لاتىن جازۋىنا كوشۋ - EXPO - 2017 كورمەسىنە دايىندىقتىڭ ءبىر باعىتىنا اينالۋى كەرەك. بۇل تۋرالى سەناتور، اكادەميك، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور عاريفوللا ەسىم «ايقىن» گازەتىنە ايتتى. ول الداعى بەس جىلدا كەيبىر سالالاردى لاتىن گرافيكاسىنا اۋىستىرۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيدى. - لاتىن الىپبيىنە كوشۋ، الدە كوشپەۋ تۋرالى اڭگىمە ەندى مۇلدەم جوق. بۇل ماسەلە ەل­با­سى­نىڭ بيىلعى جولداۋىنان كەيىن كۇن تارتىبىنەن الىنىپ تاستال­دى، - دەيدى عاريفوللا ەسىم. - ەن­­دىگى سۇراق: لاتىن ءالىپ­بيىنە قا­شان جانە قاي كەزدە وتەمىز؟
- سوندا قالاي وتەمىز؟
- ءبىزدىڭ الدىمىزدا باسقا ەلدەردىڭ تاجىريبەلەرى بار. ءازىربايجان، وزبەكستان، ءتۇر­كىمەنستان سياقتى ەلدەردىڭ لا­تىن گرافيكاسىنا كوشۋ ءتاجىري­بەلەرىن قاراپ، ولاردىڭ جەتىس­تىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن سارا­لاعان ءجون. ماماندار ارنايى وسى ەلدەرگە بارىپ، ونداعى لا­تىن گرافيكاسىنا قاتىستى جاع­دايدى جان-جاقتى تالداپ، زەرتتەۋلەرى ءتيىس.
- بۇل جۇمىستارمەن كىمدەر اينالىسادى؟

لاتىن جازۋىنا كوشۋ - EXPO - 2017 كورمەسىنە دايىندىقتىڭ ءبىر باعىتىنا اينالۋى كەرەك. بۇل تۋرالى سەناتور، اكادەميك، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور عاريفوللا ەسىم «ايقىن» گازەتىنە ايتتى. ول الداعى بەس جىلدا كەيبىر سالالاردى لاتىن گرافيكاسىنا اۋىستىرۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيدى. - لاتىن الىپبيىنە كوشۋ، الدە كوشپەۋ تۋرالى اڭگىمە ەندى مۇلدەم جوق. بۇل ماسەلە ەل­با­سى­نىڭ بيىلعى جولداۋىنان كەيىن كۇن تارتىبىنەن الىنىپ تاستال­دى، - دەيدى عاريفوللا ەسىم. - ەن­­دىگى سۇراق: لاتىن ءالىپ­بيىنە قا­شان جانە قاي كەزدە وتەمىز؟
- سوندا قالاي وتەمىز؟
- ءبىزدىڭ الدىمىزدا باسقا ەلدەردىڭ تاجىريبەلەرى بار. ءازىربايجان، وزبەكستان، ءتۇر­كىمەنستان سياقتى ەلدەردىڭ لا­تىن گرافيكاسىنا كوشۋ ءتاجىري­بەلەرىن قاراپ، ولاردىڭ جەتىس­تىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن سارا­لاعان ءجون. ماماندار ارنايى وسى ەلدەرگە بارىپ، ونداعى لا­تىن گرافيكاسىنا قاتىستى جاع­دايدى جان-جاقتى تالداپ، زەرتتەۋلەرى ءتيىس.
- بۇل جۇمىستارمەن كىمدەر اينالىسادى؟
- ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى. ولار بارلىق جۇمىستارىن وسى ماسە­لەگە ارناۋى كەرەك. ويتكەنى، ءتىل، ونىڭ لەكسيكاسى، ەتيمولوگيا­سى، تاريحى، الىپبيلەردىڭ تاريحىنا قاتىستى زەرتتەۋلەردى سولار ءجۇر­گىزىپ كەلەدى. بۇل بويىنشا قۇ­جاتتار، زەرتتەۋلەر، ەڭبەكتەر بار. ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى لاتىن الىپبيىنە كوشۋ بويىنشا قوعامداعى نەگىزگى كۇشكە اي­نالىپ، ۇكىمەت ۇيعارىمىمەن ولار­عا سونداي قۇقىق بەرىلۋى كە­رەك. ال ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ وسى باعىتتاعى شەشىمدەرى مەم­لەكەتتىك دەڭگەيدە تالقىلانىپ، ىسكە اسۋى قاجەت.
- سوندا بۇل ينستيتۋت لاتىن جازۋىنا كوشۋ بويىنشا عىلىمي ورتالىق بولا ما؟
- يا، لاتىن الىپبيىنە قاتىس­تى عىلىمي ورتالىق ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا بولادى. ولار كىمدەردى قاجەت دەپ ساناسا، سو­لاردى وسى ساراپتامالىق جۇ­مىسقا تارتۋى قاجەت. بۇل جۇمىس­تارعا ارنايى قاراجات ءبولىنۋى ءتيىس. ال ولاردىڭ ۇستىنەن لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەلەرى بو­يىنشا مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلعانى ءجون. ءتىل كوميتەتتەرى دە وسى جۇمىسقا اتسالىسادى
دەپ ويلايمىن. تەز ارادا جۇ­مىسقا كىرىسۋ كەرەك.
- جۇمىستى نەدەن باستاۋ قاجەت؟
- ساراپتاما، زەرتتەۋ كەزە­ڭىنەن كەيىنگى ءبىرىنشى ماسەلە - ءالىپبيدى انىقتاۋ. تۇركى ەلدەرى­نىڭ كەڭەسى 34 ءارىپتى لاتىن ءالىپ­بيىنە توقتاعانعا ۇقسايدى. ءبى­راق پرە­زيدەنت تاماشا ءبىر ماسەلەنى ايت­قان ەدى. ءالىپبي جاساعان كەز­دە جاڭا سيمۆولدار قوسۋ قاجەت ەمەس. ماسەلەن، ڭ، ءۇ، ۇ، ءو ءتارىزدى دى­بىس­تاردى بەرۋ ءۇشىن جاڭا سيمۆول ويلاپ تاپپاي، بىرنەشە ءارىپتى قوسارلانا پايدالانۋعا بولادى. نەمىس، اعىلشىن تىلدە­رىندە دە كەيبىر دىبىستار 2-3 ارىپپەن بەرىلەدى. ياعني قازىرگى قولدا­نىستاعى لاتىن ءالىپبيى شەڭبە­رىنەن شىقپاۋعا بولادى. قوسىم­شا سيمۆول جاساپ، لا­تىن­دى ەرەك­شە ەتىپ جىبەرسەك، وندا قا­زاقتىڭ لاتىنىن وقۋ كوپشىلىك ءۇشىن قيىنعا سوعادى. سونىمەن بىرگە بىرنەشە لاتىن ءالىپبيىن تارا­تىپ، حالىقتى شاتاستىرما­عان ابزال. حالىق تالقىلاۋىنا تەك 1-2 نۇسقا ۇسىنىلعانى ءجون.
ءالىپبيدى انىقتاعاننان كەيىن ناسيحات جۇمىسىنا كىرىسۋى­مىز كەرەك. جاڭا گرافيكانى پي­لوتتىق جوبا رەتىندە بەلگىلى ءبىر مەكتەپتەردە، گۋمانيتارلىق عى­لىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنا ەنگىزگەن ءجون. باسىلىم بەتتە­رىن­دە جاڭا جازۋمەن ماتەريالدار بەرىلە باستاۋى ءتيىس. لاتىن گرا­فيكاسى قالاي تەز تارايدى؟ ماقال-ماتەلدەر، اڭىزدار، افو­ريزمدەر، قىزىقتى، شىتىرمان وقيعالاردى، كۇندەلىكتى جاڭا­لىق­­تاردى لاتىنشا بەرۋگە بو­لادى. سوندا جاڭا جازۋ قوعامعا ءبىر­تىندەپ سىڭە باستايدى. وسى دا­­يىن­دىق كەزەڭىندە ءاربىر ۇجىم­دا ۇيىرمەلەر، كۋرستار اشى­لۋى كەرەك. ال ورتا مەكتەپتەردە ال­عاشقى سىنىپقا كەلگەن بالا­لار­دى لاتىن الىپپەسىنە ۇيرەتە باستاعان ءجون. مەنىڭ ويىمشا، ەلىمىزدە ون جىلداي لاتىن مەن كيريلل جازۋى قاتار ءجۇرۋى ءمۇم­كىن.
- لاتىن جازۋىنا كوشۋدى قوش كورمەيتىندەردىڭ باستى ءۋاجى: كەلەشەكتە لاتىن گرافي­كاسىمەن وقيتىندار كيريلل جازۋىنداعى مادەني، ادەبي مۇ­رادان تۇگەلدەي ايىرىلىپ قا­لادى. ويتكەنى كى­تاپتاردىڭ بار­لىعىن جاڭا گرا­فيكاعا اۋىستىرۋ مۇمكىن ەمەس. ءسىز بۇل جونىندە نە ويلايسىز؟
- بۇرىن شىعارىلعان ەڭ­بەكتەرىمىزدى لاتىنعا اۋىستىرۋ بويىنشا باعدارلاما جاسا­لۋى قاجەت. قازىرگىدەي كومپيۋتەرلىك زاماندا بۇل قيىنعا سوقپايدى. ءاربىر تۇلعا، عالىم، جازۋشى وسى جۇمىسقا اتسالىسىپ، وزىنەن كە­يىن قالاتىن ەڭبەكتەرىن، كىتاپ­تارىن لاتىنعا اۋدارا بەرۋى ءتيىس. سەبەبى كەلەر ۇرپاق ادەبيەتتەر­دى لاتىن جازۋىمەن وقيتىن بولا­دى. سوندا بۇل جالپى ىسكە كومەك بولادى. 3-4 جىلدىڭ ىشىندە ءبى­-راز ەڭبەكتەر جاڭا جازۋعا كو­شىرىلەر ەدى. مادەني قۇندىلىق­تارىمىز، مەملەكەتتىك قۇجات­تارىمىز لا­تىن گرافيكاسىنا اۋدارىلا باستاۋى كەرەك.
- بۇل جۇمىستاردى قاشان باستاعان ءجون؟
- بيىلدان. ول ءۇشىن ءالىپبيدى انىقتاۋىمىز قاجەت. ءالىپبيدى 2013 جىلى انىقتاپ، قابىلداپ الۋىمىز كەرەك. ونىڭ زاڭدى­لىق جاعى قالاي بولماق؟ پارلامەنت­تە زاڭ ارقىلى ماقۇلدانا ما، الدە پرەزيدەنت جارلىعىمەن، ياكي ۇكىمەت شەشىمىمەن بەكىتىلە مە؟ سەبەبى جاڭا ءالىپبي مەم­لەكەتتىك، ۇلتتىق رامىزگە اينا­لاتىنى انىق.
- جالپى، بۇل جازۋ رەفورما­سى قىرۋار قارجى تالاپ ەتپەي مە؟ زەرتتەۋ جۇمىستارى، بارلىق ادە­بيەتتەردى جاڭا جازۋعا اۋىس­تىرۋ...
- قانشا قاجەتتى قارجى قا­جەت بولسا، سونشا ءبولىنۋى كەرەك. ەگەر ەلىمىزدىڭ بولاشاعى مەن مۇقتاجدىعى ءۇشىن قارجى شى­عىنداماساق، ونى قايدا شىعارا­مىز؟! ءبىز زامان تالابىنا ساي، فونەتيكامىزعا سايكەس كەلەتىن الىپبيگە كوشەمىز. لاتىن جازۋى - وركەنيەتتى الاڭدا ءوزىن كور­سەتكەن ءالىپبي. ونى قولدانۋ ارقىلى كوپتەگەن قاتەلىكتەردەن ارىلامىز. ماسەلەن، جازۋداعى كەمشىلىكتەردىڭ سالدارىنان بىزدە ادامنىڭ اتى، ەلدى مەكەن، جەر-سۋ اتتارى دا ەكى ءتۇرلى جازى­لادى. مەنىڭ اتى-ءجونىم - عاري­فوللا ەسىم، ورىسشا - گاريفوللا ەسيم دەپ جازادى. قازاقشا - قاراعاندى بولسا، ورىسشا - كاراگاندا دەپ جازىپ قويادى.
- قازاقستان - ورىسشا كازاح­ستان دەپ جازىلسا، اعىلشىن ءتى­لىندە سول ورىس تىلىندە دىبىس­تالاتىن نۇسقاسىنان الىنىپ جازىلادى...
- ەگەر لاتىن قارپى بولسا، بارلىعى رەتكە كەلەر ەدى. قازىر­گىدەي ورىسشا، قازاقشا، اعىل­شىنشا ارقيلى جازىلمايدى. لاتىن الىپبيىنە كوشپەسەك، باۋىرلاس ەلدەرمەن بايلانىس قالاي بولادى؟ وزبەك، تۇركىمەن، ءازىربايجان، تۇرىكتەرمەن قالاي حات الىسامىز؟ لاتىن ءالىپبيى تۇركى دۇنيەسىندەگى ىنتىماق­تاستىقتى ارتتىرا تۇسپەك. الەم­نىڭ ءار تۇكپىرىندەگى قازاقتار ءار­تۇرلى گرافيكانى پايدالانىپ وتىر. ورتاق جازۋ ءوزارا بايلا­نىستاعى كەدەرگىنى الىپ تاستاۋعا كومەكتەسەدى. لاتىن گرافيكاسىنا ءوتۋ وركەنيەتكە، مادەنيەتكە قاتىستى كوپتەگەن ماسەلەلەردىڭ دۇرىس شەشىلۋىنە اپارادى. ارينە، ءبىر كەزەڭنەن كەلەسىسىنە ءوتۋ اركەز وڭاي ەمەس.
- ءسىز لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە قاتىستى ەكى سۇراق بار دەدىڭىز: قالاي جانە قاشان؟ قالاي ەكەنىن ايتتىڭىز، ال قاي ۋاقىتتا جاڭا جازۋعا كوشەمىز؟
- ءبىزدىڭ الدىمىزدا - باسقا ەلدەردىڭ تاجىريبەلەرى بار. ياعني باۋىرلاس ەلدەردىڭ وسىنداي ءوز­گەرىستەر جاساۋعا جىبەرگەن ۋا­قىتىنان قىسقا مەرزىم الىنۋى ءتيىس. بۇل ماسەلەگە يننوۆاتسيالىق تۇرعىدان قاراۋ كەرەك. يننوۆاتسيا - جاڭالىق. جاڭالىق جىلدام­دىقپەن جۇزەگە اسادى. سوزىلىپ كەتكەن نارسە جاڭالىق بولۋدان قالادى. لاتىن قارپىنە كوشۋ ماسەلەسىن سوزعاننان ەشقانداي پايدا تاپپايمىز. بۇل باستامانى جۇزەگە اسىرۋ جىلدامدىعىن، يننوۆاتسيالىق قۋاتىن عالىمدار انىقتايدى دەپ ويلايمىن.
- ال لينگۆيست عالىمدار قازاق ءتىلى 2017 جىلعا دەيىن لاتىن ءالىپ­بيىنە كوشۋ كەرەكتىگىن قازىردىڭ وزىندە ايتۋدا. بەس جىلدا مۇنى جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن بە؟
- بەس جىلدىڭ ىشىندە نەگىزگى سالالاردا لاتىنعا كوشۋدىڭ ەش قيىندىعى جوق.
- قاي سالالاردا؟
- كوشەدەگى جازۋلار، دۇكەن­دەردىڭ اتاۋلارى، جارنامالار، ۆوكزالدار مەن اۋەجايلارداعى انىقتامالىق جازۋلاردى لا­تىنعا كوشىرۋگە بولادى. رەسمي ءىس-قاعازداردى جاڭا جازۋعا اۋىستىرۋ اسا كۇردەلى شارۋا دەپ ويلامايمىن. جاڭا بۋىندى لاتىن گرافيكاسىنا بىرىڭعاي دايىنداۋىمىز كەرەك. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ - EXPO - 2017 كورمەسىنە دايىندىقتىڭ ءبىر سا­لاسىنا اينالۋى ءتيىس. وسى كور­مەدە شىعارىلاتىن دۇنيە­لەرى­مىزدىڭ بارلىعى لاتىنشا جازى­لۋى قاجەت. وعان دەيىن لاتىن گرا­فيكاسىنا كوشۋدىڭ نەگىزگى باعىتتارى انىقتالۋى كەرەك. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ - ۇلكەن سارايلار سالۋدان قيىن ەمەس.
- ال ءباسپاسوزدى جاڭا جازۋعا كوشىرۋ جاعى قالاي بولماق؟
- باسىلىمداردى لاتىن گرا­فيكاسىنا اۋىستىرۋدا پي­لوتتىق ۆاريانتتارى بولۋى كەرەك. ەكى جازۋ قاتار قولدانىلۋى مۇمكىن. كەيبىر اقپارات قۇرالدارى وسى گرافيكاعا ءوتۋى قاجەت شىعار. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جاڭا جازۋعا تەز ءوتۋى ءۇشىن ءوز وقىرماندارىن وسىعان دايىنداۋ ماسەلەسىن ءوز مويىندارىنا الۋى كەرەك. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ - ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ جيىرما جىلدىقتان وتىز جىلدىققا ءوتۋ كەزىندەگى اسا ماڭىزدى مادەني-يدەولوگيالىق جۇمىسى. بۇعان ۇكىمەت، پارلامەنت، قوعامدىق ۇيىمدار، زيالى قاۋىم، بۇكىل قوعام جۇمىلا كىرىسۋى كەرەك.

سۇحباتتاسقان
ايجان كوشكەنوۆا

"ايقىن" گازەتى