، مىنا ارعىماقتار كىمدىكى؟.. ءوي-ءوي مۇنشالىق سەمىز قويدى... ءزاۋ دە بولسا سويۋعا اكەلدىڭدەر-اۋ، ءا!.. وستيسىڭدەر ەندى، كەلگەن قوناعىڭ سونشالىق اۋليە مە ەكەن!..
امانبەكتىڭ بۇل تەرگەۋلەرىنە ەشكىم جاۋاپ بەرمەي وتكىزىپ ەدى. سوڭعى رەنىشىنە قارسى سىرتتان ەكەۋى قاتار زەكىدى.
- ءتايت ارى، ءدۇيجاڭنىڭ ءوز قويى، بەلگىسىن كورمەي تۇرمىسىڭ!
- اۋىل قورىعان اق ءتوس ۇقساماي، ءوشىر ءۇنىڭدى!
- ەي، ەي، امەكە، - دەدى تاعى بىرەۋى باسەڭ ۇنمەن. -بۇل قوناق، سەن قىلجاقتايتىن قوناق ەمەس، مال كۇتىمىن تەكسەرۋگە ۇلكەن جەردەن شىققان ۇلىق. وسىندايدا قۇيرىعىڭدى قىسىپ الا عوي!.. سەمىزىنەن سويماساق، الدەن ارىقتاتىپتى دەپ ەزۋىمىزدى قۇلاعىمىزعا قوساتىن قوناق!
امانبەكتىڭ ءۇنى وشە قالىپ ەدى. الدىمىزعا كەلىپ سالەم بەرۋ ءۇشىن جاسانىپ تۇرعان سياقتى. قارا مۇرتىن شيراتىپ، جامان تىماعىن شەكەسىنە قوندىرا كىردى ۇيگە.
- اسسالاۋمالايكۋم!
- تارت ءتىلىڭدى! - دەدىم زەيىل قاباقپەن. - ون جىلدان بەرى ۇيرەتكەن توڭكەرىستىك سالەم قايدا؟... ماۋجۋشي ارامىزدان كەتىسىمەن ۇمىتقانبىسىڭ! ءيا، بۇرىننان باعىنباي، ساحارادا ءجۇرىپ توردان ءتۇسىپ قالعان ەلەمەنتپىسىڭ؟
- بۇل اۋىلدا ەڭ جاقسى جاتتاعانى مەن ەدىم، باسشىلىق، كەشىرىڭىز!.. مۇنداي باسشىلارىمىز، ءتىپتى، مۇعالىمىمىز دە باياعى اسسالاۋعا اۋىسىپ العان سوڭ، مەن دە سولاي بولىپ بارادى ەكەنمىن. كەمشىلىگىمدى ەندى تانىدىم، تۇزەتەيىن! - امانبەك وسىنىسىن بۇلدىراقتاتا سويلەپ جىبەرىپ، ارقاسىنا بۇرىلا جونەلگەنىندە توقتاتتىم:
- توقتا!.. سەنىڭ اتىڭ كىم؟
- امانبەك، امانبەك!... بۇرىننان ماداقتالىپ، اكتيۆ سايلانىپ كەلگەن امانبەك دەگەن كىسى مەن ەدىم، باسشىلىق!
- اكتيۆتىگىڭ وسى ما، ءماۋجۋشيدىڭ وسيەتىن ەكى ايعا جەتكىزبەي جەپ قويعانىڭ با!.. امانداسۋ ءتارتىبىن ۇمىتقانىڭدا «ۇلى ءۇش شىعارماسىن» الدەقاشان ۇمىتقان شىعارسىڭ؟
- جوق، استاپىراللا، ونى ۇمىتا ما ەكەن!
- ۇمىتپاساڭ، قانە، «حالىق ءۇشىن ىستەيىكتى» وقىشى!
- «ادام اقىرى ولەدى...» -دەپ جىبەرىپ سوڭىن ەسىنە تۇسىرە المادى. - «ولەدى... ولەدى...» دەپ ەكى-ءۇش رەت قايتالاسا دا تۇسپەدى ەسىنە. ۇيدەگىلەر دۋ كۇلدى. تۇقىرا ءتۇستى امانبەك.
- ال، «ولەدى، ولەدى»، ونان سوڭ؟
- ونان سوڭ ۇمىتىپ قالىپپىن، كەشىرىڭىز، قايتادان جاتتاپ الايىن، بۇرىن ءدال مۇنى وتە تولىق بىلەتىنمىن، باسشىلىق! جىن-شايتانداردىڭ ازعىرۋىنان....
- «وسىنى «تولىق بىلەتىن» كەزىڭدە حالىق ءۇشىن نە ىستەپ بەردىڭ قانە، سونى ايت، ولاي بولسا!
- ۇزبەي ايتىپ، حالىققا ۇيرەتىپ كەلگەنمىن، باسشىلىق! بىراق...
- ءيا، «بىراق»؟.. حالىققا ۇيرەتىپ ءجۇرىپ ءوزىڭ ۇيرەنبەدىڭ، جۇمىس ىستەمەدىڭ؟.. سولاي ما؟ حالىقتى جاتتامادىڭ دەپ سابادىڭ، جالا جاپتىڭ، وتىرىكتى مويىنداۋعا زورلاپ، بايلادىڭ، اسپاققا اسىپ، استىنان وت جاقتىڭ!.. ونان سوڭ؟.. حالىقتىڭ ءوزى باعىپ وسىرگەن مالىنان دىم تاتىرماۋ ءۇشىن ءولىپ بارا جاتقان توقتىسىن دا باۋىزداتپاي، ارام ءولتىردىڭ!.. ونان سوڭ؟.. «حالىق ءۇشىن ىستەگەن» تاعى نەڭ قالدى؟
مەنىڭ بۇل تاققان ايىپتارىمدى ءۇي سىرتىنان قۇپتاۋشىلار كوبەيدى.
- ءدال سولاي! ءبارى راس!
- اراق تاۋىپ بەرە الماعان قويشىلاردى سابايتىن...
- ءۇي، بۇلاردان زور «ەڭبەكتەرى» ءالى ايتىلمادى، توسا تۇر! -دەگەن سىرتتاعى داۋىستاردى تىڭداپ الىپ جالعاستىردىم ءسوزىمدى.
- دەمەك، «حالىق ءۇشىن! حالىق ءۇشىن!» دەپ ايقايلاي ءجۇرىپ، ونىڭ كەرىسىنشە حالىققا قاراقشىلىق ىستەدىڭ! ءماۋجۋشيدىڭ وسيەتىنە بۇتىندەي قارسى ىستەپ ءجۇرىپ، كەرى توڭكەرىسشى بولماي، اكتيۆ سايلاناتىن سەبەبىڭ نەدە؟
- ولاي ەمەس، باسشىلىق، نانباساڭىز ۋاڭ شۋجيدەن سۇراڭىز كىم ەكەندىگىمدى!
- سەنىڭ كىم ەكەندىگىڭدى وسى ەڭبەكشى حالىق بىلمەي، مۇندا ءبىر كەلىپ كورمەگەن ۋاڭ ءشۋجيىڭ بىلمەك پە!
- شۋجي دەگەن - حالىقتىڭ ناق ءوزى عوي باسشىلىق! -دەپ كۇڭك ەتە تۇسكەن امانبەك، سول تۇقىرعان بەتى شىعا جونەلدى سىرتقا. - وسى جىن-شايتانداردىڭ سوزىنە سەنەتىن ءوزى كىم ەكەن! - دەپ ەسىكتەن شىعا كۇبىرلەدى دە، - ۋاڭ شۋجي بار، تۇكىردىم سەندەي ساسىق زيالىلارعا! - دەگەنىن الىستاپ بارا جاتىپ، داۋرىعا ايتىپ كەتتى.
- ەي، امەكە، «حالىق ءۇشىن ىستەۋدى» بىلمەسەڭ دە، قاشىپ بارا جاتىپ ۇرەتىن قانشىقتىڭ ادەتىنە جەتىلگەن ەكەنسىڭ ءا! - دەپ وعان سىرتتان بىرەۋى داۋىستاپ ەدى.
- كىرىپ كەتۋگە شۋجيدىڭ قۋىسىن تابا الماي بارا جاتىپ، مىنا باتىرلىعىن قاراشى، ەي، ءوزىنىڭ! - دەپ تاعى بىرەۋى كوسىپ جىبەرگەندە دۋ كۇلدىك.
جۋان دونەن قوي ۇيگە جەتەكتەلىپ كىرىپ، باتا بەرىلگەن سوڭ، سويۋعا دالاعا قايتا شىعارىلدى. اتىرەت باستىعى دا سىرتقا شىعىپ، «ەكى قوناقتىڭ اتىن» دالاعا جىبەرمەي، ءشوپ سالىپ قوراعا قاماپ قۇلىپتاپ قويۋدى تاپسىردى.
- ساق بولىڭدار، ءا! - دەپ الدەنەنى كۇبىرلەپ ەسكەرتىپ قويىپ كىردى ۇيگە. تەگى، امانبەكتىڭ مۇنداي كەلىسپەي قالعان قوناقتارعا سايلايتىن قاستىعى دا بار بولسا كەرەك.
- ۋاڭ شۋجيلەرىڭىزدىڭ مال اتىرەتىنە سايلاپ جۇرگەن تەكەشىگى وسى «كىسى» دەشى؟ - سۇراي قارادىم مۇعالىمگە. - ال، مۇنىمەن ءوزىڭ قالاي دۇسپانداسىپ قالعانسىڭ؟
- قۇداي تاعالا بۇل ەكەۋمىزدىڭ جۇلدىزىمىزدى ءبىر-بىرىنە قارسى شاقشىرايتىپ قويسا كەرەك! - مۇعالىم جاۋابىن كۇلە باستاپ، كۇرسىنە جالعاستىردى. - ءتۇۋ باستا ەكەۋمىز مەكتەپكە بىرگە تۇسكەنبىز. بۇل، مەنەن ەكى-ءۇش جاس ۇلكەن ەدى. جارىم جىلدان سوڭ-اق مەكتەپتەن قاشىپ شىعىپ الىپ، تەمەكىنى قيسىق تىستەدى. قاي جەردە توبەلەس بولسا، سول جەردەن كورىنىپ ءجۇردى. ەكى جىل وتىسىمەن اراق تابۋ ءۇشىن ۇرلىققا كىرىستى. وقۋدان قايتقان وقۋشىلاردى دا تونايتىن بولدى. ەكى-ءۇش سەرىگىمەن ءبىزدى توسىپ ءتىنتىپ، اقشا تابا الماي ۇرىپ كەتتى. قورقاتىن بولعانىمىزدى بىلگەن سوڭ، اراق ساتىپ اپەرۋگە زورلاپ ءجۇردى. اقشا اكەلمەسەڭ ۇرامىن دەيدى. ول شاقتا تۇزۋىرەك وقۋشى اقشا ۇستاي ما. ءبىر كۇنى جۇدىرىق جەگىم كەلمەي قىسىلعانىمنان، «ەرتەڭ اكەمنەن اقشا سۇراپ اكەلىپ بەرەيىن!» دەپ جالىنىپ قۇتىلدىم دا، اكەمە كەلىپ ايتتىم. امانبەككە ىستەگەن ءبىرىنشى قىلمىسىم وسى بولعان! -دەپ ءبىر كىدىرگەن مۇعالىم، بۇل ۇزاق اڭگىمە دەگەندەي شايدى سوزا ۇرتتاپ قويىپ، جالعاستىرا بەردى ءسوزىن...
اكەسى ەرتەڭىنە اقاتايىنا ەرە بارىپ، مەكتەپ باستىعىنا امانبەكتىڭ بۇلاڭشىلىعىن مالىمدەگەن ەكەن. سودان باستاپ جوعارى سىنىپتاردىڭ ۇلكەن وقۋشىلارى سول اۋىلدىڭ بالالارى قايتقاندا سوڭدارىنان باسپالاپ ەرىپ بارىپ، امانبەكتەردى قيراتا ساباپ كەتىپ ءجۇرىپتى. ەكى-ءۇش رەت تاياق جەگەن سوڭ ول قاراقشىلار دا ۇيعىر لۇكشەكتەرىمەن كوبەيىپ شابۋىلدايتىن بولىپتى. بۇل جايت، اۋداندىق ۇكىمەتكە مالىمدەلگەن سوڭ سوتقارلاردى وقۋعا، جۇمىسقا ورنالاستىرۋ ءىسى جۇرگىزىلسە كەرەك. امانبەك وقۋعا سوندا دا كىرمەي، ديقانشىلىق كووپيراتيۆىنىڭ بىرىنە ورنالاسقان ەكەن. ەدەل-جەدەل ەكى رەت ۇيلەنىپ، جالقاۋلىعى مەن اراقكەشتىگىنەن ەكى رەت اجىراسىپتى دا، جۇمىستان دا بەزىپ، قالا قاڭعىباسىنا اينالىپتى. تۋىسقاندارى كومەكتەسىپ ۇيلەندىرمەك بولسا دا، اتاعى بار سودىر اراقكەش امانبەككە ايەل جولاي ما. سول ديۋاناشىلىعىمەن جۇرە بەرىپتى.
«ستيل تۇزەتۋ» اتىمەن جۇرگىزىلگەن «وڭشىل»، «جەرلىك ۇلتشىلدارعا» قارسى ناۋقاننىڭ قىزا باستاعان كەزى، كوممۋنا قۇرىلىپ، امانبەك سياقتى قاڭعىمالاردى ءوزدى-ءوز ۇيلەرى كىرگەن كوممۋنالارعا ساقشىلار قۋىپ تىققان كەز ەكەن. امانبەك كوممۋنانىڭ اۋىل پرولەتارىنان شىققان مۇشەسى بولىپ تىزىمدەلىپتى دە، قىپ-قىزىل كۇرەس مايدانىنا قاندى جۇدىرىعىن تۇيە كىرىپتى. كوممۋناسىنداعى «جەرلىك ۇلتشىلداردىڭ» قىلمىسقا مويىنداماي تۇرعان ءبىر «جاھىلىن» امانبەكتىڭ جۇدىرىعى مويىنداتقانىن كورگەن ۋاڭ شۋجي «ناعىز توڭكەرىسشى دەگەن مىنە وسىلاي بولادى!» دەپ ماقتاماسىن با. ماقتاعان سايىن داليىپتى امەكەڭ. داليا-داليا «كەرى توڭكەرىسشى» دەگەندى يىسكەلەپ ءجۇرىپ ءوزى تاۋىپ، توڭكەرىپ قويىپ تەپكىلەيتىن قىران توڭكەرىسشى بولىپ بەكىتىلىپتى. بەكىتىلۋمەن بەكەمدەلە تۇسكەن «قىران توڭكەرىسشى»، كەي «جەرلىك ۇلتشىلعا» ىستەگەن سودىرلىعىن قۇپتاماعان بەلسەندى سەرىكتەرىن دە باس سالىپ تەپكىلەيتىن دارەجەگە جەتىپتى. «كىم دە كىم كەرى توڭكەرىسشىگە ارا تۇسسە ول دا كەرى توڭكەرىسشى»[1] دەپ سويادى ەكەن. ارينە، وزىنە اراق الىپ بەرمەگەندەر دە كەرى توڭكەرىسشى قاتارىنا جاتسا كەرەك. ءسويتىپ ءجۇرىپ ءوز سەرىكتەرىنەن دە ايىرىلىپ، سول كوممۋنانىڭ «شىنايى توڭكەرىسشىسى» دارا ءوزى عانا بولىپ قالىپتى. كۇرەسكە تارتىلعان ادامنىڭ ۇستىنە كۇركىرەپ بارىپ قونا تۇسەدى. مۇندايدا شۋ كوتەرىپ بارىپ جۇلمالاساتىن سۇيەنىش-ساپتاستارى قالماعان امانبەكتىڭ ءوزى تاياق جەپتى ءبىر كۇنى.
قالادا ونىنشى سىنىپتا وقىپ ءجۇرىپ، (جوعارىدا ءوزى بايانداعان سەبەپپەن) «قاتەلەسكەن» اقاتاي، كۇرەسكە تۇسە-تۇسە مەكتەپتەن ايدالىپ، ءوز كوممۋناسىنا تومەنگە قۋىلعان ەكەن. ول تومەندە ەگىنشىلىك ەڭبەگىنە سالىنىپ قانا قويماي، امانبەك جاعىنان كۇرەسكە تاعى تارتىلىپتى. ءوزىنىڭ «قاتەلىگىن» مويىنداپ، ءوزىن-ءوزى جۋاس قانا تەكسەرىپ تۇرعانىندا امانبەك اقىرىپ بارىپ، شەكەسىنەن قويىپ جىبەرىپتى. بۇل «توڭكەرىسشىنىڭ» قازىر جالعىز قالعانىن ءبىلىپ جۇرگەن اقاتاي دا بۇيىرلەتە پەرىپ جىبەرگەن ەكەن. امانبەك ءيىلىپ بارىپ جيىلىپ، ۇستاسا كەتىپتى. اقاتاي الىپ ۇرىپتى دا باسىپ وتىرىپ، كوپشىلىككە ءوزىنىڭ جازىقسىزدىعى جونىندە شاعىم ايتىپتى.
كۇرەس جيىنىنا قاتىناسقانداردىڭ كوبى اقاتايدىڭ تۋىستارى مەن دوستارى ەكەن. سولار دۋ كوتەرىلىپ، امانبەكتىڭ ءىسىن سوتقارلىققا اينالدىرىپتى دا، اقاتايدى الا جونەلىپتى. «قاراقشى امانبەكتىڭ بۇزاقى كۇرەسىنە تۇسىرمەيمىز!» دەپ ءبىر داۋىسپەن دۇرلىگە جەتىپتى ۋاڭ شۋجيگە. امانبەكتىڭ بار قىلمىسىن اقتارا بايانداپتى. «امانبەك قاتىناسقان كۇرەس جيىنىنا قاتىناسپايمىز! بارلىق تاپ جاۋلارىنا قارسى كۇرەستى امانبەكسىز-اق جۇرگىزىپ كەلگەنبىز. ءالى دە ءوزىمىز جۇرگىزە الامىز. ول لۇكشەگىڭىزدىڭ بۇزعىنشىلىعىنا ەندى جول قويا المايمىز. توڭكەرىس جولىمىزدى وعان بىلعاتپايمىز، كەتسىن ارامىزدان!» دەپ شىعىپتى. قالعان اكتيۆتەرى دە، ءتىپتى، كۇرەس جيىنىن باسقارۋشىلارى دا تەرىسكە شىعارا الماپتى بۇل تالاپتى.
ولاردىڭ ءبىر اۋىزدىلىعىنان ەشقانداي باستاۋشىسىن ايىرىپ شىعارا الماي امالسىز قالعان ۋاڭ-شۋجي، امانبەكتى شاقىرتىپ الىپ، ونىڭ شاعىمىن تىڭداپ جازىپ الىپتى دا، ارقاسىنان قاعىپتى: «سەن جاقسىسىڭ، بىراق جالعىز قالدىڭ. ولاي بولماعاندا ءىسىڭ دۇپ-دۇرىس ەدى. ەندى مالشىلار اتىرەتىنە بارىپ، بۇدان دا پايدالى توڭكەرىستىك مىندەت ورىندا! ول ىسكە سەنەن سەنىمدى ادامىمىز جوق. وسى كوممۋنانىڭ بارلىق مالىنا باس-كوز بولىپ، بولعان ءىستى ماعان دەرەۋ مالىمدەپ تۇر!» دەپ تاعايىنداعان ەكەن.
وسى اۋىلعا سالت كەلىپ ورنالاسقان سوڭ، ءبىر ماس كەزىندە سول مىندەتىن ءوزى ايتىپ بەرىپتى اتىرەت باستىعىنا. سودان بەرى اقساقال-قاراساقالدار وزدەرىنىڭ بۇل سەنىمسىزدىكتەرىنە ىشتەي شامدانىپ، كەرىسىنشە باسقاراتىن بولىپتى: تاۋىرىرەك مالعا، ءتىپتى، ءوز ەن-تاڭبالارىن باسىپ الىپ تا، اركىمنىڭ مەنشىكتى مالىنا اينالدىرىپ تا بەرە بەرەتىن بولىپتى.
ال، امانبەكتىڭ ۇستىنەن وعان اراق الدىرىپ بەرە الماي تاياق جەگەن مالشىلاردىڭ شاعىمى قۇمشا بوراپتى. ءسويتىپ، كوللەكتيۆ مالىنداعى شىعىننىڭ بارلىعى امانبەك كەلگەننەن بەرگى شىعىن ەكەندىگى دالەلمەن دە، كۇمانمەن دە مالىمدەلە بەرىپتى. (ولاي مالىمدەلمەي، امانبەك كەلگەننەن بەرگى مال ونىمىنەن تيتتەي ناتيجە كورىلسە-اق، ۋاڭ شۋجيدىڭ ونى مالشىلار اتىرەتىنە باستىق ەتىپ سايلاماق بولىپ جۇرگەنى بەلگىلى ەكەن.) ۋاڭ شۋجي سوندا دا بۇل اراقكەش ءتاينيىن قايتارىپ اكەتپەي، ۇساق-تۇيەك سالەم-ساۋقاتپەن سىيلاپ-سىيلاپ، مالشىلارعا قارسى سالا بەرىپتى.
- امانبەك جايىن تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءسىز تىڭداۋعا لايىق ەڭ اشىنىشتى ءبىر تاريح بار، - دەپ اقاتاي تاعى ءبىر اڭگىمە باستادى.
- اۋداندىق پارتكومداعى «پرولەتارياتتىڭ زور مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» باسشىلىعى «جەرلىك ۇلتشىل» مۇراتبەك اتتى ىقپالدى مۇعالىمدى 68-ءشى جىلى «بيعابىلدىڭ وسى اۋدانعا ورناتقان كەرى توڭكەرىس ۇيىمداستىرۋشىسى» دەگەن جالامەن كۇرەسكە تارتقىزعان ەكەن. مۇراتبەك بۇل جالانى مۇلدە مويىنداماي قويعاندىقتان باسشىلىق «توڭكەرىس بەلسەندىلەرىنىڭ» قيناپ مويىنداتۋىنا تاپسىرىپتى. سول قيناۋ جازاسىندا ولتىرىلگەن مۇراتبەك «قىلمىسىن جاسىرۋ ءۇشىن ءوزى ءولىپ العان» بولىپ جاريالانىپتى. ونىڭ مۇعالىم ايەلى «جەرلىك ۇلتشىل» قالپاعىمەن بۇرىنىراق جەر اۋدارىلىپ كەتكەن. توعىزىنشى كلاستا وقىپ قالعان ماعريپا اتتى جالعىز قىزى تۇرمىس قيىنشىلىعىنان ءوزىنىڭ ىشتەي ۇناتىپ جۇرگەن جىگىتىمەن سويلەسىپ، تۇرمىستانۋعا كەلىسكەن ەكەن. نەكە قاعاز الۋعا بارعاندارىندا رۇقسات ەتىلمەي قايتارىلىپتى دا، «باسشىلىققا» مالىمدەلىپتى. ەكى كەرى توڭكەرىسشىنىڭ مۇراگەرىنە ول ورىن ءتىپتى قاتال قاراماسىن با. «تاڭداعان جىگىتى دە وڭشىلعا بەيىم جىگىت. كوممۋنيزم تاربيەسىندەگى قىپ-قىزىل وقۋشىلارىمىزعا كەرى توڭكەرىسشىلدىك ىندەتتەرىن جۇقتىرماۋ شارت. تۇرمىس قيىنشىلىعى ماجبۇرلەگەن ونداي قىز پارتيانىڭ جاڭا قاندى بەلسەندىلەرىنە نەكەلەنسىن!» دەگەن نۇسقاۋ شىعارىپتى. ماعريپا ونىسىنا كونبەي جىلاپ-ەڭىرەپ، «ءوزىمنىڭ تابىسقان جىگىتىمنەن باسقا ەشكىمگە بارمايمىن. جاسىم ون سەگىزدە. نەكە ەركىندىگىمە قيانات ەتپەڭىزدەر» دەپ بارا بەرىپتى سول «باسشىلىققا».
«ولاي بولسا زايجاۋيۇگە[2] باراسىڭ! اكەڭ دە شەشەڭ دە كەرى توڭكەرىسشى. ال، تيمەك بولعان جىگىتىڭ دە سولارعا بەيىم. ءبىز سەنى ونداي ازعىندىقتان ساقتاپ قالۋعا مىندەتتىمىز. سوندىقتان وندايلاردان شەكاراڭدى بۇتىندەي ايىراسىڭ! بارىپ ورنالاسقان جەرىڭدەگى پارتيا باسشىلىعىنا شارتسىز بويسۇناسىڭ. پارتيا باسشىلىعىنا باعىنۋ-باعىنباۋ ماسەلەسى، سەنىڭ تاعدىرىڭدى بەلگىلەيدى. پارتيانىڭ بۇل قامقورلىعىن ۇمىتپا!» دەگەن ەرەكشە قۇقىقتى «باسشىلىق»، اتاقتى ۋاڭ ءشۋجيدىڭ ۋىسىنداعى كوممۋناعا جولداپ بەرىپتى.
ءوزىنىڭ كيىم-كەشەك، توسەك ورنىنان باسقا، يىسكەپ ءجۇرۋ ءۇشىن اكەسىنىڭ تاقياسى مەن شەشەسىنىڭ جاۋلىعىن عانا الىپتى دا تۋعان ءۇيىنىڭ بوساعاسىن قۇشاقتاپ جىلاپ-جىلاپ الىپ، ەسىگىن قۇلىپتاپتى.
جاس ماعريپانىڭ سۇلۋلىعىنا كارى ۋاڭ ءشۋجيدىڭ كوزى ءتۇسىپ، كىشكەنە عانا ءبىر ءبولىمىن بوساتقىزىپ جاتقىزىپتى دا «كوممۋنيزم اسحاناسىنا»[3] ءبولىپ، تايقازانعا وت جاعۋعا مىندەتتەپتى.
كەرى توڭكەرىس ۇيەلمەننەن قايتا تاربيەلەنۋگە كەلگەن بۋرجۋازيالىق جاس زيالىعا بۇدان ۇلكەن قامقورلىق بولا ما!» دەپ باستاپ ارباۋعا كىرىسىپتى سونسوڭ. اسحانانىڭ حانزۋ زاۆحوزىنا كوندىرىپ بەرۋدى سونىڭ قولىنداعى جالدانبالارىنا مىندەتتەپتى. قايتا تاربيەلەنۋگە كەلگەن باسقا جاستاردىڭ كۇندىز-ءتۇنى دەم الماي، مەرتىگە شويىرىلا ىستەپ جۇرگەن اۋىر جۇمىسىن، ولاردىڭ توزاقتاي جاتىن ورىندارىن كورسەتكىزىپتى. ىلە-شالا حانزۋعا تيگەن ءبىر ۇيعىر ايەلدىڭ جايناپ تۇرعان ۇيىنە شاقىرتىپ مەيمانداتىپتى. ەرتىپ جۇرگەن جالدانبا ايەلىنە جەرلىك ۇلتشىلدىق قالپاقتان قۇتىلۋ ءۇشىن وسىنداي كۇيەۋگە ءتيۋدىڭ قاجەتتىگىن ايتقىزىپتى. باسقاداي تاۋىرىرەك تۇرمىس كەشىرۋ مۇمكىندىگىنىڭ جوقتىعىن ءتۇسىندىرىپتى ءسويتىپ. «سەنى مەن اسا زور باقىتتى تۇرمىسقا شىعارامىن!» دەپ ءشۋجيدىڭ ءوزى جىلميىپ، «تۇرمىسىڭىزعا نە قاجەت بولسا، ماعان ايتىپ تۇرىڭىز!» دەگىزىپ زاۆحوزىن قىلمىڭداتىپتى...
وسىلاي جارىم جىل بەرگەن تاربيەسىمەن ماعريپانى كوندىرە الماعان شۋجي كەكتەنىپتى دە، قىساس ءۇشىن قايتا تاربيەلەنۋشىلەردىڭ قارا باتپاقتاعى اۋىر جۇمىسىنا قوسىپ، جاتىن ورنىن سولار جاقتان توزاققا كوشىرتىپتى. ماعريپا وعان دا كونىپ، نەكە جونىندەگى ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىعىن ءبىر-اق ايتىپتى: «مەن بۇل جەردە كۇيەۋگە شىعۋ ءۇشىن ەمەس، «قايتا تاربيەلەنۋگە» كەلگەنمىن، شۋجي، قانداي اۋىر جۇمىسقا سالساڭىز دا باسقا تاربيەلەنۋشىلەرمەن بىرگە كورەرمىن. جالعىز-اق، كۇيەۋگە شىعۋ ءجونىن ايتپاڭىز ماعان!» - دەپ كەتە بەرىپتى.
ۋاڭ شۋجي قىزدىڭ ءوز زاۆحوزىنا كونبەيتىندىگىن بىلگەن سوڭ تاعى دا قىساس ءۇشىن قىرىق جاستى القىمداپ قالعان جارىمەس امانبەك جەندەتكە قوسا سالۋدى ويلاستىرىپتى. ماعريپانى ءبىر ايدان سوڭ باتپاقتان شاقىرتىپ الىپ، ەندى امانبەككە جادىلاۋعا كىرىسىپتى.
«پارتيامىزعا جاڭا قان قابىلداماقپىز. جاڭا قان دەگەنىمىز - پارتيامىزعا ەڭ ادال بەرىلگەن، ەڭ جاڭاشىل، ەڭ مىقتى بەلسەندىلەردەن، ماسەلەن، امانبەك جولداس سياقتى ەكپىندى، دارىندى پرولەتارلاردان مۇشە تارتۋ عوي. سولاردىڭ ەڭ تاڭداۋلى، پارتياعا ەڭ سەنىمدى بىرەۋىنە قوسىلساڭ، جاقسى وزگەرىپ، پارتياعا ءوزىڭ دە قابىلداناسىڭ. پارتياعا وتسەڭ، شەشەڭدى دە كەپىلدىككە الىپ، ءوز قاسىڭا كەلتىرىپ الاسىڭ!»
«كۇيەۋسىز ءوزىم-اق جاقسى وزگەرىپ، شەشەمدى كەلتىرىپ الا الامىن!» دەپ تويتارىس ايتىپتى ماعريپا. بۇل جاۋابىنا قادالا ءتۇسىپتى ۋاڭ شۋجي:
- «سەن ءوزىڭ پارتيانىڭ ەڭ تاڭداۋلى جاڭا قانىنا قارسىمىسىڭ؟.. ولاردان بەزىپ جاقسى وزگەرەمىن دەگەنىڭ بەكەر ءسوز. ءبىز شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ىزدەيمىز! ال، سەنى بۋرجۋازيا جاققا ءتىپتى دە جىبەرمەيمىز! سەن جاسسىڭ، ءوز سابىمىزعا بۇتىندەي تارتقىمىز كەلىپ وتىرعان بۇل قامقورلىقتى تۇسىنەمىسىڭ، جوق، پارتياعا وسىنداي قارسى قالپىڭدا قور بولىپ وتپەكپىسىڭ؟»
«مەن پارتياعا ەشقاشان قارسىمىن دەمەدىم عوي. جالعىز-اق، كۇيەۋگە شىقپايمىن دەدىم. سونىم دا قارسىلىق پا!»
«پارتيانىڭ ايتقانىنا كونبەۋدىڭ ءبارى قارسىلىق! پارتيانىڭ بار دەگەن جەرىنە بارعانىڭ عانا دۇرىس!.. شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ىزدەۋ دەگەنىمىز وسى!»
ءسوزدى وسىلاي قورقىتىپ دوعارىپتى دا، امانبەككە ءتاۋىر كيىم جىبەرىپ، دەرەۋ بوي تۇزەپ كەلۋگە بۇيىرىپتى. ەكى-ءۇش كۇن ىشىندە-اق شاكىلدەۋىك بۇرشاقپەن «جاڭاشا توي» وتكىزىپ ماعريپانى سول جەندەتىنە قوسىپتى دا، مالشىلار اتىرەتىنە جونەلتىپتى. زورلىقپەن شىققان تۇرمىسىنان قازىر ەكى بالا تۋىلعان ەكەن.
وسى وقيعانى سويلەپ بولىپ كىدىرگەن اقاتاي اۋىر كۇرسىنىپ، سۋىعان شايىن جۇتا سالا جالعاستىردى ءسوزىن:
- جۇرت باسقارۋدىڭ بارلىق زىميان باستىقتارعا ورتاق ءبىر ءادىسى بولادى عوي، بيعا، ول ءادىس قازىر بىزدە ياڭ ءجاڭجۇننىڭ امالى دەپ اتالىپ ءجۇر. بىراق، ول جاڭجۇننەن الدەقايدا بۇرىن ەسكىرىپ، تامتىعى قالماعان ءادىس ەكەندىگى وزىڭىزگە دە ايان. ول امال، ءبىر-بىرىنە وشتەسىپ العان ادامداردى ءبىر جەرگە ورنالاستىرۋ، حالىقتى ءوزارا وشتەستىرۋ، ءبىرىن-بىرىنە سالىپ اڭدىستىرىپ-قىرقىستىرىپ قويىپ، ەكى جاقتى دا وزىنە جۇگىندىرىپ، تابىندىرىپ باسقارۋ امالى عوي. ۋاڭ شۋجي وسى اۋىلعا امانبەكتى اۋىستىرىسىمەن ەگىنشىلىكتەن مەنى دە اۋىستىرىپ، وسىنىڭ باقىلاۋىنا، زىقىناپ سوقتىعىپ، قىرىنا الىپ تۇرۋىنا ادەيى جىبەرگەن بولاتىن. ماعريپاداي مىنەزدى، كورگەندى، جان بىتكەنگە جاعىمدى جاپ-جاس قارىنداسىم، اسا جەكسۇرن اراقكەش، زورەكەر قاراقشى جەندەتتىڭ ايەلى بولىپ كەلۋىنە الىگە دەيىن ءىشىم ۋداي اشيدى. سۇراۋىڭىزعا بەرگەن العاشقى جاۋابىمداعى «قۇداي تاعالا بۇل ەكەۋمىزدىڭ جۇلدىزىمىزدى ءبىر-بىرىنە قارسى شاقشىرايتىپ قويىپتى» دەگەنىم وسى جايت.
اقاتايدىڭ اڭگىمەسى اياقتالا بەرە باتىستان قاتتى بوران شىعىپ، كيىز ءۇي تۇگىل الدىمىزداعى داستارقاندى دا ءۇيىرىپ اكەتتى. ءۇيدى ارقانمەن باستىرىپ، شاڭىراقتى باقانمەن تىرەگىن ازاماتتاردان باسقامىز سوندا دا اڭگىمەنى بۇزباۋعا تىرىستىق. مۇراتبەك پەن ونىڭ ارداقتى جالعىز پەرزەنتىنىڭ ايانىشتى تاعدىرى مەنىڭ دە جۇرەگىمدى قۇيىنشا ءۇيىرىپ، وسى بوراندى ءتىپتى ۇدەتىپ اكەتكەندەي، ءتۇيىلىپ قالىپپىن. ءوزىم قاشىپ بارا جاتىپ، مۇنداي تۇنشىققانداردىڭ قايسىسىنا تىنىس-مەدەۋ بولا الارمىن! - دەپ قينالدىم.
قاپاس ەكەۋمىزدىڭ بۇل ساپارىمىز جونىندە قۇتىبيدان بەرى قاراي وسى قۇمداعى تانىس-ءبىلىس اعايىنداردان جولقاعاز بەن جول باستاۋشى الىپ كەلە جاتقان جايىمىز دا اۋىل يەلەرىنە اشىق ايتىلىپ بولىپ ەدى. قوناقاسىدان سوڭعى شاي ۇستىندە تاڭەرتەڭ جۇرەمىز دەگەندى دە ەسكەرتىپ، اقساقالداردان مۇنان سوڭعى جول باعدارىمىزدى سۇراستىردىق. بۇل جونىندە ول كىسىلەر ويلاسىپ بولعان ەكەن.
- ەندىگى جۇرەتىن جولدارىڭىز وڭاي-وسپاق جولقاعازعا كونە قويمايدى! - دەدى اتىرەت باستىعى. - جايىر تاۋىنا جەتكەن سوڭ دا قاۋىپسىز جۇرە بەرۋلەرىڭىز ءۇشىن وسى اۋداندىق ساقشىنىڭ تاڭباسى باسىلعان قاعاز كەرەك! - دەگەنىندە قاپاس ەكەۋمىز الاق-جۇلاق قاراستىق ءبىر-بىرىمىزگە. مۇنىمىزعا اقاتاي مۇعالىم كۇلىپ جىبەردى دە، اتىرەت باستىعى بۋرىل ساقال ءبىر كىدىرىپ الىپ جالعاستىردى ءسوزىن. - ول قاعاز جونىنەن سىزدەر الاڭ بولماڭىزدار، ەندى ءبىر-ەكى كۇن وسىندا تىنىعا تۇرساڭىزدار، ءوزى-اق كەلىپ، قولدارىڭىزعا تيەدى! جاقىپ پەن تولەۋقان اتىندا ەكەۋىڭىزگە جولقاعازدىڭ ەكى بولەك بولىپ تيگەنى ءجون شىعار....
اتىرەت باستىعىنىڭ ۋادەنى وسىلاي كەسىپ، زور سەنىممەن ايتقانىنا تاڭدانىسساق تا، تىنىشتالىپ، باسقا اڭگىمەمىزگە كوشە بەردىك.
تاڭەرتەڭ كۇن شىعا ويانىپ سىرتقا شىقساق، قار جاۋىپ قالعان ەكەن. ىزعارلى سۋىق جەل ءالى دە ىسقىرىپ تۇر. سۇپ-سۇر تۇتەك بۇلتتى تۋتالاقاي ساپىرىپ بارادى. وسى سۋىقتا دالاعا ەكى قوي سويىلىپ، ۇلكەن-ۇلكەن ەكى قورجىنعا كىرىپ بولىپتى. ەسەپشى بۇيرا ساقال قورجىنداردىڭ اۋزىن تاپتىشتەپ تۇيمەلەپ وتىر دا، مۇعالىم ءۇيدىڭ ىق جاق بەلدەۋىنە بايلانعان ەكى اتتى ەرتتەپ جاتىر. اۋىل تىپ-تىنىش، سىرتقا شىققان باسقا ەشكىم جوق.
- اتىرەت باستىعىنىڭ تۇندەگى ۋادەسىنىڭ سونشالىق سەنىمدى شىققان سەبەبىن ەندى ءتۇسىندىم! - دەدى قاپاس، اۋلاققا شىعا بەرە، جەل ەكپىنىنەن ىقتاي داۋىستاپ.
- يە، ارقانداي الىپتىڭ كۇشى جەتپەيتىن ىسكە موپ-مومىن قويدىڭ كۇشى جەتەتىن بولعانى عوي! - دەپ مەن جىميدىم. - ساقشى باستىقتارى پاراعا دانىكپەسە، مال باستىعى مۇنداي باتىرلىقپەن ۋادە بەرە الماس ەدى!
- بيعا، ءسىز، وسى گۇڭشانداڭنىڭ «شەبەرلىگىنە» ەندى رازى بولعان شىعارسىز؟.. 1957-58 جىلداردا «ات توبەلىندەي عانا» جەرلىك ۇلتشىلداردى جويساق، شىڭجان حالقى ءوزىمىزدىڭ مۇرىندىقتاۋلى قارا وگىزىمىز بولا قالادى دەگەن سەنىمدە ەدى عوي. مىنە ەندى بۇكىل حالىقتى ۇلتشىلعا اينالدىرىپ بەرە قويمادى ما!
- سولاي بولىپتى. حالىق اتتى ۇلى تىرشىلىك ارقانداي شەبەر ساياساتقا «قارا وگىز» بولىپ كونە بەرمەيتىندىگىن مىقتاپ-اق كورسەتىپ جاتىر ەكەن!...
اتىرەت باستىعى مەن ەسەپشى تاڭەرتەڭگىلىك شايىن ىرگەلەس ۇيدەن ەرتە ءىشىپ العان سياقتى. قورجىن بوكتەرگەن ەكى اتقا ەكەۋى ءمىنىپ، دارەتتەن ءبىز قايتقانشا جورتا جونەلدى.
بەتى-قولىمىزدى جۋىپ شايعا وتىرىسىمىزبەن اۋىل-ۇيدەن بىزگە امانداسۋشىلار كەلە باستادى. ماعان زامانداس-تۇرعىلاس كەكسە ايەلدەردەن ەكەۋ-ۇشەۋى كىرىپ قوس قولداپ امانداستى. كەشەدەن بەرى ءبىزدىڭ كىم ەكەندىگىمىز، بۇل اۋىلعا تارالىپ قالعان سياقتى. امانبەك يت سولاردىڭ بىرىنەن ەستىپ ارس ەتە تۇسەر مە ەكەن دەپ سەسكەنىڭكىرەپ وتىرعانىمدا اقاتاي مۇعالىم كەلدى. اۋا رايىنىڭ ناشارلىعىنان مەكتەپتە بۇگىن وقۋ توقتاتقاندىعىن كەلگەن وقۋشىلارعا جاريالاپ، تاراتىپ كەلگەنى ەكەن. سوڭىنان ءتورت-بەس جىگىت وقۋشى كىرىپ سالەم بەردى بىزگە. اقاتايدىڭ تانىستىرۋىمەن ولارعا اشىق-جارقىن امانداسىپ شىعارسام دا مۇعالىمنىڭ وزىنە جازعىرا قاراعانىمدى سەزگەن مۇعالىم، «بۇل كەلىپ امانداسۋشىلاردان ەشقانداي قاۋىپ جوقتىعىن» ايتىپ كۇبىرلەدى.
- اسىرەسە بۇل وقۋشىلار، قۋالاندى بولىپ، ساياسي ءومىردى ءوز باستارىنان كەشىرىپ بولعان مىقتى ساياساتشىلار! - دەپ كۇلدى سوڭىندا. - ال، قاۋىپتى جاۋىمىز قىلجيىپ ماس بولىپ جاتىر!
امانداسا كەلىپ وتىرىپ قالعاندارىنا تومەنگى جاقتان ايىرىم داستارقان جاسالىپ، ءۇي ءىشى تويداعىداي تولىپ قالعان كەز ەدى. «وتكەن ىڭىردە اڭگىمە بولعان مۇراتبەك مارقۇمنىڭ قىزى كىردى، انە!» - دەپ اقاتاي كۇبىرلەدى. جالت قارادىم. قۇشاعىندا قالىڭ ورالعان بوبەگى بار، اجارى قارايىپ توتىققان، اۋىلشا ەمەن-جارقىن عانا كۇپى كيىنىپ، قارا جاۋلىق جامىلعان، كەڭ ەتەكتى جاس ايەلدىڭ كوزى جاۋدىراي قالىپتى ماعان قاراپ.
- سالەمەتپىسىڭ، بالام! - ورنىمنان ىرشىپ تۇرەگەلىپ بارىپ، قولىن الىپ ەدىم. كوز جاسىن ءۇنسىز پارلاتىپ جىبەرىپ، ءجۇزىن كەۋدەمە تىرەي سولقىلدادى. مەنىڭ كوزىمنەن دە اعىل-تەگىل جاس ساۋلاي جونەلدى. ۋاتپاق بولعانداي ارقاسىنان قاعىپ-سىلاعىشتاب تۇرعان ءوزىم دە سولقىلدادىم. ءۇي تولى ادام جىم-جىرت بولا قالىپ ەدى. كوزدەرىن تۇگەل-اق سىعىمداپ وتىر ەكەن. - مەنىڭ كەسىرىم، - دەدىم اۋزىمدى يكەمگە ارەڭ كەلتىرىپ. - مەنىڭ كەسىرىم، سەندەي بەيۋازدارعا دا ءتيىپتى. ەستىپ كەلەمىن! اسا كوپ! بىراق، لاج نە؟! «بولماس ىسكە بولاتتاي بەرىك بول» دەگەن. سوڭىن شىداپ كۇتەمىز دە!
- سابىر ەت، ماعريپاش، مۇنىڭ نە! - دەپ ءۇي يەسى بايبىشە ايىرىپ، ماعريپانى ءوزىنىڭ جوعارى جاعىنا اپارىپ وتىرعىزدى.
- «مۇنىڭ نە» دەپ مەنى سوگىڭىز! - دەگەنىمدە كوپشىلىگى جىلاي كەڭكىلدەپ كۇلدى. ورنىما قايتا بارىپ وتىردىم. تۇرمىسىنداعى شەشىمى جوق قيىنشىلىق پەن شەكسىز قاسىرەت مۇجىپ جۇدەتكەن جاس جانعا قاراعان سايىن كوڭىلىم بوساپ، ونىڭ قازىرگى احۋالى ءجونىن سۇراي الماي، ءۇنسىز تۇقىرىپ، شاي ۇرتتاي بەردىم. ول ءتىپتى بۋلىعىپ، كوزىن شاي كەسەسىنەن الماي بۇعا بەردى. ءىشىپ وتىرعان شايىنىڭ كوبى، كەسەگە جاسىرىن قۇيىلىپ جاتقان كوز جاسى ەكەندىگى بەلگىلى ەدى.
- بۇل كىسىنىڭ ءوزىنىڭ كورگەن ازابى، ارينە، بارىنەن دە قيىن بولسا كەرەك قوي؟
- اتاق-ابىرويى جوعارى بولعاندىقتان، بۇل كىسىنى ونشالىق قيناي الماسا كەرەك، جۇدەمەپتى!
- نەگە جۇدەمەسىن، انا شاشى وڭايلىقپەن اعارعان دەيمىسىڭ، بۇرىننان قيىن تۇرمەنىڭ ازابىن تارتىپ كەلگەن كىسى دەپ ەستيتىنبىز. كونىگىپ، بەكىپ العان ازامات قوي!
- قولعا الىنعان جيىرما جىلدان بەرى وزىمەن بىرگە وڭشى بولىپ كەتكەن ايەلى مەن جالعىز ۇلىنىڭ دەرەگىن ءالى تابا الماي ءجۇر ەكەن. ال، ءوزى، ودان بەرى ءۇش ءولىپ، ءۇش ءتىرىلىپتى. ول وڭاي ازاپ پا، ءپىل دەسەڭشى ونان دا!...
ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ وسىنداي كۇبىرلەرى ەمىس-ەمىس ەستىلىپ وتىردى. ماعريپادان نەگىزگى سۇرايتىن احۋالىمدى سۇراي الماي، دەرتىن ءتىپتى قوزدىرىپ الام با دەپ ىركىلىپ وتىر ەدىم. كومەكەيىمدى تىرەپ العان «تاس» ءسال جۇمساي قالعان ءبىر كەزەڭدە سول سۇراۋىم ىتقىپ شىقتى:
- ماعريپاش، اپاڭ امان با ەكەن، حابار الىپ تۇرمىسىڭ؟
- جوق! - دەگەن ءۇن ءۇزىلىپ كەتەردەي جىڭىشكەرىپ ارەڭ شىقتى. ماعريپانىڭ بۇدان كەڭىرەك جاۋاپ قايىرا الاتىن ءحالى جوق ەكەندىگىن ءبىلىپ وتىرعان اقاتاي سويلەپ بەردى.
- ۇزىن قۇلاقتان ەستۋىمىزشە امان سياقتى. العاشىندا ءبىر كوممۋنانىڭ رەجيمىندە ەكەن. مۇراتبەك مارقۇمنىڭ قازاسىن ەستىگەن سوڭ اشىق قارسىلاسقان سياقتى. مىنا ءشاۋدۇيدىڭ اسكەري رەجيمىندە وزگەرتۋگە اكەلىپ بەرىپتى!
- وسى مىنا شاۋدۇيدە مە؟
- يە، - دەپ كۇرسىندى اقاتاي. - كەشەگى ايتقانىمداي، ونىڭ ماڭايىنا ەشكىم بارا المايدى! حابارلاسا الماي وتىرمىز!
ءسوز وسىعان كەلگەندە ماعريپا شايىن (شىندىعىندا ءىشىپ تاۋىسا الماي وتىرعان كوز جاسىن) جۇتىپ جىبەرىپ، شاشالا تۇرەگەلدى دە شىعىپ جۇرە بەردى. سوڭىنان كەكسە ايەلدەردەن ەكەۋى ەرە شىقتى. قاتتى جەلدە ەستىرتە داۋىستاپ سابىر-توقتاۋ ايتىپ بارا جاتقاندىقتارىن ەستىدىم. ماسكۇنەم امانبەكتىڭ تەپكىسىنەن بۇل بيشارانىڭ شىدامى كەتىپ، قايتەرىن بىلمەي جۇرگەنىن ايتتى ءبىر ايەل: اراق ءىشىپ، قۇسىعىمەن ءۇيدى بىلعاعانىن ايتسا-اق، «كەرى توڭكەرىسشىنىڭ قىزى، مەنىڭ ىسىمە قارسى شىعۋدى كىم ۇيرەتتى ساعان!» دەپ ۇرادى دەيدى. ءسويتىپ، ءار كۇنى جەگەن تاياعىنان بىردە كوزى كوگەرىپ، بىردە قولى شىعىپ، بەتى قان بولىپ، باسقا ۇيگە قاشىپ بارادى ەكەن. ءبىر جاققا قاشىپ كەتىپ قۇتىلۋعا، ىشتەن شىققان ەكى «شۇبار جىلانىن» قيماي زار ەڭىرەيتىنى دە ءجيى ەستىلىپ تۇرىپتى. اقاتاي مۇعالىم اراعا ءتۇسىپ، جۇمساق تا، قاتتى دا سويلەسىپ، امانبەكتى تىيا الماعاندىقتان باسقا جىگىتتەرگە ۇرعىزىپ تا كورىپتى. اراق ۇرتتاعان سوڭ-اق ولارعا بەرگەن انتىن ۇمىتىپ، قۇتىرىپ شىعا كەلەدى ەكەن. ماعريپاعا بولىسقان جىگىتتەردى تەگىس «وسى جەزوكشەنىڭ تامىرى» دەپ ايقايلاپ قۇتىرماسىن با! ۋاڭ شۋجيىنە بۇكىل اۋىل بولىپ نەشە رەت ارىز جازىپ تا، شەشە الماي ءجۇر ەكەن بۇل ماسەلەن. شاي جيىلعان سوڭ قاپاس پەن اقاتاي ۇشەۋمىز وسى سورلى قىزدى قورلاۋدان قۇتقارۋ جونىندە جەكە وتىرىپ كەڭەستىك. ارقانداي امالدى ايتىسىپ، سەنىمدى ءبىر شاراعا تياناقتاي المادىق.
تۇستەن كەيىن سىرتقا ءبىر شىققانىمدا ماعريپا الدىمنان كەزىگە كەتتى. كوپ جىلاۋدان بەت-ءجۇزى تۇگەل ءىسىنىپ، كوزى جۇمىلىپ الىپتى.
- سىزدەن... وزىڭىزدەن عانا جەكە سۇرايتىن ءبىر ءىسىم بار ەدى! - دەپ كۇبىرلەدى. وراۋلى بوبەگى قۇشاعىندا. جەلدەن ءۇيدىڭ دالداسىنا باستاپ اپارىپ تۇرا قالدىم. - اعاي، ماعان جاسىرماي عانا ءبىر شىندىعىڭىزدى ايتىڭىزشى!.. ءولىپ كەتسەم دە اۋزىمنان شىعارماسپىن! مەنىڭ اكەمدى بۇرىن ءبىلۋشى مە ەدىڭىز، سونشالىق جاقىن دوس پا ەدىڭىزدەر؟
- كۇرەسكە تۇسۋىمنەن بىرەر جىل بۇرىن بولعان وقۋ-اعارتۋ جيىنىندا عانا تانىسقانبىز. ودان بۇرىن دا، كەيىن دە كورىسپەگەنبىز!
- سونداعى قۇرعان ۇيىمدارىڭىز راس پا ەدى؟
- جوق، قالقام، ول بۇتىندەي قيسىنسىز جالا! مۇراتبەك مارقۇممەن جەكە سويلەسىپ تە كورمەگەنمىن. تەك، ۇلگىلى مۇعالىم ەكەندىگىن، وقىتۋ، مەكتەپ باسقارۋ جونىندەگى مول تاجىريبەسى مەن تابىستارى جيىن ۇستىندە عانا ءسوز بولىپ، ءبىر رەت قولداسىپ قانا امانداسقانبىز. ول جيىنداعى ءوز جۇمىسىم قاربالاس بولعاندىقتان ءبىر داستارقاننان دامدەس تە بولا الماي ايىرىلىسقانبىز. ول شاقتا ءبىزدىڭ، اسىرەسە ءوزىمنىڭ پارتياعا قارسى ەشقانداي ويىم دا جوق بولاتىن. كەرى توڭكەرىستىك ۇيىم، بلوك دەيتىندەر مۇلدە جوق. ءتىپتى ويلاپ تا كورمەگەن ماسەلە!
- ەسىل اكەم، مۇلدە ناقاق ءولتىرىلىپتى-اۋ! - ەڭىرەپ جىبەردى ماعريپا. مەن توقتاۋ ايتىپ ءبىراز ۋاتتىم دا وزىنە ءبىر سۇراۋ قويدىم.
- ال، سەن ءوزىڭ ءبىر شىندىعىڭدى ايتشى، بالام!.. وسى امانبەكتەن ايىرىلىسساڭ، مىنا ەكى بالانى باعۋ جاعىنان قينالار ما ەدىڭ؟
- مەن، شەشەمنىڭ كەلىپ بىرگە بولاتىن كۇنىن عانا كۇتىپ ءجۇرمىن. بالالاردى باعۋ جونىندە بۇل ماسكۇنەمنىڭ تيتتەي دە پايداسى تيگەن ەمەس. قايتا ماس بولىپ الىپ شوشىتىپ-شۋلاتۋمەن عانا بولىپ كەلەدى. ءبىر كۇنى جۇرەكتەرى قورقىنىشتان جارىلىپ كەتەتىن قاۋپى بار. ۇلكەنى وتە قورقاق، سۋجۇرەك بولىپ كەتتى! -بوزداي سويلەدى جاس انا. -ال، ايىرىلىسىپ قۇتىلار بولسام دا، بۇل قانىشەر مەنى ءتىرى قالدىرا قويماس!
- ءا، بالە، مىنە، ەندى اسا قۇرمەتتى باسشىلىقتى تاۋىپسىڭ عوي! باسە، سەن سيقىر جەزوكشەدەن ەركەك تۇتىلعان با! - دەپ امانبەك، ءۇيدىڭ جەل جاعىنان شىعا كەلدى.
- جاپ اۋزىڭدى لاعىنات! - مەن اقىرىپ جىبەرگەندە جالت بەرىپ قاشا جونەلدى. مەن قۋا سويلەدىم. -ەي، توقتاشى ەي، سەنى شەكتەي الاتىن ۇكىمەت جوق پا ەكەن، كورسەتەيىن! -امانبەك شىبىن-شىركەي قاشىپ بارىپ، ءبىر ءۇيدىڭ بەلدەۋىندەگى ەرتتەۋلى اتقا مىنە زىتتى.
- تاقسىر باسشىلىق، مەن مالعا بارامىن، مالعا! مىنا بوراندا مال كۇيىن بايقاپ، نۇسقاۋ بەرىپ كەلمەسەم قىرىلادى عوي!
- توقتا، مالدىڭ مالى سەنىڭ ءوزىڭ عانا ەكەنسىڭ، ءوز جايىڭدى مەن بايقاپ قالايىن! - دەگەنىمە، ارينە، قايىرىلماي قاشتى.
مەن قايتا ورالعان زاتتە جاندى ماعريپانىڭ ودان قورقىپ، وقشاۋ شەتتەگى ءوز قوسىنا جەتىپ تە قالعانى كورىندى. كۇپىسىنىڭ ۇزىن ەتەگى دالباڭداپ، اياعى جەرگە تيمەي بەزىپ بارادى. امانبەكتى قۋىپ ۇستاۋ ءۇشىن اقاتاي مەن قاپاس اتقوراداعى اتتى اكەلە جاتىر ەكەن. اقاتايدان مەن ونىڭ، ۋاڭ شۋجيىنە بارىپ، ءبىزدى مالىمدەۋ مۇمكىندىگىن سۇرادىم. ول ماسكۇنەمنىڭ اداسۋدان قورقىپ، شەتكە شىعا المايتىندىعى مەن كەش تۇسكەن سوڭ ماعريپادان كوز جازبايتىن كۇمانقور ەكەندىگىن ەستىگەن سوڭ اتتى قوراعا قايتا قاماپ قايتتىق.
ماعريپامەن ىشكەرىلەپ سويلەسىپ، امانبەككە قولداناتىن شارا ىزدەستىرگىم كەلدى. اقاتايعا سونى ايتىپ، ماعريپانىڭ قاپ-قارا قۇرىم قوسىنا جالعىز بارىپ كىردىم. تورىندەگى ەكى بۇكتەپ جايىلعان كونە تەكەمەت پەن جەر توسەگىنىڭ باس جاعىنا قاتتاپ قويىلعان ەكى كورپەدەن باسقا ەشتەڭەسى جوق قۋىس ەكەن. جىلت ەتكەن وت تا، وتىن دا جوق. بار «زەينەتى»، وڭ جاق بوساعاعا تىزىلگەن اراق بوتەلكەسى عانا بولىپ كورىندى. ەكى بوبەگىن ەكى تىزەسىنە قوندىرىپ، كۇپىسىنىڭ ەتەگىمەن قىمتاپ وتىرعان ماعريپا، بالاپاندارىن قانات استىنا الىپ، جاۋىن مەن داۋىلدان قورعاپ، ءوزى دە دىردەكتەپ وتىرعان، جالاڭاش دالاداعى جالعىز قۇستاي كورىندى. مەن كىرىپ بارعاندا ەكى-ءۇش جاستاعى ۇلىن سەرپىپ تاستاپ، جەر تىرەي تۇرەگەلگەنىندە ورنىنا قايتا وتىرعىزدىم. ۇلكەنى ماعان شوشىنا قاراپ، ىرگەگە تىعىلدى دا، شەشەسى قايتا وتىرعاندا ارىت جاعىنا كەلىپ دالدالانىپ، باسپالاي قارادى ماعان. قاپ-قارا كوزى شاراسىنان شىعا، شاتىناي قارايدى. قورىقپاۋى ءۇشىن جىلى شىرايمەن قاراپ شاقىرىپ ەدىم، بۇعا قالدى.
- بارا عوي، ەسبول، ول، ناعاشى اتاڭ، تيىسپەيدى! - دەدى شەشەسى. بالا باسپالاي قاراپ، تاعى تىعىلدى. ءوزىم تۇرەگەپ بارىپ، قۇشاعىما الدىم دا ماڭدايىنان سيپاي وتىرىپ، مۇندا جالعىز كىرگەن ءجونىمدى ايتتىم.
- ماعريپاش، مەنىڭ وسى قۇممەن ىلە-تارباعاتاي جاققا قاشىپ بارا جاتقان سەبەبىمدى دە ەستىگەن شىعارسىڭ؟ «ءوزى قاشىپ بارا جاتىپ، مەنىڭ باسىمداعى اپاتقا قانشالىق بولىستىق ەتە الار» دەپ ويلاما، شەشەڭمەن تابىسقانىڭشا قيىنشىلىعىڭنان جەڭىلدەتىپ، ءتونىپ تۇرعان قورقىنىشىڭنان، قاۋىپ-قاتەرىڭنەن، ءساتى كەلسە، ءتىپتى مۇلدە قۇتقارىپ تا كەتەرلىك مۇمكىندىگىم بار. سوندىقتان، مەنىڭ سۇراعان سۇراۋلارىما تارتىنباي، شىن جاۋابىڭدى - ناقتىلى سىرىڭدى جاسىرماي سويلەپ بەر! مەن دە، وسى اۋىلداعى اعالارىڭ دا سەنىڭ قالاۋىڭشا ءىس ىستەۋگە كەلىستىك.
ءسوزدى وسىلاي باستادىم دا سۇراۋىمدى قويا بەردىم. ماعريپا دا قاۋىپتەنۋدەن ازات بولعانداي، تارتىنىسسىز، اشىق جاۋاپ بەرە بەردى.
ءبىر كەمپىر، وسى كۇيسىز قوسقا مەنىڭ كىرگەنىمدى كورىپ، داستارقان مەن شاي كىرگىزۋگە كەلە جاتقان سياقتى. اقاتايدىڭ ونى جولدان توسىپ، مەنىڭ وڭاشا سويلەسۋگە، حال-احۋالىن بىلۋگە عانا كىرگەنىمدى، جەل ىزىڭىنان اسىرا داۋىستاپ ايتىپ قايتارعانى ەستىلدى.
مەن ماعريپادان بىلمەگىمدى ارىلتا سۇراپ، قونالقى ۇيىمە كۇن ەڭكەيە قايتتىم. قاپاس پەن اقاتايعا اۋىل اقساقالى قوسىلىپ، ۇشەۋ بولىپ سويلەسىپ وتىر ەكەن. بۇلاردىڭ پىكىرلەرىنە مەنىڭ ەستىپ كەلگەنىم قيسىنداسىپ، توعىسا كەتتى.
بۇل اۋىل تۇگىل بۇكىل اتىرەتتىڭ تىنىشىن الىپ، سويقانداپ جۇرگەن امانبەككە ءىش تارتاتىن ەشكىم جوق. قازىرگى ەكى بالانىڭ اكەسى ولسە، ماعريپا دا بوستاندىق الدىم دەپ ەسەپتەيتىن كۇيگە جەتكەن. بۇكىل اۋىل وسى سورلى جەتىم قىزدىڭ قامقورى بولا تۇرا امانبەك شاڭىراعى اتالىپ تۇرعان وسى قوسقا ارتىق-اۋىس كومەك بەرمەيدى. ويتەتىنى ونداي كومەك، امانبەكتىڭ اراعىن كوبەيتەدى. ول اراق ماعريپا مەن ەكى بالاعا ءتۇن بويى قاسقىر بولىپ تيەدى. سوندىقتان شاڭىراق اتىنا كومەك بەرىلمەيدى. ەكى بالا مەن جاس اناعا عانا جاسىرىن كومەك بەرىلسە، «جەزوكشەنىڭ تامىرلارىنان كەلگەن تابىس» ەسەپتەلىپ، اراقكەشتى ءتىپتى ارسىلداتادى...
ءسويتىپ، ماعريپانى بۇل ەمسىز قىرسىقتان قۇتقارۋدىڭ بىردەن-ءبىر ساۋاپتى شاراسى، جەندەتتى ەشكىمگە كۇمان كەلتىرمەيتىن جاعدايدا جەرگە تىعا سالۋ عانا بولىپ تابىلدى. بىراق، بۇل شارادان ماعريپانىڭ قورقاتىنى، ءۋاڭشۋجيدىڭ بۇكىل اۋىلدى تۇگەل قيناپ جازالايتىندىعى ەكەن دە، سودان قىسىلعان كەيبىرەۋدىڭ جەندەتتى ولتىرگەن ادامى تۇسپالداپ بولسا دا اشكەرەلەي سالاتىندىعى ەكەن. تورتەۋمىز بۇل تۇيىندەردىڭ دۇرىستىعىنا ءبىر اۋىزبەن قوسىلساق تا، قالاي جوعالتۋ جونىندە تىڭعىلىقتى ءبىر پىكىرگە كەلە الماي قالدىق. مەن ءوز شەشىمىمدى ايتتىم: «امانبەكتىڭ اداساتىن دا قاسيەتى بار ەكەن عوي، قاپاس ەكەۋمىز ونىڭ مال كورۋگە شىققان بولىپ اراق ىزدەپ بارا جاتقانىندا ايداپ اكەتىپ... جارتى بوتەلكە اراقتى قوينىنا تىعامىز دا قۇلاما قۇممەن باستىرا كەتەمىز. ءوزى ماستىقتان اداسىپ بارىپ قۇلاپ قۇمعا باسىمەن كىرگەن بولادى دا، اتى اۋىلعا قايتىپ كەلەدى».
بۇل امالىما اقاتاي قارسى شىقتى.
- باسقا كۇندەردە جوعالماي، ءسىز ەكەۋىڭىز اتتانعان كۇنى جوعالسا، سوڭدارىڭىزعا قۋعىن تۇسەدى عوي!
- بۇل كىسىلەردىڭ كەتكەن بەتالىسى باسقا بولسا... قازاسى جەتكەن كۇنى ارقانداي ادام دا ولە بەرمەۋشى مە ەدى! - دەپ كۇڭك ەتە تۇسكەن قاريا، بۇل پىكىرىنەن تەز ايني قالدى. - ءۇي، بىراق، «قازا»، «تاعدىر» دەگەنگە ۋاڭ جويىتىڭنىڭ سەنبەيتىندىگى بار ەكەن-اۋ! جوق-جوق، بۇل شارانى ەكەۋىڭىز كەتىپ، ىزدەرىڭىز سۋىعان سوڭ كورەلىك!
- دۇرىس، ءبىر قىزىمىزدى قۇتقارامىز دەپ، مىڭ قىزدان دا قىمباتتى ازاماتتارىمىزعا قاۋىپتى قۋعىن تۋعىزباۋىمىز كەرەك! - دەپ اقاتاي، قارت بۋىنىن وسى قوستاۋىمەن بەكىتىپ تاستاعانداي بولدى. - سىزدەر كەتكەن سوڭ دا ءبىر بوران سوعار!
- الدىڭعى بورانداردان بۇل سويقاندى ءتىپ-ءتىرى ساقتاپ كەلگەن بويكۇيەزدىكتەرىڭىز، كەلەشەكتەگى بوراننان دا ساقتاپ قالار! - دەپ كۇلىپ قانا قويدىم. وسى سويقاندى سوردىڭ كوزىن جويىپ، سورلانعان قىزدىڭ كوزىن از دا بولسا اشا كەتۋ، ءوز ويىمدا ساقتالىپ قالدى...
سول كۇننىڭ كەشىندە سۇر اسپان تاعى دا قاھار بۇركىپ، قار ساپىرا باستادى. امانبەك قايتىپ كەلىپ، كۇندىزگى كۇمانىمەن ءۇي ىشىنە تاعى دا لاڭ سالار دەگەن كۇدىكپەن اقاتاي اۋىق-اۋىق بارىپ-قايتىپ تۇردى. ماڭايىنان بۇتا-شومشەك تاۋىپ كەلگەن ماعريپا كوجە-كولمەگىن دايىنداپ، سول قۇتىرعان ءيتىنىڭ كەلۋىن كۇتىپ وتىرعاندا اقاتاي تاعى ءبىر بارىپ كەلدى. ونىسى ماس بولسىن-ساۋ بولسىن، كەلۋىن كۇتپەي جاتىپ قالسا، تەپكىلەنەدى ەكەن. ەل جاتىپ، ۇيقىعا كەتكەنشە ءبىز دە شەشىنبەي كۇتىپ ەدىك. ءبىر شاقتا ماس امانبەكتى وڭگەرىپ، اتىن جەتەكتەپ ەكى مالشىنىڭ كەلگەنى ەستىلدى. «اناۋ اق باستى پالە قوناققا مەنى بىلدىرمەي جەتكىزىڭدەر!» دەپ ءتىلىن شايناي بىلدىرلاپ وتكەنىنە كۇلدىك. قوسىنا ەكى قول، ەكى اياعىنان كوتەرىلىپ كىرىپ، دايىن ورنىنا سۇلاي سالا قورىلداپتى. ماعريپا مەن بالالارىنىڭ تىنىش ۇيقىعا جاتقان حابارى كەلگەن سوڭ عانا تىنىشتالدىم.
اقساقال مەن اقاتاي، امانبەكتى وڭگەرىپ اكەلگەن ەكى مالشىنى ءۇي سىرتىنا شاقىرىپ الىپ سوكتى. «مۇنان سوڭ بۇل ماسكۇنەمدى بۇلاي قورعاپ-قولداپ، كوتەرىپ وزدەرىنە ماسىل ەتۋدى توقتاتۋلارىن» اقىرا بۇيىردى قارت. «سەندەردىڭ مىندەتتەرىڭ ماس بولعان امانبەكتى باعۋ ما، مالدى باعىپ قورعاۋ ما؟ مىنا بوراندا مۇنى وڭگەرىپ جۇرگەندەرىڭدە قويلارىڭدى قاسقىر قىرىپ كەتسە كىم جاۋاپكەر بولماق؟» - دەپ ساستىرا تەرگەپ قايتاردى.
وزدىگىنەن الدەقاشان ولەتىن امانبەكتى مىنا بەينەتقورلاردىڭ قورقاتىندىقتارىنان عانا قورعاپ-ساقتاپ كەلگەندىكتەرىنە مەن قىنجىلدىم.
سونىڭ ەرتەڭىنە تۇستەن كەيىن بوران تاعى دا ىشقىنا كوتەرىلىپ ەدى. اۋىل شەتىندە بورانمەن قوسىلا بوزداعان-شىرىلداعان داۋىس ەستىلدى. ۇيدەن جۇگىرىپ شىقتى. ءبىر اتتى ايەل شەتتەگى سول سورلى قوسقا كەلىپ ءتۇسىپ، ماعريپا مەن كورىسىپ تۇر ەكەن. شەشەسى كەلىپتى. «جالعىزىم-اۋ نە بوپ كەتكەنسىڭ!» دەگەن انا زارىنا امانبەك اقىرا شىعىپ، ارالاسا كەتتى دە، يتەرمەلەپ ايىردى ەكەۋىن. اۋىل ايەلدەرىنىڭ كورسەتكەن قارسىلىعىنا بوي بەرەر ەمەس. ىسقىرىپ تۇرعان اق بوراننىڭ ىق جاعىندا تۇرعان بىزگە ءسوزى ناق-ناق ەستىلدى:
- نە بوپتى قىزىڭا، جەپ قويىپپىن با! - دەپ وكىرەشتەيدى. - مەندەي توڭكەرىسشىگە تيگەنىنە ءتاۋبا دەۋدىڭ ورنىنا شاشىپ تۇرعان ءزارىن ەستىمەيسىڭدەر مە، توڭكەرىسشى جۇرتشىلىق! قويا بەرىڭدەر مەنى، كەرى توڭكەرىسشىل-ۇلتشىل قاتىندى جولاتپايمىن ۇيىمە. كەرى توڭكەرىسشىلدىگىن جۇقتىرىپ، سەميامدى بۇزادى!
سۇرلانىپ العان اقاتاي ىرشي ۇمتىلىپ ەدى. مەن ۇستاي الدىم: «توسا تۇر، قايتەر ەكەن! زاڭسىز سوتقارلىعىن كورسەتە ءتۇسسىن!» دەدىم. تاياعىن بىلەي ۇمتىلعان قاريا دا وسى پىكىرىمدى ەستىپ، توقتاي قالدى. ەنەسىنە جۇلقىنا ۇمتىلىپ جۇرگەن امانبەك تە، اراشالاپ الدىن توسىپ تۇرعان ايەلدەر دە، ماعريپا دا قاراي بەردى بىزگە. امانبەك، ءوز ءىسىنىڭ «توڭكەرىسشىلدىگىنە» سەنگەندەي. توڭكەرىس كادرى مەنى جاقتايدى دەگەندەي، قايداعى «ساياسي قاعيدالارىن» ساپىرا، ۇمتىلدى ەنەسىنە. «كەلگەن جاعىڭا دەرەۋ قايت، توڭكەرىستىك ۇيىمىزگە كىرۋىڭە رۇقسات جوق، ۇلتشىلدىعىڭدى بالا-شاعاما جۇقتىرا المايمىن، كەت!» دەيدى. مەلجەمدىرەك ەكى ايەل ەكى جاعىنان ۇمتىلىپ بارىپ جارماسىپ ەدى. امانبەك ەكەۋىن ەكى قويىپ ۇرىپ جىقتى. ەنەنى اتىنىڭ ۇستىنە ءبىر-اق لاقتىرىپ قوندىردى دا، ات ساۋىرىنا بىردەمە مەن پەرىپ-پەرىپ جىبەردى. شورشي جونەلگەن اتتان ۇشىپ تۇسە جازداعان انا ات جالىنا جابىسا قالىپ وڭالدى. قاتتى شوشىنعان ات قۇيرىعىن شايقاي زىتىپ، الا جونەلدى شۇيكەدەي ايەلدى. ساۋىرىنا پىشاق ۇرعان ەكەن، شاۋجايلاعانعا كونەر ەمەس. ماعان جالتاق-جالتاق قاراعان ماعريپا شىرقىراعان ەكى بالاسىن ەكى قولتىعىنا الدى دا، شەشەسىنىڭ سوڭىنان جۇگىرە جونەلىپ بارىپ، ارقاسىنا قايىرىلا سويلەپ كەتتى.
- كورىپ تۇرسىڭدار كوپشىلىك، ەندى ولسەم دە شەشەمنىڭ سوڭىندا ولەمىن!... ارەڭ كەلگەن شەشەمنەن ەندى ءتىرى ايىرىلا المايمىن! -دەگەن شىرىلى عانا ەستىلدى. اق بوراننىڭ ىشىندە قاربالاڭداپ زىتىپ بارا جاتتى.
- سىزدەر، اۋىل ادامى، قوزعالماڭدار! - دەدىم ماڭايىمداعىلارعا، - جالعىز-اق اناۋ قوسقا وت جاعىلماسىن، ەشكىم وتىن بەرمەسىن! قاپاس، سەن ارتىمنان ات اپار، مەن «توڭكەرىس كادرىمىن» عوي!
ۇمتىلىپ بەردىم امانبەككە:
- مۇنىڭ نە؟ - زەكىرە جەتتىم.
- ونداي ۇلتشىل جالاپتان تۋىپ، كەرى توڭكەرىس سوڭىنان كەتكەن قاتىن ماعان كەرەك ەمەس، باسشىلىق! مەن ولسەم دە توڭكەرىس جولىنان اينىماي ولەتىن پرولەتارمىن!
- سەندەي قانىشەر اراقكەش، تاسباۋىر پرولەتار جوق بىزدە! - كەڭىردەگىنەن الا ءتۇسىپ، شىقشىتتان پەرىپ جىبەردىم دە ۇشىرىپ ءتۇسىردىم. تەپكىلەدىم-اي كەلىپ. جان داۋىسىمەن باقىردى جاۋىم. ولگەندىگىن ايتىپ، تالىقسىپ بارا جاتقانداي، داۋىسى وشكىندەي قالدى. قوينىمنان التىاتاردى جۇلىپ الىپ، - تۇر! - دەپ زەكىرىپ ەدىم، ورنىنان ىرشىپ تۇرا جالىندى:
- جانىمدى قالدىر، اعاتاي، جانىمدى قالتىر! - دەپ قالتىراي باس ۇردى. - مەنىڭ ءىسىم قاتە ەكەن! قاتە!.. قاتە، قاتە!
- سەنىڭ ءبىر جانىڭ، ءولىم بورانىنا قۋىپ تاستاعان انا ءتورت ادامنان ارتىق پا! - قاپاس اكەلگەن اتقا مىنە سالىپ، قامشىلاي جونەلدىم امانبەكتى. - ءجۇر، الدىما ءتۇس!... سەندەي بۇزىقتى، توڭكەرىستىك ادمگەرشىلىكتىڭ جاۋى ەكەندىگىڭدى دالەلدەپ، ۋاڭ ءشۋجيىڭنىڭ الدىنا اپارىپ سويامىن! سەندەي ازعىن ەشكىمگە قاجەت ەمەس، ولتىرىلەتىن شارتىڭ تولدى! بۇرىن قانشا ادام ءولتىرىپ ەدىڭ، ەسىڭدە بار ما! ال، بۇگىن نەشە ادام؟.. ءتۇس الدىما!
امانبەك ءوزى ساباعان ايەلدەردىڭ ارتىنا تىعىلىپ ەدى. ولار شاپالاقتاپ، بەتىنە تۇكىرىپ قۋدى. كەشىرىلمەس ايىبىن اۋىل بولىپ ايتىپ ياناتتاپ جاتىر. «بۇگىن مىنا كادر بولماسا، ءبارىمىزدى قىرادى ەكەنسىڭ!» دەگەندەرىن ەستىپ، ونان سايىن شىقپىرتتىم امانبەكتى.
- اعاتاي، باسشىلىق، جانىمدى قي، جانىمدى! ەنەمنىڭ دە، ايەلىمنىڭ دە اياعىنا جىعىلىپ، ءوزىم ەرتىپ اكەلەيىن! - دەپ شاڭعىرلاي جالىندى دا، سولاي قاراي قيرالاڭداي جونەلدى. ماعريپا مەن شەشەسى الىستاماي توقتاپ، بىزگە قاراپ تۇر ەكەن. جەگەن سوققىسىنان بۇكشەڭدەپ جان ۇشىرا جۇگىرگەن امانبەك، سول ارالىقتا ءتورت جىعىلىپ، بەسىنشى رەت جەتىپ جىعىلدى ەنەسىنىڭ الدىنا.
- كەشىر، اپاتاي، ءبىر جولعا كەشىر! قاتەلىك مەندە، قاتەلەستىم، اپاتاي، قاتەلەستىم!
- ەندى كەلىپ اپا دەگەن اۋزىڭا سيەيىن، جوعال ءارى! مەن سەنىڭ اياعىما كەلىپ جىعىلۋىڭدى كۇتىپ تۇرعانىم جوق، جوعارىدان كەلگەن اناۋ «قۇقىققا» ارىز ايتا كەتەيىن دەپ كۇتىپ تۇرمىن. جوعال بۇرالقى يت! -دەي سالا، امانبەكتىڭ جالىنىشىن تىڭداماي اتىن جەتەكتەپ ماعان قاراي ءجۇردى. مەن اتىمدى جەلدىرىپ كەلىپ الدىنا تۇرا قالدىم. ءجۇزىن ءاجىم باسقان، ارىق اقسۇر ايەل،. ەسكى ىشىگىنىڭ جاعاسىن قايىرا ءۇڭىلىپ سويلەدى ماعان. - اۋىلعا ءسىزدىڭ كەلگەنىڭىزدى قىزىمنان جاڭا عانا ەستىدىم، «باستىق». سىزگە ايتاتىن ەكى اۋىز عانا ارىزىم بار، سونى ايتايىن دا كەتەيىن، رۇقسات ەتىڭىز!
امانبەك بۇكشيە قيرالاڭداپ جەتىپ، ەنە اياعىنا تاعى دا قۇلاي كەتتى. وعان مەن اقىردىم:
- بوسات جولىن، كەت بىلاي! سەنىڭ ەنە الدىنا جىعىلىپ، كەشىرىم سۇرايتىن ۋاقىتىڭ الدەقاشان ءوتىپ كەتكەن، ءيتتىڭ بالاسى! جالعىز قىزىنا زورلاپ ۇيلەنۋدىڭ الدىندا بارىپ كەشىرىم سۇراۋىڭ ءجون ەدى. اداممىن دەپ سوندا عانا ايتا الار ەدىڭ! ەندى ازىپ-توزىپ ءوزى كەلگەندە قالاي قارسى الىپ، قالاي «سىيلاعانىڭدى» كوردىك! ءولىمشى بولعانىڭدا قۋىپ كەلىپ، زورلانىپ سۇراعان كەشىرىمىڭ، انا تۇگىل، ارقانداي ادام بالاسىنا قاجەت ەمەس! تۇر ورنىڭنان! ۋاڭ شۋجيىڭە قاراي اياڭداي بەر، تەز جونەل!.. وزدىگىڭنەن جۇرمەسەڭ، نە كورەتىنىڭدى بىلەسىڭ، قامشىمەن بورشالاپ اپارامىن قۇدايىڭنىڭ الدىنا. بار، جولعا ءتۇس! - دەپ الىپ، ايەلگە قاراتتىم ءسوزدى. - ءسىز، كەرى توڭكەرىسشى اتالاتىنداي نە قىلمىس وتكىزسەڭىز دە ادامسىز، اناسىز!... مىنا بوراندا بالالارىڭىزدى ءۇسىندىرىپ الماي تەز بارىپ، اناۋ ءدۇيجاڭنىڭ ۇيىنە كىرىڭىز، ارىزىڭىزدى كەيىن تىڭدايىن! ەي، مۇعالىم، باستاپ اپار مىنا كىسىنى! مەن مىنا قۇتىرعان ءيتتىڭ كۇشىگىن قايتا كەلە الماستاي جولعا سالىپ كەلەمىن!
امانبەكتى جاتقان جەرىنەن قامشىلاپ تۇرعىزىپ، باقىرتا قۋالادىم. ەكى بالانى اقاتاي مەن قاپاس قۇشاقتارىنا الىپ، انانى باستاي جونەلدى اۋىلعا.
ازدان سوڭ امانبەك ءجۇرىسىن وندىرە الماي يتشە قىڭسىلاپ، جىعىلا-سۇرىنە جىلجىدى. قانشا قۋزاعانىممەن ماعدىرىنىڭ وسى عانا بولىپ قالعانى سەزىلەدى. قينالا ءتۇسسىن دەگەن ويمەن تاعى دا قامشىلاپ قۋزاپ ەدىم. تاعى دا باقىردى. سوندا دا ءجۇرىسى ماندىر ەمەس. كەش ءتۇسىپ، تۇتەك باسقان توڭىرەك كۇڭگىرت تارتا باستادى. جاۋعان قار جۇلىعىنان ونشالىق اسا قويماسا دا ومبىلاعانداي اياعىن ارەڭ-ارەڭ باسىپ كەلدى دە اتىمنان اياق استىنا قۇلاپ ءتۇستى. قامشى وتكەنىن دە سەزبەي، مۇلدە تيتىقتاعان وگىزشە سۇلاپ جاتىپ الدى. ىڭىرسىپ جالىنا بەردى. «ۋاڭ قىتايدىڭ» الدىنا بارماي، نە بولسا دا «قازاق ۇلىقتىڭ» الدىندا كورۋگە رازى ەكەندىگىن ايتادى. «ول قىتايدىڭ» ءوزىن اراشالاپ الا المايتىندىعىن، ءوزىن «الداپ... زورلاپ ىستەتكەن سول قىتايدىڭ» بار جالانى ەندى وزىنە جابا سالاتىن، اسقان پالەقور قىتاي ەكەندىگىن ايتىپ زارلايدى.
- گۇڭشانداڭعا جالا جاپپا! - دەپ زەكىرىپ قالىپ ءبىر-ەكى قامشىنى باتىرا سوعىپ جىبەردىم.
- اعاتاي-اي، اعاتاي-اي! - دەپ ءالسىز شىرىلداي جالىندى. - ول جەكە ءبىر عانا ادام عوي، پارتيا ەمەس، پارتيا ەمەس!
- كەشە مەنىمەن العاش كورىسكەنىڭدە حالىق تا، پارتيا دا ۋاڭ شۋجي دەگەندەي بۋلانىپ ەدىڭ عوي، ءيتتىڭ كۇشىگى! قايتسەڭ دە اپارامىن الدىنا! كۇشتى بولسا، سەنى مەنەن اراشالاپ-قورعاپ كورسىن! - اتتان تۇسە سالا موينىنا شىلبىر سالىپ سۇيرەتىپ ەدىم. «تۇرايىن، اعاتاي تۇرايىن!» دەپ بەزەك قاعا جالبارىندى. ورنىنان ءتورت اياقتاپ ىشقىنىپ ارەڭ تۇرەگەلدى دە، تالتىرەكتەپ بارىپ قولىمەن جەر تىرەپ قالدى. شالقالاتا جىعىپ شىلبىردى ەكى قولىنان بايلادىم. اتقا قايتا ءمىنىپ، شاناشا سۇيرەتتىم اۋىلعا قاراي. - بۇگىن تۇندە جۇرە الماساڭ، ەرتەڭ كۇندىز جۇرگىزەمىن، ءبىلىپ قوي!
بۇتاسىز قار ۇستىمەن سۇيرەتىپ، سۋىق قوسىنا ىمىرت جابىلعاندا جەتكىزدىم دە، قولىن شەشتىم.
- ەي، ءيتتىڭ بالاسى، قازىرشە بايلامايىن، مىنا مولاڭا ءوزىڭ وتىن تاۋىپ اكەلىپ جاعىپ، ءوزىڭ جىلىنىپ ال! ءمۇبادا ءتىرى قالساڭ دا، ماعريپا جوق ەندى ساعان!
- اعاتاي-اي، باسشىلىق-اي، ونسىز قالاي كۇن كورمەكپىن، ويلاڭىزشى! مەن...مەن... ونسىز ءبىر كۇن دە...
- سەن «توڭكەرىسشى» ەمەسسىڭ بە، «كەرى توڭكەرىسشى ايەل» نە كەرەك ساعان! ءوزىڭ ويلان، يت، شوشقا، مىنا قىلمىستارىڭنان ەندى امان قايتا المايسىڭ، بار ماتەريالىڭ مەنىڭ قولىمدا! بىرەۋدىڭ وقۋدان باسقانى كورمەگەن جاپ-جاس جالعىز قىزى وسى وتىنسىز-سۋسىز مولاڭدا بەس جىل قالاي جاساعان؟ وسىندا سەن ءبىر ءتۇن تۇرىپ كور، قانە! ول ەكى بالانى وسى سۋىق مولاڭدا تۋىپ، ونى دا اسىراپ كەلىپتى عوي! سەن ول «كەرى توڭكەرىسشىشە» بالا تۋماي-اق تىرشىلىك ەتىپ كورشى بۇگىن!.. ماعريپا مۇنان سوڭ شەشەسىنىڭ يەلىگىندە. سەن زورلاپ، اناسىنىڭ رۇقساتىنسىز، ءتىپتى، ءوزىنىڭ ىقتيارىنسىز ۇيلەنىپ، وسىلاي جاساتىپ كەلىپسىڭ. ال، جالعىز بالاسىن كورۋگە ارەڭ جەتكەن اناسىنا بۇل كورسەتكەنىڭدى ادامزاتتىڭ قاي بالاسىنان كورىپ ەدىڭ، يتتەن تۋىپ ىننەن شىققان ازعىن!.. توڭكەرىسشىمىن دەپ ءجۇرىپسىڭ عوي! جاتا تۇر وسىلاي، ءالى سويلەسەمىن سەنىمەن! توڭكەرىسشىلدىك دەگەن نە، كىسى ءولتىرۋ دەگەن ءسوز بە؟ وسىعان دۇرىس جاۋاپ تاپقانىڭشا سويامىن سەنى تاڭەرتەڭ!
شىعىپ كەتتىم دە، سىرتتان تىڭداپ تۇرعان اقاتايمەن بىرگە اتتى اتقوراعا اپاردىم. مال دارىگەرى كەلىپ شىراق جاعىپ، پىشاقتالعان اتتىڭ جاراقاتىن دارىلەپ جاتىر ەكەن. قونالقى ۇيىمە قايتىپ كەلسەم، سىرتتا مال سويىلىپ، ءۇي تورىنە مول داستارقان جايىلىپتى. قاق توردە اقساقال، ونىڭ سول جاعىندا شەشەسى مەن ماعريپا جىلاپ-سىقتاسا سويلەسىپ وتىر.
ماعريپاسىنىڭ قايدا ەكەندىگىن ماۋزىدۇڭ ولگەننەن بەرىدە عانا ەستىپتى. سودان بەرى ءۇش اي بويىنا زارلاپ ءجۇرىپ، كەلىپ كورىپ قايتۋعا، ءبىر اپتا عانا رۇقسات الىپ ارەڭ شىعىپتى. اتتى سول ماڭداعى كونە تانىس، ءبىر سۋ باسقارۋشىدان سۇراپ مىنگەن ەكەن.
مەن كەلگەننەن كەيىنگى اڭگىمەنىڭ كوبى، ەلۋ جاسقا ءالى شىعا قويماعان، بىراق، شاشى تۇگەل اعارىپ، اقسوڭكە بولعان ارىق كەمپىر ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا بولدى. ءبىر ارەدىكتە كۇبىرلەپ پىكىر ۇسىندىم: «ماعريپاش، بىزدەن ۇرلانىپ بارعان بولىپ، اناۋ يتكە ءبىر ۋىس باۋىرساق پەن ءبىر شىنى شاي اپارىپ بەرىپ، وتىرماي ەشقانداي جۇمىس ىستەمەي، ءتىل قاتپاي قايتسىن، ەكى بالا بار عوي، قادىرىن ءبىلىپ، ادام بولاتىندىعىنا وسى اۋىلدى سەندىرە السا كورەرمىز. ەگەر قايتالاپ قۇتىراتىندىعى بايقالسا ولەدى، ولتىرىلەدى!» دەگەنىمدى تىڭداي قالعان اقساقال دا، اقاتاي دا باس يزەپ قۇپتادى. شەشەسى قىزىمەن سىبىرلاسىپ ءبىراز اقىلداستى دا، كونگەندىكتەرىن بايقاتتى. «وعان وت جاعىپ بەرمەي قايت، بالام، وتىندى ءوزى تاۋىپ بىرنەشە كۇن ءوزى جاقسىن، جاعا الماسا سۋىق ۇيدە جاتا بەرسىن. اسىرەسە وتىننىڭ قاسيەتىن ءتۇسىندىرۋ قاجەت!» دەپ قايتالاپ تولىقتاپ تاپسىردىم.
ءبىرازدان سوڭ ماعريپا شىعىپ كەتتى. سوڭىنان اقاتايدى تىڭداۋعا جىبەرىپ ەدىم: امانبەك ءوزى باسىنىپ قورلاپ كەلگەن ايەلىنىڭ اياعىن قۇشاقتاپ، ەتەگىنەن ءسۇيىپ، جىلاي جالىنىپ جاتقانىندا جەتىپتى اقاتاي. اتقورا جاقتان ءبىر شىلاپشىنداي عانا جاس قي اكەلىپ ءۇيىپتى دە، ءبىر قولتىق ساعدار اكەلىپ، سىرىڭكەسى تاۋسىلعانشا تۇتاتا الماي، ۇرلەپ-ۇرلەپ دىمى قۇرىعاندا قيسايعان ەكەن. اكەلگەن وتىندارى ەسىكتەن تورگە دەيىن شاشىلىپ جاتىر. ماعريپاعا بار انتىن ايتىپ، تىزە بۇكتىرە الماي ەڭىرەپتى. «ەي، اراقكەش ايۋ، ەندى جالىنىپ الدايمىن دەپ ويلاما، مەنىڭ ەڭ اقىرعى قوشتاسۋىم وسى بولادى! شەشەم مەن باستىقتان ۇرلانىپ كەلدىم، ايتار ءجونىم وسى. تەز قايتۋىم كەرەك، قويا بەر اياعىمدى! ەرتەڭ، اۋىل ادامدارىنىڭ كۋالىگىن الامىن. زورلاپ جاسالعان نەكە قاعازدى باستىق سەنىمەن بىرگە الا بارىپ، ۋاڭ ءشۋجيدىڭ شەكەسىنە جاپسىرامىن دەيدى.» ماعريپا وسى سوزبەن سەرپىلىپ شىعىپتى دا، قوستا قالعان ءوز نارسەلەرىن جيىستىرىپتى. امانبەك ءوز باسىن ءوزى سوققىلاپ ويبايلاپ، ايەلى ونىسىن تىڭداماي، «بەس جىل كورسەتكەن كۇنىڭە راحمەت!» دەي سالا شىعا بەرىپتى. «توڭكەرىسشىل بولۋ دەگەن نە، سونى ايتىپ بەرشى، توقتاشى!» دەپ «توڭكەرىسشىنىڭ» جالىنعانىنا جاۋاپ بەرمەي، كۇلىپ قايتىپتى. بۇعان ءبىز دە كۇلدىك.
ماعريپانىڭ ماڭگۇرتكە ايتقان جاۋابىن اقاتايدان ەستىپ، ۇتىمدىلىعىنا قاتتى رازى بولدىم.
سول كۇنى ەل جاتاردا قايتىپ كەلگەن اتىرەت باستىعى مەن ەسەپشى ماعريپانىڭ شەشەسىمەن ەگجەي-تەگجەيلى امانداسىپ، مۇراتبەك قازاسىنا كوڭىل ايتقان سوڭ قارادى بىزگە. قاپاس ەكەۋمىزگە كەرەكتى ەكى جولقاعازدى ءوز ايتقانىنداي ورىنداپ قايتىپتى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى ىسىمىزبەن ۇيعارىمىمىزدى ەستىپ قۋانا قارسى الدى امانبەكتى ايتقانىنا كوندىرىپ تۇزەتۋدىڭ امالى «ەندى تابىلعاندىعىنا» قۋاندى.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ وزىنە قاراستى اۋىلدارداعى ۇيىتقىلىق ادامدارىن، زاڭشىل، ساياساتشىل وتكىر ايەلدەردى قوسا تۇگەل جيعىزىپ، ىرگەلەس ۇيدە جيىن اشتى. امانبەكتىڭ بار قىلىعىن جايىپ سالىپ، تالقىعا سالدى. (ماعريپانىڭ شەشەسى مەن ءۇش مەيمان بولىپ، وعان قاتىسپاي، سول جاتقان ۇيىمىزدە كۇتىلىپ وتىرا بەردىك.) امانبەك ءبىزدىڭ الدىمىزعا كىرىپ كەشىرىم سۇراۋعا قانشالىق ۇمتىلسا دا، جىگىتتەر كىرگىزبەي سۇيرەپ اپارىپ تالقىلاپ بەردى. مەن ءۇي ىشىندە اندا-ساندا داۋىستاپ سويلەسكەن بولىپ، «بوران باسىلىسىمەن ايداپ اكەتكەندىگىمدى» ءبىلدىرىپ قانا قويامىن.
اۋىل جيىنى تۇسكە جاقىن تارادى. امانبەكتىڭ وسى اتىرەتتەگى، ءوز ۇيىندەگى بارلىق قىلمىسى ءتىزىلىپ، كوپ الدىنداعى ءوز مويىنداۋلارى مەن انتتارى قوسا جازىلعان قاعازدى اتىرەت باستىعى ماعان كۇلە اكەلىپ كورسەتتى. «بالشىعىنىڭ ءيىن قاندىرىپ، قالىپقا قايتا سالىپ جاساي قويعان كورىنەسىز!» دەپ كۇلدى. مەن ول ماتەريالدى ماعريپانىڭ شەشەسىنە وقىپ بەرىپ اقىلداستىم دا امانبەك جاتقان سۋىق قوسقا قايتا باردىم. ونىڭ وزىنە دە سول قۇجاتتى وقىپ بەرىپ، دۇرىس جازىلعاندىعىنا ءوز پىكىرىن قوسقىزىپ، قول قويعىزدىم.
- مەن جوعارىنىڭ تاپسىرۋىمەن حالىق تالابىن ورىنداۋعا شىققان وكىلمىن. ەگەر وسى انتىڭنان قايتا اينيتىندىعىڭ بايقالسا، ماعان اتىرەت باستىعى مەن اقاتاي مۇعالىم تەلەفون بەرەدى. مەن دەرەۋ جەتىپ، اۋىل وكىلدەرىنىڭ وسى ۇكىمى بويىنشا جازا ورىندايمىن. بۇل قۇقىعىمدى وسى قۇجات بويىنشا جوعارى سوتقا بەكىتتىرىپ الىپ، دايىن وتىرامىن، ۇقتىڭ با؟ - دەپ سۇراپ ەدىم.
- ۇقتىم، ۇقتىم، تاقسىر! - دەپ امانبەك اياعىما جارماسا بەرگەندە سەرپىپ تاستادىم دا، «توڭكەرىس پەن توڭكەرىسشىلدىك» جونىندە تۇسىنىكتى تىلمەن سويلەپ بەردىم.
- توڭكەرىسشىلدىك دەگەن ءسوز، حالىق بەرەتىن باعا. حالىققا قارسى قايمانا بىرەۋدىڭ بەرە سالاتىن دارەجەسى ەمەس! - دەدىم سونسوڭ، - مۇنداي باعا -حالىق وزدەرىن باقىتقا، جاقسى ومىرگە، جاڭا مادەنيەتكە جەتكىزۋ جولىندا كۇرەسكەن، ءوز تۋعان ەلىنە جان-تانىمەن بەرىلگەن قايراتكەرىنە بەرەتىن ەڭ ۇلى باعا. ال، سەن جەندەت حالىققا نە بەرىپ كەلدىڭ؟ سەن ەڭ الدىمەن ۇرلىقپەن شۇعىلدانىپ، حالىقتى توناۋمەن ءوستىڭ. اراق بەر دەپ زورەكەرلىك جۇرگىزىپ، اراق اپەرمەگەنىنە جالا جاۋىپ، ناقاق كۇيدىردىڭ! ۋاڭ بيۋروكرات، زورەكەر ۇلتشىلدىڭ قولشوقپارىنا اينالىپ، حالىقتىڭ سانالى ادامدارىن قىرعىنداۋعا كىرىستىڭ! وعان ماعريپا مەن جەسىر شەشەسىنە كورسەتكەن جىرتقىشتىق قىلمىستارىڭدى قوسشى! سەن، حالىققا قارسى شەگىنە جەتكەن ناقتىلى كەرى توڭكەرىسشى، توناۋشى قانىشەرسىڭ، ۇقتىڭ با؟ سەن دە، سەندەيلەر سۇيەنگەن بيۋروكرات تورەلەردىڭ دە جويىلۋىنا از-اق ۋاقىت قالدى. سونى ءبىل دە ەسىڭدى جي، حالىقتىڭ ايتقانىن ىستە، حالىققا جاعىن، بالا-شاعاڭا جاعىن! ولاي بولماعاندا سەن الدىمەن اتىلاسىڭ، وعان مىنا قۇجات كۋا!
سول قۇجاتتى ادەيى تاپتىشتەپ بۇكتەپ، كىنەشكەمنىڭ اراسىنا تىعا تۇرەگەلىپ شىعا بەردىم دە، اكەلىپ، اقاتايدىڭ قولىنا ۇستاتتىم. «ەگەر بۇعان تۇزەلمەسە، كەشەگى ايتقانىمىزداي، قۇم استىنا جىبەرىپ، ماڭگىلىككە «تۇزەتۋدەن باسقا امال جوق!»
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، حالىقسىز جەردە مەملەكەت تە، ۇكىمەت تە جوق. حالىقسىز جەردە ءتىپتى، ءتاڭىرى دەپ اتالاتىن «جاراتۋشى پاتشا» دا ۇكىم سۇرمەك ەمەس. بۇل شىندىققا تالاسىڭىز بار ما؟... ارينە جوق! ولاي بولسا، ماڭگۇرت امانبەكتەرىڭىز بەن كەرى توڭكەرىسشى ۋاڭ شۋجيلەرىڭىزدىڭ حالىق ەمەس، حالىقتىڭ ات توبەلىندەي عانا ەكى ءتۇرلى جاۋى ەكەندىگىن دە تۇسىنەسىز، ادىلەتتىم! شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ىزدەپ قانا ەندى ءوزىڭىزدى «حالىق ۇكىمەتى» دەپ اسپەنسىتپەي، شىن اتى-ءجونىڭىزدى اتاساڭىز ەكەن!
اتتەگەن، «ستيل تۇزەتۋ» ناۋقاندارىڭىزدى ءوز كەزەڭىندە «ستيل بۇزۋ ناۋقانى» دەپ، «سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ» ناۋقاندارىڭىزدى «سەكىرىپ جىندانۋ» دەپ، وسى «مادەنيەت زور توڭكەرىسى» دەگەندەرىڭىزدى «مادەنيەتتىڭ جويقىن كەرى توڭكەرىسى» دەپ حالىق قوسقان شىن اتىمەن اتاساڭىزدار، جەندەتتەرىڭىز دە مۇنشالىق قۇتىرماس ەدى عوي!... قىزىل قىرمان قىلمىستارىڭىزدى جيىپ الۋعا ەندى داعار جەتپەي قالعانىن قاراشى!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] ماۋزىدۇڭنىڭ «كىم دە كىم يمپەرياليزم، فەوداليزم، بيۋروكرات، كاپيتاليزم جاعىندا تۇرسا، سول كەرى توڭكەرىسشى» دەگەن سوزىنەن امانبەكتەر وسىلاي قۇرالدانعان.
[2] ءزايجاۋيۇي (حانزۋشا) - قايتا تاربيەلەۋ. وقۋشىلاردى «زيالى جاستار» دەگەن اتپەن كوممۋناعا ءتۇسىرىپ، ەگىنشىلىككە سالۋدى قايتا تاربيەلەۋ دەپ اتايدى.
[3] كوممۋنيزم اسحاناسى - ءبار اتىرەتتى ءبىر تايقازانعا عانا قاراتقان «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ» ءداۋىرىنىڭ اسحاناسى.
