داۋرەن قۋات. ءمۇيىز تاراق (اڭگىمە)
قازاق پروزاسى تۇتاس تۇركى جۇرتىن قايران قالدىردى. قۇنارلى ءتىل، تولىمدى بەينە، شەبەرلىكپەن كەستەلەنگەن سۋرەت ءھام ءبىر ءومىردىڭ ۇزىنا بويىن تۇگەل قامتىپ تۇرعان يدەيا - وسىنىڭ ءبارى جازۋشى داۋرەن قۋاتتىڭ «ءمۇيىز تاراق» دەپ اتالاتىن شاعىن اڭگىمەسىنىڭ بويىندا ۇيلەسىم تاۋىپ تۇنىپ تۇر. تۇركى جۇرتىن تاڭداي قاقتىراتىنى - تۇركى تەكتەس ەلدەردىڭ تەگەرۋىندى قالامگەرلەرى باق سىناعان تۇركى الەمى ادەبيەتىنىڭ ماحمۇد قاشقاري اتىنداعى حالىقارالىق بايگەcىندە قازاق پروزاسى كومبەگە قارا ءۇزىپ كەلدى. قارا ءۇزىپ كەلگەن قارا ءسوزدىڭ (اڭگىمەنىڭ) يەسى - جازۋشى، الاش جۇرتىنىڭ اشىق وي الاڭىنا، ايناسىنا اينالعان «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، قۇرىلتايشىلارىنىڭ ءبىرى، جۋرناليست - داۋرەن قۋات.
قالامگەردى بايگە باسىن العان جۇلدەسىمەن رەداكتسيا ۇجىمى اتىنان شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىز!
«Abai.kz»
داۋرەن قۋات. ءمۇيىز تاراق
(اڭگىمە)
قازاق پروزاسى تۇتاس تۇركى جۇرتىن قايران قالدىردى. قۇنارلى ءتىل، تولىمدى بەينە، شەبەرلىكپەن كەستەلەنگەن سۋرەت ءھام ءبىر ءومىردىڭ ۇزىنا بويىن تۇگەل قامتىپ تۇرعان يدەيا - وسىنىڭ ءبارى جازۋشى داۋرەن قۋاتتىڭ «ءمۇيىز تاراق» دەپ اتالاتىن شاعىن اڭگىمەسىنىڭ بويىندا ۇيلەسىم تاۋىپ تۇنىپ تۇر. تۇركى جۇرتىن تاڭداي قاقتىراتىنى - تۇركى تەكتەس ەلدەردىڭ تەگەرۋىندى قالامگەرلەرى باق سىناعان تۇركى الەمى ادەبيەتىنىڭ ماحمۇد قاشقاري اتىنداعى حالىقارالىق بايگەcىندە قازاق پروزاسى كومبەگە قارا ءۇزىپ كەلدى. قارا ءۇزىپ كەلگەن قارا ءسوزدىڭ (اڭگىمەنىڭ) يەسى - جازۋشى، الاش جۇرتىنىڭ اشىق وي الاڭىنا، ايناسىنا اينالعان «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، قۇرىلتايشىلارىنىڭ ءبىرى، جۋرناليست - داۋرەن قۋات.
قالامگەردى بايگە باسىن العان جۇلدەسىمەن رەداكتسيا ۇجىمى اتىنان شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىز!
«Abai.kz»
داۋرەن قۋات. ءمۇيىز تاراق
(اڭگىمە)
الدىمەن اينالا، القا قوتان وتىرۋعا ىڭعايلى دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ بەتىندەگى داستارحاننىڭ شەتىن قايىرىپ، الاقانىن جايدى: «اسقا ادالدىق، باسقا اماندىق بەرە گور، اللا!». باۋىرىن كوتەرىپ اپىل-تاپىل باسقان بالانىڭ بويىنداي عانا تەرەزەنىڭ ەندىگىنەن ەكىنتىنىڭ كۇنى ەڭكەيىپ، سىعالاپ تۇر. كەشكى ءىڭىر مەن ءتۇننىڭ سۋىق ءتۇسىن ۇزاعىراق ۇستاپ قالاتىن جۇقا اينەكتەردىڭ ار جاعىنان الىپ تەرەكتەردىڭ ءدىڭى قاراۋىتادى. ءبىر كەزدە بۇل تەرەكتەر بالعىن شىبىقتار ەدى. «قازىر ءتىپتى ءۇيدىڭ توبەسىنە شىعىپ الىپ شۋلايتىن بولدى»، - دەيتىن كەمپىر وسى اۋىلداعى بارىنەن بيىك شىنارلاردىڭ ءوز باعىندا بوي سالىپ وسكەنىنە ماقتانعانداي. شالىنىڭ شىمنان تۇيگەن ءۇيى الاسارىپ بارا ما، الدە تەرەكتەر اسپانداپ كەتتى مە، قازىر كەمپىر سىرتقا كوز سالسا، كورەتىنى: بۇتاق بىتپەي شەمەن قاتقان تۇينەكتەر مەن ادىرايعان تامىرلار عانا. وسىدان بەس، التى جىل... جوق، ودان ارىدە-اۋ، شاماسى، تويشانىم ەككەن تالداردىڭ جاپىراعىن كورشى كولەڭنىڭ ەشكى-لاعى جالماپ قويماسىن دەپ قورىپ جۇرەتىن. ەندى، مىنە، قاتتى جەل تۇرىپ، شايقالعاندا ۇشار باسى ۇرەي شاقىرىپ، تۋ بيىكتەن تونەدى.
كەمپىر شوقاڭداي سىرعىپ، وشاقتىڭ اۋزىنا بارىپ وتىردى. اس ءۇيدىڭ ءبىر قابىرعاسىنا قاپتالداسا مىنگەن پەشتىڭ ىشىنە وت تۇتاتتى. استىنا قۇرعاق تامىزدىق باسىپ قالانعان قي سيا كوك جالىنعا وراندى دا، جانا باستادى. كەمپىر مۇلگىپ كەتكەن. اۋزى-مۇرنىنان ادەپكىدەگىدەي ىس تەۋىپ العان موسقال پەش ءىڭىر قاراڭعىسى ۇيىعان بولمەگە جىلىلىق شاشىپ، جىلت قىزىل ساۋلە ويناتىپ قويادى.
كەنەت، تامسانا ءتۇسىپ، ءتاتتى مۇلگىپ وتىرعان كەمپىر توڭىرەگىنە باعجيا قاراعان كۇيى ويانىپ كەتتى. سول باعجيعان قالپىندا ەسىنەي بەرىپ ەدى، پەشتىڭ كومەيى گۇرىلدەپ، تورگى بولمەدەگى قاشانعى كارى ساعاتتىڭ ءتىلى سارت-سۇرت سوعىپ سارناي جونەلدى. «ءويبۇي-ۋۋ، قارا باسىم-اي، قاتىپ ۇيىقتاپ قالىپپىن عوي. تويشانىم كەلەتىن ۋاقىت بولدى ەمەس پە؟ جۇمىستان وزەگى تالىپ جەتەتىن بالانىڭ اس سۋىن قامداماي قارا باسقانى-اي مەنى ابدەن!».
كەمپىر تاعى دا شوقاڭداي سىرعىپ، ەسىكتىڭ اۋزىنا ىركىلدى دە، بەس بۇكتەلگەن بەلىن زوردىڭ كۇشىمەن جازىپ، ەلەكتر سىمىنىڭ تۇيمەسىن اعىتقان. بولمەدەگى بۇلىڭ-پۇشپاقتىڭ قالتارىسىنا جابىسقان قاراڭعىلىق قاشا جونەلدى. ءتىپتى، جابىندىسى سولبىرايعان اعاش كەرەۋەتتىڭ ىرگەسىندە كۇندىزدىڭ وزىندە كەپپەي جاتاتىن ءتۇننىڭ دىمقىل بوياۋى دا ءىرىپ سالا بەرىپتى.
كەمپىر شوقاڭداعان قالپى توشالاعا سۇڭگىپ كەتتى دە، قازان سۇيرەپ قايتتى. قازانىنىڭ تۇبىندە قارايعان بىرەر سۇيەك پەن ءبىر كەسپەلىك ەت بار سياقتى. «قارعام دا قازىر كەپ قالار» دەپ، شەتى قايرىلعان داستارحاننىڭ بۇكتەۋىن جازا بەرگەندە، سىرتقى ەسىك سىقىر ەتىپ اشىلعانداي بولدى.
- ءسۇردىڭ ءيىسى-اي! - دەدى ۇلى.
- كارى شەشەڭنىڭ ەتتى كۇن مەن جەلگە قاقتاماي اسقان كەزىن كوردىڭ بە؟ جاس ەت - جاسىق ەت. وسى كۇنگى قاتىندار ەتتى سۇرلەۋ دەگەندى بىلمەيدى، بىلسە دە ەرىنەدى. تەرىسىنەن جاڭا ارىلعان مالدىڭ ەتىن سورعالاتقان كۇيى اپارادى دا، توڭازىتقىشقا توعىتا سالادى. توڭازىتقىشتا توڭىپ، ۇسىگەن ەتتە ءدام بولا ما، ءتايىرى. بۇگىنگىنىڭ كەرباققان كەسىر قاتىندارى، نەسىن ايتاسىڭ، كەسەلدى سالىپ-اق ءجۇر عوي. سونىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ كۇلبەت كەلىن ەدى.
- اپا، اتىن اتاماڭىزشى كاپىردىڭ.
- «قۇتىرعاننان - قۇتىلعان»، كەتىپ تىنعانىن كەيىن قۇپ كوردى ءوز باسىم.
- قويىڭىزشى، «قاتىن جىبەرگەن نە سۇمدىق؟» دەپ، بەتىمدى تالاي قايىرعان ءوزىڭىز ەمەس پە ەدىڭىز؟
- ە-ە، ءبىز قايدان بىلەيىك. «كەلىنگە كەلىن بولساڭ جاعاسىڭنىڭ» كەرىمەن سونىڭ جاعىندا بولىپ، سويىلىن سوققانداعىم سول: جۇرە تۇزەلەر، ويلانار دەگەن دامە ەدى. ولاي شىقپادى. ول ويىم ءادىرام قالدى.
كەمپىردىڭ كەلىن-كەپشىككە، قاتىن-قالاشقا كەيىسى اس ءىشىلىپ، داستارحان جيىلعانشا بىتكەن جوق. كەيىگەن كۇيى ول اسادال مەن تايپاق ۇستەلدىڭ اراسىندا شوقاڭداپ ءجۇرىپ الدى. ءبىر قولىندا دوبالداپ جاسالعان كىشكەنتاي ورىندىققا ۇقساس سۇيەنىشى، ءبىر قولىندا شاينەك - اسادالدىڭ اۋزىنا ارەڭ جەتكەن. ەندى قايتا ورالىپ، قۇمشەكەر سالىنعان ىدىستى ءىلىپ اكەتتى. سوسىن شوقاڭداي جىلجىپ بارىپ توق شاۋگىمدى باۋىنان بوساتقان. ورىندىق سۇيەنىشكە باتقان ساۋساقتارىن تارقاتىپ، قارى تالعان بىلەگىن ۋقالاپ، ۋھىلەدى. ورىندىققا قايىرا جابىستى دا، تورتتاعانداپ دالىزگە بەتتەدى. دالىزگە بارا جاتىپ قارا شەلەكتى قاڭعىرلاتىپ ەرتە شىقتى. قي اكەلىپ، پەشكە قالاپ قويۋ كەرەك، ايتپەسە ازانعا دەيىن جىرتىق جاماۋلى ءۇي ازىناپ كەتەدى.
قارا شەلەكتەگى قيدى پەشتىڭ كومەيىنە جىتىرىپ بولعان سوڭ جاۋلىعىن شەشتى دە، تۇقىلدانا ءبىتىپ، تۇتامعا اينالعان بۇرىمىن تارقاتىپ، جان قالتاسىنان ءمۇيىز تاراعىن سۋىردى. ساماي شاشى تۇتاس اعارىپ، توبەسى شالا بۋرىل تارتقان قۇيقاعا ءمۇيىز تاراقتىڭ ءتىسى سىڭگەندە كەمپىردىڭ جۇدەۋ باسى دۋىلداي جونەلدى. ءمۇيىز تاراقتى ساعىنىپ قالىپتى. ءمۇيىز تاراق... كەمپىردىڭ كونە كوز سەرىگى. بۇلىقسىپ بويجەتكەن شاعىندا اعاسى تۇرسىناحمەتتىڭ سىيعا تارتقان كۇمىس تاراعىن ۇستاپ جۇرەتىن. ە-ە، ول دا ءبىر زامان ەكەن عوي. تۇرسىناحمەت اعاسى جىگىتتىڭ مارقاسقاسى ەدى. جۇرت جاپپاي «اشىلىپ-سايراپ» ساياساتقا ۇرىنعان. اش-ارىق. الدىڭداعى مالدى ادالداپ سويىپ جەي المايسىڭ. ارعى بەتكە (سوۆەتتىك قازاقستان جاققا. - اۆت) وتكەن اعايىنى تۋرالى اۋزىن اشقان ادام «قوس جۇرەك» اتانىپ، تۇرمەدە ءشىريتىن. سوندا دا اعاسى بۇنى شەكارا اسىرۋدىڭ امالىن تاپتى. سونداعىسى - باليعاتقا جاڭا تولعان قارىنداسىن قىرىققا تاياعان قىرما ساقالدى جىگىتكە ۇزاتۋ ەكەن. قىرماساقال - بىرتوعا، وكىمەتكە بەرەشەگى جوق، قىلمىس وتكەرمەگەن جان. سونىسىنا وراي سابەتكە وتۋىنە ماو جولداس قارسىلىق تانىتپاپتى. ول وزىمەن بىرگە جار ەتىپ جاس قىزدى دا الا كەتۋگە قاقىلى ەكەن.
- اقبوتام-اۋ، - دەگەن سوندا اعاسى بۇنى باۋىرىنا باسىپ تۇرىپ، - اتا-اناڭا قارايلاپ، مۇندا قالعاندا كۇنىڭ نە بولادى؟ قايداعى ءبىر ءماجۋسيدىڭ قولاڭسا ساسىعان قولتىعىندا قورلىققا كونگەنشە، ءوز ءناسىلىڭ، وسى ەردىڭ ەتىگىنەن ۇستا دا ايرىلما.
وسىنى ايتقان اعا زور تۇلعاسىن تۇگەل سىلكىنتە، سولقىلداپ جىلاپ جىبەرگەن. كەيىن... كوپ جىلدار وتكەن سوڭ جاناشىر ءبىر اعايىننىڭ اۋزىنان ەستىدى: اعاسى «قوس جۇرەك» اتانىپ، قىتايدىڭ تۇنەك باسقان تۇرمەسىندە «اقبوتامنىڭ اردا باسىن قورلىققا بەرگەنىم جوق. اح، داريعا، دۇنيە-اي، ايتسە دە اقشا ءجۇزىن ءبىر كورسەم-اۋ» دەپ جاتىپ، دۇنيەدەن وزىپتى. ال اعاسى اماناتتاعان ەر قىتاي ىشىندە بويىن جاسىرىپ قانا جۇرگەن جىگىتتىڭ سۇلتانى بولىپ شىقتى. اتاجۇرت، بابا قونىسقا ورالعان سوڭ تۇلەپ سالا بەردى. ءوزى ءانشى، ءوزى سەرى. از جىلدا اينالاسىنا جورا-جولداس ءۇيىرىپ، جىگىتتىڭ بوزتايلاعى اتاندى.
بۇلاردىڭ ۇيىنەن قوناق ارىلمايتىن. «كەلىننىڭ اسى ءدامدى، قولى اشىق» دەگەندى سىلتاۋ ەتىپ، اۋىلدىڭ باسشى-قوسشىلارى جوعارىدان ۇلىق اتاۋلى كەلە قالسا، ۇلارداي شۋلاتىپ توبىمەن وسىندا اكەلەتىن.
ءبىر كۇنى اق جاعالى دوكەيلەر قاۋىمىن كەزەكتى رەت كۇتۋگە تۋرا كەلدى. بۇل دوكەيلەر بۇرىنعى دوكەيلەردەن الدەقايدا الەۋەتتى كورىنەدى. «داستارحاننىڭ باسىنان اۋىلدىڭ شولاق باسشىلارى بىلاي تۇرسىن، اۋدانداعى اكىم-قارالاردىڭ قاراسى كورىنبەۋى كەرەك، ولارمەن تەك وبلىستاعى سوت، پروكۋرور عانا تاباقتاسا الادى» دەگەن ءسوز سالقىنبەلدىڭ جازىعىندا جىلقى باعىپ، بيە بايلاپ وتىرعان بۇلارعا داقپىرت-داڭعازاسىن الدىنا سالىپ، اقىراڭداپ جەتكەن. بۇنىڭ ءبارى ەشتەڭە ەمەس، ەرلى-زايىپتىنىڭ زارەسىن قاشىرعان ءسوز: «دوكەيلەردىڭ ءبىرى قۇلىن ەتىنە جەرىك» دەگەن ءسوز بولدى.
ەرى ەكەۋى قۇلىنداردى اسا جاقسى كورۋشى ەدى. وتاسقاندارىنا بەس-التى جىلدىڭ ءجۇزى اۋسا دا ءبىر شاقالاقتىڭ جۇپار يىسىنە زار بولىپ جۇرگەندىكتەن ەكى مۇڭلىق بيە قۇلىنداسا، قۇراق ۇشىپ جانىنان شىقپايتىن. بيىل ءبىر اق جال سارى بيە قاداعا وڭباي جىعىلىپ، ىشتەگى قۇلىنىن جىلقىشىلار جارىپ العان. جەتىم قۇلىن سودان بەرى قولدان ءسۇت ءىشىپ، قولدان جەم جەپ ابدەن جەتىلگەن ەدى. جۇنىتتاي. قۇيرىعىن تىگىپ، قۇلدىراڭداي شاپقاندا قۇدايدىڭ ءبىر قىزىعى، ءبىر كەرەمەتى وسى ما دەرسىڭ. كەيدە سول كەرەمەتىن كەرەمەتكە ۇلاستىرىپ، التىن تۇكتى ايماڭداي قۇلىن بۇنىڭ الكەۋدەسىنە تۇمسىعىن سۇعىپ، ۇمسىناتىنى بار. اناسىنداي كورەدى. سوندا، جاس ايەلدىڭ الپىس ەكى تامىرى ءيىپ، الدەبىر تاڭسىق كۇيگە ەلتيتىن. ەندى، مىنە، قۇلىن جەيتىن قوناق كەلە جاتىر. اق جاعالى ۇلكەن ۇلىق.
ۇلىقتار كۇن شاپاعى جوڭعاردىڭ القاراكوك شىڭدارىنا تۇيرەلىپ، التىنشاڭىراق تاۋىنىڭ يىعىنا قونا بەرگەندە جىنىگىپ جەتىپ كەلدى. شەتىنەن قىزۋ. شالا ماس. اراساننىڭ شيپاجايىندا تاڭ اتقانشا اراققا بوگىپ، ابدەن-اق سىلەلەنىپتى. سىلەكەيلەرىن جۇتىپ ارەڭ سويلەيدى.
-تاماق دايىن با؟
-دايىن، ناشاندىك جولداس.
- نە بار؟
- ۇيىتىلگەن قويدىڭ ەتى. قازى-قارتا، جال-جايا.
- قۇلىن ەتى شە؟
- ونىڭ ءمانىسىن بىلمەدىك، ناشاندىك جولداس.
ناشاندىك جولداس بارقىراپ، تاڭعى تىنىشتىقتا تامىلجىعان تاۋ اراسىن ازان-قازان ەتتى. الدەكىمدەردى بوقتاپ ءجۇر، بورالاپ ءجۇر. ورىسشا بوقتايدى. ورىسشا بوقتىقتى تۇسىنبەگەن دە جاقسى ەكەن، بىراق كاپىردىڭ ءتۇرى جامان، ەكپىنى قاتتى. ورىسشا بوقتىقتى قايتسىن، وسى كەزدە ۇيىردەن سۋىرىلا شىعىپ، اق جال سارى قۇلىننىڭ قۇلدىراڭداي شاۋىپ، اناسىنا جاقىنداي بەرگەنى...
- ۇستا مىنانى! جىق، باۋىزدا!
جاس ايەل اۋزى تۇكتى جالماۋىز باۋىرىنداعى بالاسىن تارتىپ جەيتىندەي شار ەتە تۇسكەن. ودان ارعىسىنا دارمەنى جەتپەدى. جانارىن الا قاشقاندا قۇلىننىڭ اي ماڭدايى جوڭعاردىڭ جوندارىندا شاشىلعان كۇننىڭ قان قىزىل شاپاعىنا شانشىلىپ قالدى.
ۇلىقتار ۇيىتىلگەن قويدىڭ ەتىنەن قوماعايلانا اساپ، بىلقىپ پىسكەن قۇلىن ەتىن تاۋىسا توڭكەرىپ، سالقىنبەلدىڭ تاس بۇلاعى توگىلگەن اڭعارىندا مىرعامعا باتتى. ەكى-ءۇش كۇن تويلادى. ەڭ باستىسى، ناشاندىك جولداس ريزا. تىزەسىن قاپقان قارىنىن ىركىلدەتىپ، قارق-قارق كۇلەدى. ناشاندىكتىڭ قۇلىن ەتىنە تاڭسىقتىعى - ايەلقۇمارلىعىنان ەكەن. جانىندا ءبىر مايىسقاق، ءجىلماڭتوس قازاق بار. ۇلىعىن قۇلىن ەتىنىڭ قۇدىرەتىنە دانىكتىرگەن سول ەكەنىن بىلەتىندەر كەيىن ايتىپ تا ءجۇردى.
الگى نەمە اۋلاقتا، قازان-وشاقتىڭ ماڭىنان ۇزاماعان جاس ايەلدىڭ قاسىنا، قوناقتار ءبىر تىنىس تاپقان كەزدە ىرجالاقتاپ جەتىپ كەلدى. ىرجيعاندا بەت تەرىسى قۇلاق شەكەسىنە قاراي ءتۇرىلىپ، ىلجىراعان اۋىزعا اينالىپ كەتەدى ەكەن.
- ءجۇر، - دەدى ول كەلە سالا، - ءجۇر. سابەت ايەلى وشاقتان وزعان زامان بۇل. ءبىز ءسىزدى بۇلاي كۇتۋشى ەتىپ قويىپ، قاراپ وتىرا المايمىز.
ايەلى ەرىنە قاراعان. ەرى «بار» دەگەندەي باسىن يزەگەن سوڭ، امالسىز شاي قۇيىپ بەرۋگە كوندى. ىڭعاي ەركەك، ونىڭ ۇستىنە جارتىلاي جالاڭاشتانىپ تاستاپ، قىزارا بورتكەن «بورىكتىلەردىڭ» ماڭىنا ادەپتى قازاق ايەلى اياق باسپايدى. كەلىنشەك «وشاقتان وزعان زاماننىڭ» سالتىنا امالسىز باعىپ، ۇلىقتاردىڭ الدىنا تىزە بۇكتى. باسىندا قىزىل ءشالى. ۇستىنە كەڭ، مولداۋ ەتىپ پىشكەنىمەن توق مىقىنىن، ارشىن ءتوسىن سولقىلداي كەپ سوعاتىن باتسايى كويلەك كيگەن. بوياۋسىز، وپا-دالاپسىز ايەلدىڭ ءجۇزى الدە ۇيالىپ قىسىلعاننان، الدە نامىسقا بۋلىققان ىزادان الاۋلاي البىراپ، «ايعىر جالدى» توپ ەركەكتىڭ كوزىن ارباي تۇسكەن. شاي قۇيىسى قانداي ءساندى. ءبىر قىرىنداپ قوناقتارعا كەسە ۇسىنعان كەزىنىڭ وزىندە ءمولت قارا كوزدەرىن كىرپىگىمەن جاسىرا قويادى. اي استىندا اۋناپ اققان تۇنگى وزەننىڭ سىبدىرىنداي بويىنان ەلەۋسىز ءدىرىل بايقالادى. ناشاندىك ورىسشالاپ بىلدىرعا باستى. مايىسقاق قازاق ىنساپسىز ىرجيدى. سوسىن:
- جولداس، - دەدى، - ءسىزدىڭ قىزمەتىڭىزگە، دامىڭىزگە مىنا ۇلكەن كىسى راحمەتىن جاۋدىرىپ جاتىر. ءسىز دە قىسىلماي ەركىن وتىرىڭىز. سابەت ايەلدەرى ەركىن، اشىق بولۋى كەرەك. سول ءۇشىن الدىمەن مىنا باسىڭىزداعى جاۋلىقتى سىپىرا سالىڭىزشى. قىتايداعى ءىرىپ-شىرىگەن ايەلدەر بولماسا، ءبىزدىڭ قازاق-سابەت ايەلدەرى بۇندايدى قازىر بۇيىم كورمەيدى. قانە، جۇلىپ تاستاڭىز، قۇرىسىن!
ايەل كىرەرگە جەردەن تەسىك تاپپاي قىسىلدى. بىراق جاۋلىعى باسىنان سۋسىپ تۇسە بەرگەن. جىلماڭ قازاق جاۋلىققا جارماسىپ ۇلگەرىپتى. بۇرىمى دا ارقاسىنا سۋسي قۇلادى.
- وحو! - دەدى وسى ساتتە توردەگى سالقار ورىندى جالعىز ءوزى يەمدەنگەن قۇلىن جەگىش قۇردىم، - اناۋ نە؟
قۇلىن ەتىنە قۇمار قۇلقىنى تەرەڭ ۇلىققا بۇلعاڭداپ وتىرعاننىڭ ءبارى ەنتەلەي قالىستى. بۇل - كەلىنشەكتىڭ اعاسى سىيعا تارتقان كۇمىس تاراق ەدى. تاڭەرتەڭ بۇرىمىن بوس ءورىپ، الاس-قاپاستا اسىعا ءجۇرىپ شاشىنىڭ ۇشىن تاراعىنا وراي سالعان. مىنالاردىڭ ماستىقتان كىلكىگەن جانارلارىن جارق ەتكىزگەن سول كۇمىس تاراق الدىمەن ناشاندىك جولداستىڭ قولىنا ءتيدى. ول تاراققا سۇزىلە قاراپ، ەش قىمسىنباستان تىستەپ تە كوردى. «كۇمىس». سوسىن وسىندايداعى ادەتىنە كوشىپ ۇزاق بىلدىرلادى. ارتىنان مايىسقاق قازاق سويلەدى. ول دا قايداعى پالەنى جاۋدىرىپ، ءبىراز بۇرقىلدادى. ۇققانى: مىنانداي تاراقتى ۇستاۋ قاتە ەكەن. تۇبىرىمەن ساياسي قاتە. بۇنىڭ ءتۇبىن تەرگەپ-تەكسەرۋ قاجەت. قايدان شىققانىن انىقتاۋ ءلازىم. ايتپەسە قيىن، وتە قيىن. ءجا، ناشاندىك جولداس ءبىر جولعا كەشىرىم ەتەدى. ناشاندىك جولداس مەيىرىمدى، وتە كەڭ ادام عوي. سوندىقتان ەسكىنىڭ سارقىنشاعى سانالاتىن تاراقتىڭ كوزىن قۇرتقان ابزال.
سورلى كەلىنشەك «اعامنىڭ سىيى ەدى» دەي المادى، كوز جاسىن بۇلاپ، ءۇنسىز ەگىلىپ قالا بەردى. قۇلىن ەتىنە مەلدەكتەي تويىپ، كۇمىس تاراقتى ولجالاعان ۇلىق بەلىندە تاسىعان قاننىڭ قىزۋىمەن قۇتىرىپ، قۇماسى جىرتىلىپ-ايرىلاتىن قالاسىنا قايتتى.
سودان كەيىن... كۇمىس تاراعىن ويلاپ كۇرسىنەتىن ايەلگە سابەت دۇكەنىنەن ەكىجۇزدى: ءبىر جاعىنىڭ ءتىسى سيرەك، كەلەسى ءجۇزىنىڭ ءتىسى تىعىز، ءمۇيىز تاراق جولىققان. ءتىسى تىعىز جۇزىمەن ءبيتتى، سىركە مەن قايىزعاقتى سۇزۋگە بولادى ەكەن. بۇعان دا راحمەت. كوپ جىلعى سەرىگى. كوپتەن بەرى جان قالتاسىندا.
***
ءمۇيىز تاراق كەمپىردىڭ جۇدىرىقتاي سەمىپ، جۇقارىپ سولعان جۇدەۋ باسىنىڭ ايىزىن قاندىرا تىرنالادى. ءتىسىن توبە قۇيقاسىنا باتىرىپ، سامايىنا سىرعىعاندا ءبىر ۋىس شاش بولىپ بۇرقىراپ شىعادى. ايەلدىڭ شاشى شاشىلماۋ كەرەك. ايەلدىڭ شاشى جەردە شاشىلىپ جاتسا، بۇ ءفاني جالعاندى ەرتە تاستاپ كەتكەن ۇرپاعى ءار تالىن جيناپ، قينالىپ جۇرەتىن كورىنەدى. «استاپىراللا، الجىعان باسىم نە ساندىراقتاپ وتىرمىن؟ بالام امان، باۋىرىم ءبۇتىن. تويشانىم. تومپيىپ الىپ ۇيقىنى سوعۋىن-اي ءوزىنىڭ؟ الاڭسىز. الاڭسىز ۇيىقتا، ايماڭداي قۇلىنىم مەنىڭ. سەن ويانعانشا اناڭ وشاقتىڭ وتىن ۇزبەيدى». كەمپىر ءمۇيىز تاراعىنىڭ تىسىنە بايلانىپ، قۇيقاسىنان سىپىرىلعان ءبىر ۋىس شاشىن شوكەمدەپ الدى دا، شوعى كۇلگىن تارتقان پەشتىڭ اۋزىن اشا بەردى.
***
مەكتەپ قابىرعاسىنداعى كەزىمىز. اۋىلىمىزدا رىمكەش ەسىمدى كەيۋانا تۇراتىن. جالعىزىلىكتى جان بولعاندىقتان ۇيىنە ءجيى باس سۇعىپ، مەكتەپ وقۋشىلارى ۇساق-تۇيەك شارۋاسىنا قولعابىسىمىزدى تيگىزەتىنبىز. ۇلدار وتىنىن جارىپ، سۋىن تاسىساق، قىزدار كەمپىردىڭ كىر قوڭىن جۋىپ، اس-اۋقاتىن ازىرلەيتىن.
شالىنىڭ جىلقى باققانىن بىلەمىن. تۇندە جىلقىلارىن ايدىڭ جارىعىمەن ايداپ، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ جانىنان دۇبىرلەتە ءوتىپ بارا جاتاتىن. تويشان ەسىمدى ۇلى بار ەدى. اسكەردەن بوساعان بەتىندە قالا جاقتىڭ تىرنا سيراق قىزىن قولتىقتاي قايتقان. كەيىن سونىسى بۇزىلدى. جەڭىل ءجۇرىسى قويىنىڭ قۇمالاعى ساناۋلى ءبىزدىڭ اۋىلدا تەز ءبىلىنىپ، اقىرىندا قاراسىن باتىرىپ تىنعان. قاتىنى جامان اتىن شىعارىپ كەتكەن سوڭ، تويشان اعامدى اۋىلداعى شاراپ ساتاتىن دۇكەننىڭ ماڭايىنان ءجيى كورىپ ءجۇردىم. ءوزى ءبىر اق جۇرەك جان ەدى. امال نە، ات قۇلاعى كورىنبەيتىن سوقىر تۇماندا باعىتىنان جاڭىلىپ، تراكتورىمەن اقسۋدىڭ قۇلاما تىك جارىنان ۇشىپ ءولدى. شال جالعىز ۇلدىڭ كۇيىگىنە شىدامادى. ەكەۋىنەن سوڭ كەمپىر بايقۇس شالىقتاپ قالدى. ەرتەرەكتە ءبىزدى «تويشانىم ەككەن تەرەكتەردىڭ جاپىراعىن جۇلاسىڭدار» دەپ باجىلداي قۋاتىن. كەيىن سول تەرەكتەردىڭ تۇبىندە وتىرىپ تويشانىمەن وزىنشە كۇبىرلەسىپ سويلەسەتىندى شىعاردى. تويشانىنا باياعى تىرنا سيراق قاتىنىن ايتىپ ۇرسادى. ىلە ونىسىن جۋىپ-شايعانسيدى. تويشانىن تىڭداعان بولادى. سودان سوڭ اق جال سارى قۇلىن تۋرالى ايتىپ ەگىلەدى. جىلاي-جىلاي تارامىستانا قاتىپ، بۇكتەلىپ قالعان. كىشكەنتاي ورىندىققا جابىسىپ تورتتاعانداپ قانا جىلجيتىن. بىراق ول تويشانىنىڭ ولگەنىنە سەنگەن جوق. ءبىز وتىن سۋىن تاسىپ جۇرگەندە: «تويشانىمنىڭ جۇمىستان كەلەتىن ۋاقىتى تاياپ قالدى»، «وي، تويشانىمنىڭ تويى الدا»، - دەپ ءماز بولىپ وتىراتىن.
...ءبىر كۇنى ەستىدىك، كەمپىر مۇيىزدەپ بىتىرگەن تاعدىرىنا ماڭگىلىك مويىن ۇسىنىپ، ءمۇيىز تاراقتان سۋىرعان شاشىن شوكەمدەي ۇستاعان كۇيى وشاعىنىڭ اۋزىندا كوز جۇمىپتى.
«Abai.kz»
