قازاقتىڭ ۇلى ويشىل، دانىشپان اقىنى اباي ولەڭدەرىن قانشاما عالىمدار تالدادى. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە سولاردىڭ ىشىندە ۇشەۋى عانا اباي ولەڭدەرىنە سىن ايتىپتى. ولار: ا.بايتۇرسىنۇلى، م.اۋەزوۆ جانە ت.الىمقۇلوۆ.

مەن بۇل جەردە جيىرماسىنشى-وتىزىنشى جىلدارداعى بەلگىلى كەڭەستىك ادەبيەت سىنشىسى عابباس توعجانۇلىن ەسەپكە المادىم. سەبەبى، كەڭەستىك ساياساتتىڭ «تاپتىق تۇرعىسىنان» جازىلىپ، ابايدى «ءبىلىمسىز، ءدىندار، كوسىلىپ وتىرىپ، كەڭىنەن تۋىلعان، تەرەڭ، ۇلكەن تەمالى پوەزيا جاساي المادى»،– دەپ سىناعان عابباس توعجانۇلىنىڭ «اباي» اتتى عىلىمي مونوگرافياسىنان ادال سىن، تەرەڭ زەرتتەۋ مەن ادەبي تەوريالىق تۇرعىداعى تالداۋلاردى كورە المادىق. سوندىقتان دا، ع.توعجانۇلىنىڭ اباي تۋرالى سىنى، بىرجاقتى قارادۇرسىندەۋ جازىلعان قارابايىر ەڭبەك بولىپ كورىندى.

ەڭ العاش رەت اباي ولەڭدەرى تۋرالى سىني پىكىر ايتقان ا.بايتۇرسىنۇلى: «جالعىز-اق ءمىنى بار. ول ءمىن – ولەڭ بۋناقتارى تەكسەرىلىپ ورنىنا قويىلماعاندىق. ونىڭ وقىعاندا يا انگە سالىپ ايتقاندا كەمشىلىگى زور بولادى. داۋىستىڭ اعىنىن بۇزىپ، ولەڭنىڭ اجارىن كەتىرەدى. ...بۇل كەمشىلىكتى تۇزەۋگە بولادى. ولەڭنىڭ ءۇش بۋىندى بۋناقتارى مەن ءتورت بۋىندى بۋناقتارى الماسىپ كەتكەن جەرلەرىن الىپ، ءوز ورنىنا قويسا تۇزەلەدى. مۇنان باسقا اباي ولەڭدەرىندە ءمىن بار دەپ ءوز باسىم ايتا المايمىن»،- دەپ جازدى. («قازاق» گازەتى. 1913 جىل)

قازاق ادەبيەتى تەورياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، ءتىلشى-عالىم ا.بايتۇرسىنۇلى 1913 جىلى جازعان «قازاقتىڭ باس اقىنى» اتتى ماقالاسىندا ابايدىڭ قاي ولەڭدەرىنىڭ بۋناقتارىنىڭ ورنى اۋىسىپ كەتكەنىن ناقتى اتىن اتاپ جازباپتى. بۇل تۇستاعى وقۋشىنىڭ تۇسىنىگى مەن ءبىلىم دەڭگەيىن ەسكەرگەن ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ بۇل ماقالاسىنان ونى كۇتۋگە دە كەرەك ەمەس. اۆتوردىڭ: «ولەڭنىڭ ءۇش بۋىندى بۋناقتارى مەن ءتورت بۋىندى بۋناقتارى الماسىپ كەتكەن»،-دەۋىنە قاراعاندا، ا.بايتۇرسىنۇلى ابايدىڭ ارالاس بۋىندى «بويى بۇلعاڭ»، «تايعا مىندىك»، «سەن مەنى نە ەتەسىڭ»، «اتا-اناعا كوز قۋانىش» سەكىلدى ولەڭدەرىنىڭ ءبىرىن تىلگە تيەك ەتتى مە ەكەن،- دەپ، جورامالدادىق.

1909 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنداعى بوراگانسكيلەر باسپاسىنان شىققان اباي ولەڭدەرىنىڭ تۇڭعىش جيناعىنا رەداكتورلىق جانە تەكستولوگيالىق تالداۋ جۇرگىزىلمەگەندىكتەن، باسپادان كوپتەگەن قاتەلىكتەر كەتكەن. ونىڭ ۇستىنە، بۇل تۇستاعى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ قولىنا اباي ولەڭدەرىنىڭ حالىقاراسىندا بىرەۋدەن بىرەۋ كوشىرىپ جازعان قولجازبا نۇسقاسى تۇسكەنىن ەسكەرسەك ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ اباي ولەڭى تۋرالى سىنىن تىپتەن ەلەۋسىز، كىشكەنە عانا سىن دەپ قابىلداۋعا بولادى.

اباي ولەڭدەرى تۋرالى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ سىنىنا قاراعاندا م.اۋەزوۆ پەن ت.الىمقۇلوۆ سىندارىندا ناقتىلىق باسىم. دەسەك تە، جەتكىزبەك بولعان ويىمىز جۇيەلى دە تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن م.اۋەزوۆ پەن ت.الىمقۇلوۆ ءومىر سۇرگەن  كەڭەس داۋىرىندەگى «پارتيالىق ادەبيەت» بەكىتكەن ادەبي زەرتتەۋ مەن ادەبي – سىن جازۋدىڭ وزىندىك ۇلگىسى مەن پىشىنىنە از - كەم توقتالا كەتۋدى ءجون سانادىق.

ادەبيەتتى «يدەولوگيالىق تاربيە قۇرالى» رەتىندە پايدالانعان كەڭەستىك جۇيەدە – ادەبي زەرتتەۋلەر مەن ادەبي - سىن ماقالالار جازۋدىڭ قالىپتى ۇلگىسى مەن ءپىشىنىن «پارتيالىق ادەبيەت» بەكىتىپ بەرىپ، ادەبي شىعارمالار مەن ادەبي زەرتتەۋلەردى «پارتيالىق ادەبيەت» تسەنزۋرا ارقىلى قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاعانى تاريحتان بەلگىلى. ادەبي-سىن ماقالا جازۋدىڭ «پارتيالىق ادەبيەت» بەكىتكەن ۇلگىسىنەن اۋىتقۋعا ەشكىمنىڭ قۇقىعى دا بولماعان، تاۋەكەلى دە جەتپەگەن. «پارتيالىق ادەبيەت» بەكىتكەن بۇل ادەبي ۇلگىدەن، سانالى عۇمىرىن كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا وتكىزگەن م.اۋەزوۆ تە، ت.الىمقۇلوۆ تا اتتاپ كەتە الماعان.

باعدارلاي قاراپ، تەرەڭىنە ۇڭىلسەك، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا جازىلعان ادەبي – سىن ماقالالار ەكى باعىتتى قامتىعان. ءبىرىنشىسى: كوممۋنيستتىك پارتيانىڭ ساياساتىن ناسيحاتتايتىن – يدەولوگيالىق باعىت. سودان كەيىن كەلەتىن ەكىنشى باعىت – ادەبي-سىن ماقالادا تالدانىپ وتىرعان ادەبي ەڭبەكتىڭ كوركەمدىگى مەن پوەتيكاسى. ءسىز قانداي ادەبي-سىن ەڭبەك جازساڭىز دا «پارتيالىق ادەبيەتتىڭ» كۇندەلىكتى ناسيحاتى – «ساياسي يدەولوگيادان» اتتاپ كەتە المايسىز. سونىمەن، كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىندا جازىلعان ادەبي-سىن ەڭبەكتەردە ءبىرىنشى – كەڭەستىك يدەولوگيا، سودان سوڭ بارىپ، ادەبي شىعارمانىڭ جەتىستىگى دەپ سانالعان كوركەمدىگى مەن پوەتيكاسى تالدانىلعان. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءبىرىنشى ساياسات، سودان سوڭ بارىپ ادەبي كوركەمدىك. «پارتيالىق ادەبيەتتىڭ» بۇل قاتاڭ تالابى – ۇلت ادەبيەتىندەگى عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ادەبي تۇرعىداعى سىني تالداۋلارعا كەرى اسەر ەتىپ، ادەبي-سىن ماقالالاردىڭ ءبىر قالىپتان شىققانداي بولىپ جازىلۋىنا ءماجبۇرلى جاعداي تۋعىزدى. ءبىز جوعارىدا ع.توعجانۇلىنىڭ «اباي» مونوگرافياسى كەڭەس وكىمەتىنىڭ «تاپتىق يدەولوگياسى» تۇرعىسىنان جازىلدى دەپ، قانشا جەردەن سىناساق تا، م.اۋەزوۆ تە، ت.الىمقۇلوۆ تا اباي شىعارماشىلىعىن تالداۋعا ارناعان وزدەرىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە جوعارىدا ءبىز ايتىپ وتكەن «پارتيالىق تالاپتان» اتتاپ وتە الماي، ابايدى «يدەولوگيالىق» تۇرعىدان سىناۋعا ءماجبۇر بولعان. اۆتورلار شىعارماشىلىعىن يدەولوگيالىق تۇرعىدان سىناۋ، بۇل – پارتيالىق تالاپ بولاتىن.

كەڭەس وكىمەتىنىڭ وسى ايتىلعان «پارتيالىق تالابىن» بۇگىنگى كۇننىڭ «تاۋەلسىز وي – تاۋەلسىز ادەبيەت» دەيتىن وي سارابىنا سالىپ قاراساڭىز كۇلكى شاقىراتىنداي ماسەلە بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. الايدا، بۇل تالاپ – حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەن «قان - قاساپ» زامانىنىڭ قاتال تاريحي شىندىعى بولعانى اقيقات.

اباي شىعارماشىلىعىن تالداۋعا ارناعان «جۇمباق جان» اتتى عىلىمي ەڭبەگىندە ابايدىڭ «جاز» ولەڭىن تالداعان ت.الىمقۇلوۆ: «بۇل ولەڭدە بايدىڭ اۋىلى سۋرەتتەلەدى. باي اۋىلدىڭ جازعى ءسان-سالتاناتى جىر بولادى. جالشىلار ءومىرى كومەسكى قالادى»،- دەپ [1.31 – بەت] دەپ ابايدىڭ «جەتىلمەگەن الەۋمەتتىك ساناسىن» سىناپ وتەتىن جەرى بار.

مىنە، وسىلاي اباي ولەڭىن «پارتيالىق ادەبيەتتىڭ يدەولوگياسى» تۇرعىسىنان سىناعاننان كەيىن عانا اقىن ولەڭىنىڭ كوركەمدىك قۋاتى مەن پوەتيكاسى جونىندە ءسوز قوزعاۋعا بولادى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىندا «پارتيالىق ادەبيەتتىڭ» يدەولوگياسىن اتتاپ ءوتىپ، بىردەن شىعارمانىڭ پوەتيكاسى مەن كوركەمدىك قۋاتىن ءسوز ەتەر بولساڭىز، ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىز باسپا بەتىنەن ماڭگىلىك جارىق كورە الماي كەتۋى بەك مۇمكىن. سوندىقتان دا، كەڭەستىك اۆتورلار ادەبي ەڭبەكتى تالداعاندا ءبىرىنشى ورىندى پارتيالىق ساياساتتىڭ «ناسيحاتىنا» بەرگەن. كوپتەگەن اۆتورلار كەڭەستىك يدەولوگيانى ناسيحاتتايمىن دەپ، ادەبي ەڭبەكتىڭ كوركەمدىك قۋاتىن تالداۋعا از ورىن قالدىرعان نەمەسە مۇلدەم تالداماي كەتۋگە ءماجبۇر بولعان. مىنە،  وسىنداي سەبەپتەرگە دە بايلانىستى، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا جازىلعان ادەبي زەرتتەۋلەر مەن ادەبي - سىن ەڭبەكتەر ساياسي يدەولوگيا اسەرىنەن ءبىر جاقتى، وتە تومەنگى دەڭگەيدە جازىلدى.

مۇمكىن، «كەڭەس ادەبيەتى» سىننىڭ شەكپەنىنەن شىعىپ، ءالى كۇنگە ءوز مەكتەبىن قالىپتاستىرا الماعاندىقتان دا بولار، قازىرگى ادەبيەت سىنى دا  تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى قازاق ادەبيەتىنە باعىت-باعدار بەرىپ، بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتتەگى الاتىن ورنىن انىقتاپ بەرە الماي وتىر. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى: بىزدە تامىرىن تەرەڭگە جىبەرىپ، وزىندىك بەت-بەينەسىن قالىپتاستىرعان مىقتى ادەبي-سىن مەكتەبى جوق. ادەبي سىن بولماعان جەردە سىننىڭ قوس قاناتى – زەرتتەۋ مەن تالداۋ بولسا دا جوق. مەنىڭ بۇل پىكىرىمنىڭ كەشەگى كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى قازاق ادەبيەتى مەن بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاق ادەبيەتىنىڭ سىن جانرىنا عانا قاتىسى بار. بولماسا، كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى قازاق ادەبيەتىن تۇگەلدەي جوققا شىعاراتىن پىكىرلەرگە مەن ءتۇپ-تامىرىمەن قارسىمىن.

مەنىڭ ويىمشا، كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىندا بىزدە وتە مىقتى ۇلتتىق جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزى قالاندى. ال، 60-90 جىلداردا قازاق ادەبيەتى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلدى. مەن بۇل پىكىرىمدى دۇنيەجۇزى ادەبيەتىنەن حابارى بار مامان - ادەبيەتشى رەتىندە ايتىپ وتىرمىن. ەڭ وكىنىشتىسى سول: بيىك دارەجەدەگى ادەبي سىننىڭ جوقتىعى مەن اۋدارما ءىسىنىڭ اقساپ تۇرۋىنا بايلانىستى ءبىز ءوزىمىزدىڭ ادەبي جەتىستىكتەرىمىزدى الەمدىك دەڭگەيدە ناسيحاتتاي الماي كەلەمىز. ءسوز رەتى كەلىپ قالعان سوڭ عانا ايتىپ وتىرمىز. بولماسا، بۇل – ءوز الدىنا بولەك تۇرعان ۇلكەن تاقىرىپ.

دەگەنمەن، كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى ادەبي سىن زەرتتەۋ ەڭبەكتەردىڭ بارلىعى بىردەي تومەنگى دارەجەدە جازىلدى دەپ ويلاپ قالۋعا بولمايدى. كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى «پارتيالىق ادەبيەتتىڭ» يدەولوگيالىق ساياساتىن «سيپاي قامشىلاپ»، ونى ۇلكەن شەبەرلىكپەن اينالىپ وتكەن تالانتتى ادەبي زەرتتەۋلەر قازاق ادەبيەت تاريحىندا بارشىلىق. مىنە، سونداي ادەبي زەرتتەۋلەردىڭ ءبىرى – م.اۋەزوۆتىڭ اباي شىعارماشىلىعى تۋرالى ەلۋىنشى جىلدارى جازىلعان «اباي (يبراھيم) قۇنانبايۇلى» اتتى عىلىمي مونوگرافياسى بولسا، ەكىنشىسى اباي شىعارماشىلىعىن تالداۋعا ارنالعان ت.الىمقۇلوۆتىڭ «جۇمباق جان» اتتى ەسسە مونوگرافياسى.

ت.الىمقۇلوۆ ءوزىنىڭ «جۇمباق جانىندا» ابايدىڭ «قاراشا، جەلتوقسان مەن سول ءبىر ەكى اي» ولەڭى تۋرالى: «اباي «قاراشا جەلتوقساقسان مەن سول ءبىر ەكى اي» دەيتىن ولەڭىندە اۋىلداعى تاپ قايشىلىعىن جىتىرەك كورىپ، تەرەڭىنەن اشادى»، -  دەي كەلىپ، [1.32 – بەت] ولەڭدە سۋرەتتەلەتىن كەدەي مەن باي ءۇيىنىڭ ءومىرىن سالىستىرا تالدايدى. ولەڭدى «تاپتىق تۇرعىدان» تالداعان اۆتور: «ارينە، وسىنداي تاپ قايشىلىعىن كورگەنمەن، اشقانمەن، وعان ساياسي ءمان بەرىپ، ساياسي ۇرانعا شاقىرارلىق دارەجەگە اباي جەتكەن جوق. قوعامدىق قۇرىلىستىڭ ادىلەتسىزدىكتەرىن قانشاما شەنەسە دە، ونىڭ توركىنىن تۇگەل بىلگەن جوق... تاپ قايشىلىعى ۇگىتپەن بىتىسە المايتىنىن ۇعىنبايدى»،- دەيدى [1.33 – بەت]

تاكەننىڭ ءدال وسى پىكىرىن بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان تالداپ كورەلىكشى. اباي ءبىر قازاقتى باي جانە كەدەي دەپ تاپقا بولمەسە دە:

كەدەيدىڭ ءوزى جۇرەر مالدى باعىپ،

وتىرۋعا وتىن جوق ۇزبەي جاعىپ، - دەپ كەدەيگە جانى اشىپ، ەل ۇستىنەن كۇن كورگەن جەبىر توپ – بي - بولىس، اتقا مىنەرلەردى سىن ساداعىنىڭ ۋلى جەبەسىنە بايلاپ، ولاردى ەل دەنەسىندەگى ايىقباس دەرت رەتىندە سۋرەتتەپ، قاراپايىم حالىقتى «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم»،- دەپ قالىڭ قازاقتى ەلىم،- دەپ ەلجىرەي سۇيەتىن بۇقاراشىلدىعى اقىن شىعارمالارىنىڭ ءون-بويىنان انىق اڭعارىلىپ تۇرادى. اقىننىڭ وسى بۇقاراشىلدىعىن تاپ قايشىلىعىمەن شاتاستىرۋ ءجون ەمەس. بۇعان قاراپ اباي زامانىنداعى قازاق قوعامىندا تاپ قايشىلىعى بولماعان ەكەن،- دەگەن وي تۋىنداماسا كەرەك. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز: اباي ءوز شىعارمالارىندا تاپ قايشىلىعىن جىرلاعان جوق. ول ءبىر قازاقتى باي جانە كەدەي دەپ ەكىگە بولمەگەن ۇلت اقىنى. «...زاڭ قۋاتى قولىمدا بار كىسى بولسام، ادام ءمىنىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم»،- دەگەن اباي (37 – قاراسوز) بارلىق قوعامدىق قايشىلىقتاردى وقۋ-ءبىلىم، تاربيە ارقىلى شەشۋگە بولادى دەپ ەسەپتەگەن. تاربيە، ءبىلىم-عىلىم، مورال ماسەلەسىنە قاتتى ءمان بەرىپ، تەرەڭ ءبىلىم، جاقسى تاربيە ارقىلى قوعامدى وزگەرتۋگە بولادى،- دەپ ويلاعان اباي، الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردى باسقا جولمەن شەشۋگە بولادى دەپ ەسەپتەمەگەن دە سەكىلدى.

كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى ابايتانۋشىلاردىڭ بارلىعى دەرلىك، اباي ولەڭدەرىندەگى تاپ قايشىلىعى دەپ، مىسالعا اقىننىڭ «قاراشا، جەلتوقسان مەن سول ءبىر ەكى اي» ولەڭىن الادى. سەبەبى، ابايدىڭ وسى اتالعان ولەڭىنەن باسقا بىردە-ءبىر ولەڭىندە كەدەي ءومىرى تۋرالى ءبىر كورىنىس تە سۋرەتتەلمەيدى.

انىعىنا كەلگەندە، اباي «قاراشا، جەلتوقسان مەن، سول ءبىر ەكى اي» ولەڭىندە كەدەي مەن باي ءۇيىنىڭ ءومىرىن تاكەن الىمقۇلوۆ ايتقانداي تاپتىق تۇرعىدان ەمەس، رەاليستىك تۇرعىدان سۋرەتتەيدى. اباي نە سەزىندى، نەنى كوردى – سول سۋرەتتى شىنايى تۇردە، رەاليستىك تۇرعىدان ولەڭ تۇرىندە قاعاز بەتىنە ءتۇسىردى. كەدەي نەگە كەدەي؟ باي قالاي بايىدى؟ – دەگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە اقىن اباي تىپتەن ويلانبايدى دا. سەبەبىن تاعى دا قايتالايمىز: اباي قازاق حالقىن تاپقا بولمەگەن ۇلت اقىنى! بۇل جەردە ابايدىڭ حالىقتى باي جانە كەدەي دەپ تاپقا بولگەنى «پارتيالىق ادەبيەت» رۋحىندا تاربيەلەنگەن جازۋشى تاكەن الىمقۇلوۆقا كەرەك بولىپ تۇرعان سەكىلدى. ول ءۇشىن جازۋشىنى كىنالاۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. بۇل – سول كەزدەگى تۇسىنىك بويىنشا «ۇستەم تاپتان» شىققان ابايدى كەدەيلەردىڭ «كەڭەس وكىمەتىنە» جاقىنداتۋ ءۇشىن ابايتانۋشى عالىمداردىڭ ويلاپ تاپقان امالى ەدى.

مۇحتار اۋەزوۆ تە ءوزىنىڭ اباي شىعارماشىلىعىن تالدايتىن «اباي (يبراھيم) قۇنانبايۇلى» اتتى عىلىمي مونورگرافياسىندا ابايدىڭ ءدال وسى «قاراشا، جەلتوقسان مەن سول ءبىر ەكى اي» ولەڭى تۋرالى: «بۇنداعى ءوزى كورسەتىپ بەرگەن تاپ قايشىلىعى قارسىلىقتارى ارقىلى اباي قازاقتىڭ ەڭبەكشى قالىڭ ەلىنىڭ جوعىن جوقتاپ، سونىڭ توڭىرەگىندەگى بار شەرى مەن ارمانىن ايتادى»،- دەي كەلىپ: «ەڭ سوڭعى جولداردا... ءبىر قىس ساقتا، تاس بولما، سەن دە و قۇرلى،- دەۋ ارقىلى اقىن، بىرجاعىنان كەدەيگە سول اۋىرتپالىق حالدەن شىعار جولىن اتاي المايدى. ەكىنشىدەن، باي مەن ەكى اراسىنا ءبىتىمشى بولعانداي اڭعار تانىتادى. ارينە، اعارتۋشىلىق جولىندا، قازاق كوپشىلىگىنىڭ قاناۋشى جاۋىن مول مىسالمەن، باتىل سىنشىلدىقپەن كەڭ اشىپ بەرگەن اباي، ءوزىنىڭ زامانىندا ەڭبەكشى ەلدىڭ تارتىسى قالاي بولۋ كەرەك ەكەنىن اتاپ بەرە المايدى»،- دەپ جازادى. [2.151 - 152 – بەتتەر] بۇدان ارى قاراي اۆتور، ەڭبەكشى ەلدىڭ تارتىسى قالاي بولۋ كەرەك ەكەنىن تولستوي دا بىلگەن جوق،- دەگەندەي لەنيننىڭ «تولستوي – ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ ايناسى» ەڭبەگىنەن دايەك سوزدەر كەلتىرەدى.

تاكەن دە، مۇحتار اۋەزوۆ تە ءوز ەڭبەكتەرىندە ۇلت اقىنى ابايدى كەدەي تابىنا جاقىنداتىپ، سول تۇستاعى ۇستەم ساياسات كەڭەستىك يدەولوگيا ارقىلى ۇلى اقىن اباي شىعارماشىلىعىن قازاق حالقىنىڭ ساناسىنا سىڭىرە بەرۋ ءۇشىن امال ويلاپ: «كەدەيلەرگە جانى اشىدى، بىراق، تاپ قايشىلىعىن شەشۋ جولدارىن تابا المادى، وعان تاريحي جاعداي مۇمكىندىك بەرمەدى»،- دەپ ابايدى كىنالاعان بوپ، ولەڭدە جوق «تاپ قايشىلىعىن» ويدان تاۋىپ، تەرەڭ بىلىمدەرىنىڭ ارقاسىندا،  قوس كلاسسيك جازۋشىمىز، ابايدى كەدەيدىڭ «كەڭەس وكىمەتىنىڭ» ارقاسىندا ءساتتى قورعاپ شىققان.

سالىستىرمالى تۇردە ايتساق: مۇحتار مەن تاكەننىڭ: «اباي كەدەيلەرگە جانى اشىدى. بىراق، تاپ قايشىلىعىن شەشۋدىڭ جولدارىن كورسەتىپ بەرە المادى»،- دەپ ابايدى سىناۋى، بۇل – مۇحتار مەن تاكەننىڭ ادەبي-سىن زەرتتەۋلەرىنىڭ يدەولوگيالىق باعىتى بولاتىن. مىنە، وسى ءبىرىنشى يدەولوگيالىق باعىتتان سوڭ عانا م.اۋەزوۆ پەن ت.الىمقۇلوۆ ەكىنشى باعىت، اباي شىعارماشىلىعىنىڭ كوركەمدىگى مەن پوەتيكالىق قۋاتى تۋرالى ءسوز قوزعاپ، ونىڭ كەيبىر ولەڭدەرىنە سىن ايتقان.

م.اۋەزوۆ اباي شىعارماشىلىعىنىڭ كوركەمدىك قۋاتىن سىناۋدا اقىننىڭ «ءازىم» پوەماسىنان باستاعان. م.اۋەزوۆ: «بۇل پوەمانىڭ تاقىرىبى «مىڭ ءبىر ءتۇن» ەرتەگىسىنەن الىنعان. ولەڭدىك قۇرىلىسىنا، كەيبىر ءسوز كەستەلەرىنىڭ، ۇيقاستارىنىڭ ونشالىق اباي شىعارمالارىنا لايىقتى شەبەرلىككە ساي كەلمەيتىنىنە قاراعاندا، بۇل پوەمانى ونشالىق جوعارعى دارەجەدەگى كوركەم شىعارما دەۋگە كەلمەيدى»،- دەي كەلە: «قالاي دا «ءازىم» پوەماسى ەڭ اۋەلى بىتپەگەن شىعارما بولعاندىقتان، ەكىنشى – كوركەمدىك شەبەرلىك جاعىنان كوڭىلدەگىدەي قالىپتانعان داستان بولماعاندىقتان، بۇل پوەما جونىندەگى تۇسىنىك سوزدەردى وسى جوعارىدا ايتقان جايلارمەن اياقتايمىز»،  - دەيدى. [2.196 – بەت] ءبىر سوزبەن ايتقاندا، م.اۋەزوۆ ابايدىڭ «ءازىم» پوەماسىنىڭ كوركەمدىك دەڭگەيىنە كوڭىلى تولماعاندىقتان پوەمانى تەرەڭدەتە تالداپ، وعان سىن-شىعاسى ەتۋدى باسى ارتىق جۇمىس دەپ ەسەپتەگەن سەكىلدى.

باس ابايتانۋشى م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ اباي شىعارماشىلىعىن تالداۋعا ارناعان «اباي (يبراھيم) قۇنانبايۇلى» اتتى عىلىمي مونوگرافياسىندا ابايدىڭ «ءازىم» پوەماسىنا قاراعاندا «ماسعۇت» پوەماسىن تەرەڭىرەك تالداي وتىرىپ، «قاتاڭداۋ» سىناعان.

م.اۋەزوۆ: «ءسويتىپ، بۇل پوەمانىڭ ويى ءومىر وقيعاسىنان، تارتىسىنان تۋمايدى. قايتا سول وقيعا تارتىسىنىڭ ءبارى اقىننىڭ اقىلىنان تۋادى. وسىنداي سيۋجەتتى اڭگىمە قۇرۋدا، سۋرەتتەپ كورسەتۋ ورنىنا، بايانداعىش ويدى باسشى ەتۋ ارقىلى، اباي بۇل پوەمانىڭ كومپوزيتسياسىن ويداعىداي تولىق كوركەم، تۇتاس ەتىپ شىعارا الماعان. ول اسىرەسە، وسى پوەمانىڭ ەكىنشى بولىمىنەن اڭعارىلادى. كومپوزيتسيالىق قۇرىلىستا لوگيكا بولماي كەتەدى. ويتكەنى، تۇتاس كۇردەلى سيۋجەتتىك قۇرىلىستىڭ شارتىنا باعىنسا، ماسعۇتتىڭ قىزىل جەمىستى جەگەننەن كەيىنگى ءىس-ارەكەتتەرى بايان ەتىلگەنىن كورسەك كەرەك ەدى.

ال، ابايدا ولاي شىقپاعان. ماسعۇت قىزىل جەمىستى جەپ، ايەلدەردىڭ دوستىعىن الۋدىڭ ورنىنا، اقىلدى كىسى بولىپ شىعادى. ءىس جۇزىندە ول قىزىل جەمىستى جەگەن كىسى ەمەس، قايتا ءوزى جەمەيمىن دەگەن اق جەمىستى جەگەن كىسى بوپ، ۇلكەن اقىل يەسى بوپ، ءتىپتى ءشامسيجيھان اتانادى. اقىل پاراساتى جيھاننىڭ كۇنى بولعان دەلىنەدى. دۇرىسىندا، پوەما وقيعاسىنىڭ العاشقى بولىمىندە جەتكەن ءورىسى بويىنشا، ايەلدەر دوستىعىنان تۋعان مىنەز وقيعالار، سونىڭ اينالاسىنداعى تارتىستار پوەمانىڭ ەكىنشى ءبولىمىنىڭ ۇلكەن ءورىسى بولۋى شارت ەدى.

ال، ابايدا – ماسعۇت بار ايەل قاۋىمى تۇگىل، ءبىر ايەلدىڭ دە دوستىعىنا دۋشار بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە پوەمانىڭ سوڭعى بولىمىندەگى «جىندى سۋ» ءموتيۆى جانە ودان تۋاتىن «جۇرتتىڭ جىندى بولسا، اقىلدى بولما، قوسا جىندى بول!» دەيتىن قورتىندىلار بۇل پوەمانىڭ العاشقى بولىمىندەگى مىنەز بەن ىستەرگە لوگيكالىق جاعىنان دا قيىسپايدى»،- دەپ سىنايدى. [2.189 – بەت]

اتالى سوزگە ارسىز قارسى شىعادى. م.اۋەزوۆتىڭ پوەماداعى تارتىس – ءومىر وقيعاسىنان الىنباعان، اقىننىڭ اقىلىنان تۋعان جانە پوەمادا وقيعالار ورىسىندە كومپوزيتسيالىق تۇتاستىق جوق،- دەپ، ابايدىڭ «ماسعۇت» پوەماسىنا ايتقان سىن-پىكىرىنە ەشكىم دە داۋ ايتا الماس دەپ ويلايمىز. ءادىل سىن. سىن – شىن بولسىن، - دەگەن وسى!

ت.الىمقۇلوۆ تا ءوزىنىڭ اباي شىعارماشىلىعىن تالداۋعا ارناعان «جۇمباق جان» اتتى ەسسە-مونوگرافياسىندا اباي پوەزياسىنىڭ پوەتيكاسىن، ونىڭ كوركەمدىك سيپاتى مەن جاڭاشىلدىق ەرەكشەلىكتەرىنىڭ تابيعي بولمىسىن جان-جاقتى تالداي وتىرىپ، اباي پوەمالارىن دا ءسوز ەتكەن. اباي پوەمالارى تۋرالى تاكەن: «ول ءۇش داستان (پوەما ەمەس) جازدى. ۇشەۋى دە ابايدىڭ تابيعي مۇمكىنشىلىگىنەن كوپ تومەن»،- دەپ [1.87 – بەت] ءبىر-اق قايىرعان. بۇدان ارى قاراي اۆتور اباي پوەمالارىنىڭ كەمشىن تۇستارى مىناۋ دەپ كورسەتە وتىرىپ، تالداۋدى ماقسات تۇتپاپتى.

تاكەن اباي شىعارماشىلىعىن تالداعان «جۇمباق جان» اتتى ەسسە-مونوگرافياسىندا قازاق ادەبيەتىندە قالىپتاسىپ كەتكەن تۇجىرىمداردى تەرىستەي وتىرىپ، اباي شىعارماشىلىعىن وزىندىك كوزقاراسپەن تالدايدى. ەڭبەكتىڭ عىلىمي قۇندىلىعى دا وسىندا.

مىنە، وسى تاكەننىڭ ءبىز جوعارىدا ايتىپ وتكەن «جۇمباق جان» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە، مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ، ءبىزدىڭ سانامىزعا ءسىڭىپ، بولمىسىمىزبەن بىتە قايناسىپ كەتكەن «اباي ولەڭدەرىندە ءمىن جوق، ءمىن بىلاي تۇرسىن، ابايدا ورتاقول جازىلعان ناشار ولەڭدەر دە جوق»،- دەگەن تۇجىرىمدى تەرىستەپ، ابايدى سىنايدى.

ول بىلاي دەيدى:

قاراشادا ءومىر تۇر،
توقتاتساڭ توقسان كونەر مە،
ارتتاعى مايدا كوڭىل ءجۇر،
جالىنساڭ قايتىپ كەلەر مە.

جۇرت اۋزىندا جاتتالىپ، ناقىلعا اينالعان وسى ولەڭدى كەمىتۋگە جول جوق. ادەمى، بەينەلى شىعارما. بىراق، جاڭا عانا كەلتىرىلگەن شۋماقتارداي شىرقاۋ شەبەرلىك، بيىك مادەنيەت جوق. اۋىز ادەبيەتىنىڭ، اسسا شىعىس پوەزياسىنىڭ ۇلگىسىنە ۇقساپ كەتەدى. جاتىقتىعىمەن قاتار شەشەندىككە بوي ۇرادى»،-دەي كەلىپ: [1.38 – بەت] «ەندى وسى وسپان حاقىندا باسقا باياندى ولەڭىنە كەلسەڭىز، اۋىلدىڭ اۋەنىندەي الا-قۇلا:

كەشەگى وسپان اعاسى
كىسىنىڭ مالىن جەمەپتى.
مال سۇراعان كىسىگە
جوق، قايتەمىن دەمەپتى.
قۋاتى ارتىق ويى كەڭ
جۇرتتىڭ ءبارىن شەنەپتى.

وسىنىڭ سوڭعى ەكى جولىندا عانا ءمانىستى مىنەزدەمە بار. بۇعىڭقى سەزىم، اشىق وي بار. وڭگە جولدار – باعاناعى «ءبوز». «كىسىنىڭ مالىن جەمەپتى، جوق قايتەمىن دەمەپتى» دەگەن سياقتى جىردىڭ كورىنگەن قازاقتىڭ قولىنان كەلەتىنىنە كۇمان بولا قويماس. وسى تاقىلەتتەس: «قاقتاعان اق كۇمىستەي كەڭ ماڭدايلى، الاسى از، قارا كوزى نۇر جاينايدى»،- دەپ كەلەتىن ولەڭى دە – ورتاقول  دۇنيە. ەندەشە، ابايدىڭ قالامىنان شىققان نارسەنىڭ ءبارىن التىن دەۋ – ادەبي كريتەريگە كورنەۋ وبال»،- دەپ جازادى. [1.70 - بەت]

الۋان ءتۇرلى پىكىر مەن كوزقاراستان باس قۇراعان اركىمنىڭ ءوز شىندىعى بار. بۇل – زاڭدى قۇبىلىس. تەك قانا تاكەننىڭ: «ابايدىڭ قالامىنان شىققان نارسەنىڭ ءبارىن التىن دەۋ – ادەبي كريتەريگە كورنەۋ وبال»،- دەگەن پىكىرىمەن كەلىسپەسكە نەگىز جوق. الايدا، ابايدى سىناعان تاكەن پىكىرىنە داۋ ايتۋعا دا، ايتپاۋعا دا بولادى. ءبىز مۇنى ماقسات ەتپەدىك. ماسەلە مۇندا ەمەس. ماسەلە: اباي شىعارماشىلىعىن ءوز ەڭبەگىندە عىلىمي نەگىزدە تالداعان تاكەن ابايدىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي كەڭ ماڭدايلى» ولەڭىن «ورتا قول دۇنيە» دەپ سىناسا، مۇحتار اۋەزوۆ تە ءوزىنىڭ عىلىمي مونوگرافياسىندا ابايدىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي كەڭ ماڭدايلى» ولەڭىن سىناعان.

م.اۋەزوۆ ابايدىڭ ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان «قاقتاعان اق كۇمىستەي كەڭ ماڭدايلى» ولەڭى تۋرالى: «ءدال  «قاقتاعان اق كۇمىستەيدىڭ» تۇسىندا ابايدىڭ كەمشىلىگىن سىناي كەتۋ كەرەك. مۇنداعى جەتپەگەندىك نەمەنەدە؟ ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا، اباي بۇندا جاندى، ءتىرى ادامدى بەينەلەۋدىڭ ورنىنا جانسىز سۋرەت بەرىپ وتىرعان سياقتى. سۋرەتشىنىڭ قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرعان پورترەتى ايقىنىراق سەزىلەدى. اسەم سۇلۋدىڭ سىرت كوركىمەن قاتار سەزىمىن، اقىل-مىنەزىن، ادامدىق ىشكى دۇنيەسىن بەرۋدى اقىن ەسكەرمەيدى. پاسپورتتىق سيپاتتاۋ جاسايدى.»،-دەي كەلىپ: «ەكىنشى ءبولىمى ابايدىڭ بۇل ولەڭىن كومپوزيتسيالىق تۇتاستىق، كوركەمدىك كۇيدەن ايىرىپ، السىزدىككە اۋىستىرىپ اكەتەدى. ونىڭ سەبەبى ولەڭنىڭ باس جاعى ءبىر تاقىرىپتان باستالىپ، اياق جاعى ەكىنشى بولەك تاقىرىپقا اۋىسقاننان. اۋەلدە ءىش پەن مىنەز جوق، تەك سىرت بولسا، كەيىن سىرت جوق، تەك مىنەز اتالادى. باسىندا سۇلۋلىققا سۇيسىنە سويلەپ، كەيىن ۇرسىپ توقتايدى. سونداي ەكىۇدايلىق سىرتقى تۇردەن، اقىننىڭ تەڭەۋ لەكسيكاسىندا ايقىن كورىنەدى. كۇلكىسى  «بۇلبۇلداي»، دەپ  «ءىش قايناتاتىن» جاراستىق تاۋىپ وتىرعان اقىن، كەيىنگى بولىمدە  «جىرتاقتاپ»، «تىرتاقتاعان» دەگەن ءتارىزدى، كەلىسىمگە شالعاي، ۇرىسقا جاقىن سوزدەردى قولدانادى»،-دەيدى. [2.108-109-ب]

ت.الىمقۇلوۆقا قاراعاندا م.اۋەزوۆ ابايدىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماڭدايلى» ولەڭىن تەرەڭىنەن تالداي وتىرىپ سىناعان.

راس، ابايدىڭ بۇل ولەڭى ەكى بولىمنەن تۇرادى. ءبىرىنشى بولىمىندە «الاسى از، قارا كوزى نۇر جايناعان» قازاقتىڭ حاس سۇلۋى سۋرەتتەلگەن. ابايدىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماڭدايلى» ولەڭى بىزگە كوپ جاعدايدا اقىننىڭ «اتتىڭ سىنى» ولەڭىن ەسكە تۇسىرەدى. ول ولەڭدە اقىن ات سىنىنىڭ ۇلكەن بىلگىرى اتسەيىس رەتىندە جۇيرىك جىلقىنىڭ سىرت بەلگىلەرىن سىرت بەلگىلەرىن سانامالاي كەلىپ، تۇلپار تۋعان ناعىز جۇيرىكتىڭ قانداي بولۋ كەرەك ەكەنىن ايتادى. قازىرگى كۇنگە دەيىن جۇيرىك اتتىڭ سىرت بەلگىلەرىن ابايدىڭ «اتتىڭ سىنى» ولەڭى بويىنشا تۇگەلدەسەك، كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاقتىڭ ناعىز حاس سۇلۋىن ءبىز ابايدىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماڭدايلى» ولەڭى ارقىلى كوز الدىمىزعا ەلەستەتەمىز.

جالپى، سۇلۋ قىزدىڭ تەك قانا سىرت كەلبەتىن سۋرەتتەيتىن مىسالدار تەك قازاق ادەبيەتىندە عانا ەمەس، باتىس جانە شىعىس ادەبيەتىندە دە مولىنان كەزدەستىرۋگە بولادى. اباي بۇل ولەڭىن «انانى كور دە، مىنانى كور» دەيتىن اۋىز ادەبيەتى ۇلگىسىنەن بولەك، ەرەكشە ۇلگىدەگى تولعانىسپەن جازعان.

ابايدىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماڭدايلى» ولەڭىن سىناعان م.اۋەزوۆ: «اسەم ارۋدىڭ سىرت كورىنىسىمەن قاتار سەزىمىن، اقىل-مىنەزىن، ادامدىق ىشكى دۇنيەسىن بەرۋدى اقىن ەسكەرمەيدى. پاسپورتتىق سيپاتتاۋ جاسايدى»،- دەي كەلىپ: «قىزدىڭ ءىس-ارەكەتىنەن ايتىلاتىنى – تەك «اجىمسىز اق ساۋساعى، ىسكە ىڭعايلى دەۋگە عانا بولادى»،- دەيدى. [2.108-109 – بەتتەر]

مەنىڭشە، ولەڭدە قىزدىڭ ءىس-ارەكەتىنەن ايتىلاتىنى «ىسكە ىڭعايلى اق ساۋساعى» عانا ەمەس، «سويلەسە، ءسوزى ادەپتى ءھام ماعىنالى، كۇلكىسى بەينە بۇلبۇل قۇس سايرايدىنى» قايدا قويامىز؟

سۇلۋدىڭ «بۇلبۇل ءۇندى كۇلكىسى» مەن «ادەپتى ءھام ماعىنالى ءسوزى» ونىڭ اقىل مىنەزى مەن ىشكى سەزىمىنەن حابار بەرىپ تۇرعان جوق پا؟

مەنىڭ ويىمشا، اۋەزوۆ ءدال وسى جەردە «پارتيالىق ادەبيەتتىڭ» «بەكىتىپ بەرگەن نۇسقاۋىنان» اتتاپ كەتە الماي وتىر. «پارتيالىق ادەبيەتتىڭ» سىن – زەرتتەۋ جازۋداعى سىزىپ بەرگەن «نۇسقاۋ-ۇلگىسى» بويىنشا، زەرتتەلىپ وتىرعان شىعارما يەسىنىڭ جەتىستىكتەرىمەن قاتار، ماقالا اۆتورى مىندەتتى تۇردە ونىڭ كەمشىلىگىن دە تابۋ كەرەك. م.اۋەزوۆ تە «پارتيالىق ادەبيەتتىڭ» تاپ وسى تاپسىرىسى بويىنشا ابايدىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماڭدايلى» ولەڭىن ەكى ءبولىمدى دەپ كورسەتە وتىرىپ، سىناپ وتىرعان سەكىلدى. بولماسا، وسى ولەڭنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمىن «ورتا قولدى دۇنيە» دەپ سىنايتىنداي نە جول بار؟

ايتا كەتەتىن ءبىر ماسەلە: «ابايدىڭ قالامىنان شىققان نارسەتىڭ ءبارىن التىن دەۋ – ادەبي كريتەريگە كورنەۋ وبال»،- دەگەن [1.70 – بەت]  ت.الىمقۇلوۆ پىكىرىمەن تولىق كەلىسەمىز. ۇلى اقىندار قالامنان تۋعان شىعارمالاردىڭ ءبارى، شەتىنەن «شەدەۆر» بولعان دۇنيەجۇزى ادەبيەتىندە بىردە-ءبىر مىسال جوق. ادامزات تاريحىنداعى كوپتەگەن ۇلى اقىنداردىڭ تىپتەن، سول اقىنداردىڭ اتاعىن اقتاي المايتىنداي، اتىنا لايىقسىز، تىپتەن ءالسىز، ءالجۋاز ولەڭدەرى بولعان. بۇل – انىق! بىراق، ءبىز ابايدى بۇل اقىندار توبىنا جاتقىزا المادىق. سەبەبى، اباي ولەڭدەرى ىشىندە سەزىمگە شالاعاي، ماعىناسى جوق، اباي اتىن اقتاي المايتىنداي بىردە-ءبىر ولەڭى جوق. ال، اقىن شىعارماشىلىعىنداعى تاكەن تىلىمەن ايتقاندا «ورتا قول» دۇنيەنىڭ بولۋى، ول – اركىمنىڭ ءوز تالعامىنا بايلانىستى شەشىلەر ماسەلە.

ەگەر، ءبىز ابايدىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماڭدايلى» ولەڭىن ادەبي –تەوريالىق تۇرعىدان تالدار بولساق، ولەڭگە قويىلار نەگىزگى ءۇش تالاپ – ىرعاق، ۇيقاس جانە ماعىنالى مازمۇن ولەڭنىڭ ءوڭ بويىمەن ءبىر ارناعا قۇيىلىپ كەپ، ءوز ءورىسىن ادەمى تاپقان.

قازاقتىڭ بەلگىلى ادەبي تەورەتيگى اكادەميك ز.قابدولوۆ ولەڭ تۋرالى: «ولەڭ – ەركىن سويلەنەتىن جاي سوزدەر تىركەسى ەمەس، ىرعاعى مەن ۇيقاسى بەلگىلى قالىپقا تۇسكەن، شۋماعى مەن بۋناعىنا دەيىن بەلگىلى تارتىپكە باعىنعان ناقىستى سوزدەر تىزبەگى»،- دەيدى. [3.259 – بەت]

اۆتور ايتقان «ناقىستى سوزدەر تىزبەگى»، ول – ولەڭنىڭ مازمۇنى نەمەسە ولەڭدە ايتىلعان ويدىڭ ماعىناسى. ولەڭدەگى ىرعاق، ۇيقاس، بۋناق، شۋماق – بۇلار ولەڭنىڭ سىرتقى ءتۇرى، ياعني فورماسى بولسا، ولەڭدە ايتىلعان وي – ولەڭنىڭ ىشكى ماعىناسى. ابايدىڭ «ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ءسوز جاقسى» دەپ ولەڭ سوزگە قويعان تالابى، ول – جىرداعى فورما ء(پىشىن) مەن ماعىنا ۇندەستىگى.

مىنە وسىنداي ادەبي تەوريالىق تالاپ تۇرعىسىنان كەلگەندە ا-ا-ب-ا تۇرىندە ۇيقاسىپ، قارا ولەڭ پىشىمىندە جازىلعان ابايدىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماڭدايلى» ولەڭى «ورتا قول دۇنيە» دەپ كەمسىتەرلىكتەي ولەڭ با؟ مەنىڭشە، ابايدىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماعدايلى» ولەڭىندە اقىننىڭ باسقا ولەڭدەرىندەگىدەي تەرەڭ وي، شىرقاۋ شەبەرلىك بولماسا دا سىرتقى ءپىشىمى مەن ىشكى مازمۇنى ادەمى ۇندەسىپ، اقىن سۋرەتتەگەن سۇلۋدىڭ سىرت-سيپاتى ايشىقتانا ورىلگەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ىرعاعى مەن مازمۇنى ادەمى ۇندەسكەن ابايدىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماعدايلى» ولەڭىن ناشارلاۋ ولەڭ دەۋ بىلاي تۇرسىن، ورتا قول دۇنيە دەپ ايتۋعا دا ەش نەگىز جوق.

م.اۋەزوۆ ءدال وسى ولەڭ تۋرالى: «ولەڭدى كومپوزيتسيالىق تۇتاستىق پەن كوركەمدىك كۇيدەن ايىرىپ، السىزدىككە ۇرىندىرىپ وتىرعان ەكىنشى ءبولىمى»،- دەپ [2, 109-بەت] وتە دۇرىس كورسەتكەن. م.اۋەزوۆتىڭ وسى پىكىرىن بەت-پەردە ەتىپ، ابايدى سىناعىسى كەلەتىندەردىڭ بارلىعى دا اقىننىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماڭدايلى» ولەڭىن مىسالعا كەلتىرەدى.

ال، ەندى ابايدىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماڭدايلى» ولەڭىنىڭ ەكى ءبولىمدى ەكەنىنە قانداي دالەل بار؟

راس، م.اۋەزوۆ ۇلى جازۋشى، عۇلاما عالىم، «ابايتانۋ» عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالعان – باس ابايتانۋشى.

بىراق، مۇنىڭ بارلىعى ابايدىڭ  «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماڭدايلى» ولەڭىنىڭ ەكى ءبولىمدى ەكەندىگىنە دالەل ەمەس.

بەلگىلى ابايتانۋشى عالىم، اكادەميك ز.احمەتوۆ ابايدىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماڭدايلى» ولەڭىندەگى قايشىلىقتى جازىلعان ەكىنشى ءبولىمى تۋرالى: «وسى ولەڭدەگى توسىن نارسەدەي كورىنگەن قاراما-قايشىلىق ءومىر شىندىعىنان الىس دەپ ءۇزىلدى-كەسىلدى ايتا الامىز با؟ شىنىندا دا، اقىن قارادان قاراپ وتىرىپ، ويدا جوق جەردەن قىزداردىڭ مىنەزىنە كۇدىكپەن قاراپ، جۇلىپ العانداي:

قانداي قىزدا ءلاززات بار جان تاتپاعان.
سۇلۋى بۇل زاماننىڭ تەك جاتپاعان،-

دەپ، الا جونەلگەننەن كورى الدىمەن قىزدىڭ سۇلۋلىعىن، ادەمىلىگىن سۇيسىنە بەينەلەپ، سىرت ءپىشىنىن، كوركىن قىزىقتاي كەلىپ، اتتەڭ، كوركىنە ۇنەمى مىنەزى ساي كەلە بەرمەيدى-اۋ دەپ، وكىنىش بىلدىرگەنى قيسىندى ەمەس پە؟» - دەيدى. [3, 211-ب]

ولەڭنىڭ ەكىنشى بولىمىندە جۇيەلى قيسىن دا، «اتتەڭ، سۇلۋ قىزدىڭ كوركىنە مىنەزى ۇنەمى ساي كەلە بەرمەيدى-اۋ»،- دەپ، وكىنىش بىلدىرگەن اقىندى دا كورىپ وتىرعانىمىز جوق. ولەڭنىڭ ەكىنشى بولىمىندە اقىن اقىلدىڭ سالماعىن جىگىتتەرگە ارتىپ، ولەڭنىڭ ءبىرىنشى بولىمىندەگى «ءسوزى ادەپتى ءھام ماعىنالى» سۇلۋ قىزدى:

سۇلۋى بۇل زاماننىڭ تەك جاتپاعان،
ون سەزىز، ون توعىزعا تولعاننان سوڭ
الماسى وكپە بولار قول باتپاعان،- دەپ، مىنەي ءتۇسىپ، قىزدار تۋرالى م.اۋەزوۆ تىلىمەن ايتقاندا «جىرتاقتاپ، تىرتاقتاعان» دەگەن ءتارىزدى كەلىسىمگە شالعاي، ۇرىسقا جاقىن سوزدەردى قولدانىپ بارىپ توقتايدى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ولەڭنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى مەن ەكىنشى ءبولىمى ارالىعىن بايلانىستىرىپ تۇرعان ەشقانداي قيسىندى جۇيە جوق. سوندىقتان دا، ابايدىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماڭدايلى» ولەڭى ەكى بولىمنەن ەمەس، ءبىر-اق بولىمنەن تۇرادى دەپ ويلاۋعا تولىق نەگىز بار. ال، ولەڭدەگى ەكىنشى ءبولىم، ول مۇلدەم باسقا ولەڭ. ولەڭدەگى ەكىنشى ءبولىم مۇلدەم باسقا دەگەن ويىمىزدى تارقاتا تۇسىندىرمەس بۇرىن اباي ولەڭدەرىنىڭ جينالىپ، تارالۋى جونىندە باس ابايتانۋشى م.اۋەزوۆتىڭ مالىمەتىن كەلتىرە كەتەيىك.

م.اۋەزوۆ: «98-جىلى وسى ولەڭ جازىلعان سوڭ (اۆتور بۇل جەردە ابايدىڭ «ولسەم ورنىم قارا جەر» ايتىپ وتىر. ن.م.) عانا ءوزىنىڭ بۇرىن جازعان بارلىق ولەڭدەرىن جينالسىن دەگەن. بىزگە بۇل جۇمىس قانشالىق عاجاپ كورىنسە دە، وسى 98-جىلعا شەيىن ابايدىڭ ولەڭدەرى جينالماعان بولاتىن دا، اباي ءوزى ءبىر جازىپ تاستاعان ولەڭىن قايتادان جوقتاپ «پالەنى-تۇگەنى بار ەدى» دەپ ەسكە العان دا ەمەس. ارقاشان كەيدە كىتاپ وقىپ وتىرعاندا، كەيدە ءجاي ءبىر ويلارمەن قوزعالىپ وتىرعاندا، قولىنا ءبىر پاراق قاعاز بەن قارىنداشتى الىپ، ايتپاق ولەڭىن جازىپ تاستايدى. سونى قاسىندا وتىرعان بالالارى، ىنىلەرى يا جاي ءبىر ەل ادامدارى بولسا دا قالتاسىنا سالىپ، الىپ ءجۇرىپ كەتەدى. سودان بىردەن بىرەۋ جازىپ الىپ جاتتايدى، كەيبىرىن انگە قوسىپ، دومبىرامەن ايتىپ جۇرەدى. ولەڭ جازۋ قىزمەتى وسى سياقتى بولعاندىقتان، قازىر دە ءبىزدىڭ قولىمىزعا ابايدىڭ ءوز قولىمەن جازعان سوزدەرىنىڭ بىردە-ءبىرى جەتپەي وتىر»،- دەيدى. [4, 153-ب]

سانالى عۇمىرىن ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋگە ارناعان عۇلاما مۇحتاردىڭ سوزىنە كۇمانمەن قاراۋدىڭ رەتى بولماس. م.اۋەزوۆ زامانىنان بەرى قاراي دا وزگەرىپ كەتكەن ەشتەڭە جوق. ءدال بۇگىنگى تاڭدا دا ابايدىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان قولجازباسى تابىلماي، قازىرگى زاماننىڭ كۇللى ابايتانۋشىلارى ابايدىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان جارتى پاراق قولجازبا ولەڭىنە زار بولىپ وتىرعانى جاسىرىن سىر ەمەس.

بۇل جەردەگى انىق ءبىر ماسەلە – ابايدىڭ ءوز قولىمەن جازعان قولجازباسىنىڭ بىزگە جەتپەگەندىگى. ارينە، بۇل جاعداي قازاق مادەنيەتى مەن ادەبيەتى ءۇشىن ورنى تولماس وكىنىش ەكەنى راس. قانشا جەردەن وكىنىشتى بولسا دا، بۇل – تاريحي شىندىق!

دەمەك، ابايدىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماڭدايلى» ولەڭىنىڭ ەكى بولىمنەن تۇراتىندىعىنا ەشقانداي تاريحي دالەل جوق! سەبەبى، بۇل تاريحي شىندىقتى جوققا شىعاراتىنداي اباي قولجازباسى بىزگە جەتپەگەن.

اباي ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن جان-جاقتى تانىپ بىلۋدە اباي ۇرپاقتارى مەن ابايدىڭ كوزىن كورگەن زامانداستارىنىڭ اباي تۋرالى جازىپ قالدىرعان ەستەلىكتەرىنىڭ اتقارار ءرولى زور. مىنە، وسىنداي قۇندى ەستەلىكتەردىڭ ءبىرى – ابايدىڭ ۇلى تۇراعۇل ابايۇلىنىڭ ەستەلىگى. تۇراعۇل ءوزىنىڭ «اكەم اباي تۋرالى» اتتى ەستەلىگىندە ابايدىڭ ولەڭ جازىپ وتىرعان شابىتتى كەزىن جازىپ قالدىرىپتى. تۇراعۇل ابايۇلى: «سول ولەڭ جازارداعى ءتۇرى: ءوڭى قاشىڭقىرىپ، ازىراق ەنتىككەن كىسىدەي تاناۋى كەبىنكىرەپ، كوزى جاساۋراڭقىرايدى، ەستىلىر-ەستىلمەيستەي عىپ كۇڭىرەنگەننىڭ ىشىندە كۇبىرلەنكىرەپ، جازىپ كەتكەندە، كوپ توقتالىپ ويلانا بەرمەيدى دە، قايتا سىزىپ تۇزەتپەيدى دە، ولەڭنىڭ تىعىنى سۋىرىلىپ كەتكەنگە ۇقسايدى»،- دەيدى. [5, 180-ب]

كوردىڭىزدەر مە، شابىت ۇستىندەگى اباي كوپ ويلانىپ، سىزىپ-تۇزەتپەي، ولەڭدى ءبىر دەممەن جازعان.

ال، ەندى ابايدىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماڭدايلى» ولەڭىنىڭ ەكىنشى ءبولىمى باسقا ولەڭ دەگەن ءوز ويىمدى ۇلى عالىم ءال-ءفارابيدىڭ: «عىلىم – دالەل مەن دايەك، سودان سوڭ لوگيكالىق جۇيە»،- دەگەن تۇجىرىمى بويىنشا تاپسىرلەسەك: ابايدىڭ بۇل اتالعان «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماڭدايلى» ولەڭىنىڭ ەكىنشى ءبولىمى بولعان-بولماعانىنا ەشقانداي عىلىمي دالەل دە، دايەك تە جوق. سەبەبى، ابايدىڭ ءوزى جازعان قولجازبا بىزگە جەتپەگەن. بىزگە قالعانى تەك قانا، قيسىندى-لوگيكالىق جۇيەگە سالىپ، ءوز ويىمىزدى دالەلدەۋ...

اباي ولەڭدى كوزى جاساۋراڭقىراپ، كۇبىرلەي وتىرىپ، ءبىر دەممەن جازىپ شىعاتىنىن قاسىندا وتىرىپ، اقىننىڭ ولەڭ جازعان شابىتتى كەزىن كوزىمەن كورگەن بالاسى تۇراعۇلدىڭ ءوزى جازىپ وتىر. تۇراعۇل ابايۇلى جازىپ قالدىرعان اقىن ابايدىڭ ولەڭ جازعان شابىتتى ءساتىن لوگيكالىق-قيسىندى جۇيەگە سالىپ كورەلىكشى...

سونىمەن، سونشالىق سۇلۋ قىزدىڭ سيپاتىن شابىتتى كۇيدە، كۇبىرلەڭكىرەپ كوزى جاساۋراپ، ءبىر دەممەن جازىپ وتىرعان اقىن اباي، شابىتتى كۇيىنەن ءبىر اينالىمعا كەلمەي تابان استىندا اينىپ، «قول باتپاعان الماسى وكپە بولىپ»، «تىرتاقتاپ»، «جىرتاقتاعان» دەپ، وسىنىڭ الدىندا عانا «سويلەسە ءسوزى ادەپتى ءھام ماعىنالى»،- دەپ ءوزى سۋرەتتەگەن اقىلدى دا، سۇلۋ قىز تۋرالى لوگيكالىق جۇيەگە سىيىمسىز، الدىندا عانا ايتىپ وتىرعان ويىنا مۇلدەم كەرەعار، قاراما-قارسى ماعىناداعى ولەڭ جازۋى مۇمكىن بە؟

مەنىڭشە مۇمكىن ەمەس. اقىن اباي «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماڭدايلى» ولەڭىنىڭ ءبىز قازىر ەكىنشى ءبولىمى دەپ جۇرگەن ءبولىمىن مۇلدەم باسقا كەزدە جازعان. ويتكەنى، ولەڭنىڭ ەكى ءبولىمىن ءبىر-بىرىنە جالعاپ تۇرعان ەشقانداي لوگيكالىق قيسىن جوق. ولەڭدى ونەر ءھام تاربيە قۇرالى دەپ ءتۇسىنىپ، ولەڭنىڭ ءار ءسوزىن كىرپىشپەن قالاعانداي ەتىپ ءوز ورنىنا قويىپ، ولەڭنىڭ ىشكى ماعىناسىن باستى ورىنعا شىعاراتىن، ولەڭىنە باسى ارتىق ءبىر ءسوزدى ورىنسىز قولدانبايتىن، عاجاپ ستيليست ۇلى رەفورماتور اقىن اباي، ولەڭ ارقىلى قيسىنعا كەلمەيتىن، جۇيەسىز وي ايتۋى مۇمكىن ەمەس.

سونىمەن، ءدال وسى تۇستا: لوگيكالىق تۇرعىدان ءبىر-بىرىمەن مۇلدەم قيىسپايتىن ابايدىڭ ەكى ولەڭى قالايشا كەيىنگىلەرگە ءبىر ولەڭ بولىپ جەتكەن؟ – دەگەن زاڭدى سۇراقتىڭ تۋىنداۋى قيسىندى دا جۇيەلى. بۇل تاراپتاعى ءبىزدىڭ ويىمىز مىناۋ:

بىرىنشىدەن، اباي ولەڭدەرىن قالتاسىنا سالىپ الىپ كەتىپ، ءبىر-بىرىنەن كوشىرىپ جۇرگەندەر «قىزدار تۋرالى جازىلىپتى عوي» دەپ، ابايدىڭ ەكى ولەڭىن ءبىر ولەڭ ەتىپ، ءبىر-بىرىنە جالعاپ ايتىپ كەتۋى مۇمكىن.

ەكىنشىدەن، «پارتيالىق ادەبيەت» نۇسقاۋىمەن ابايدى «سىناۋعا سىلتاۋ» ىزدەگەن م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى دە ابايدىڭ ەكى ولەڭىن ءبىر ولەڭ دەپ قاراستىرۋى دا بەك مۇمكىن. قالاي دەسەك تە، ابايدىڭ  «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماڭدايلى» ولەڭىنىڭ ەكى ءبولىمىنىڭ اراسىندا قيسىندى جۇيە مەن ءبىر-بىرىنە جالعاسىپ جاتقان تاربيەلىك ويدىڭ جوق ەكەنى كوزگە ايقىن كورىنىپ تۇرعان انىق ماسەلە.

سوندىقتان دا، ابايدىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماڭدايلى» ولەڭىنىڭ ەكىنشى ءبولىمىن الىپ تاستاپ، اباي ولەڭدەرىنىڭ كەيىنگى باسىلىمدارىندا ولەڭدى ەكىگە ءبولىپ، ءار ءبولىمدى جەكە ولەڭ رەتىندە بولەك باسقانىمىز ءجون بولار.

پايدالانعان ادەبيەتتەر

1. الىمقۇلوۆ ت. «جۇمباق جان». زەرتتەۋلەر مەن ماقالالار. الماتى، «جازۋشى» - 1978.

2. اۋەزوۆ م. جيىرما تومدىق شىعارمالار جيناعى. ت مونوگرافيا مەن ماقالالار. الماتى، «جازۋشى» - 1985.

3. ۇلى دالا تۇلعالالارى. اباي (يبراھيم) قۇنانبايۇلى. الماتى، «ادەبيەت الەمى» - 1913.

4. اۋەزوۆ م. ابايدى بىلمەك پارىز ويلى جاسقا. الماتى، «سانات» - 1997.

5. اباي تۋرالى ەستەلىكتەر. الماتى، «قالامگەر» - 2018.

نۇرعالي ماحان

Abai.kz