عۇنداردىڭ اتى اڭىزعا اينالعان بيلەۋشىسى، «قۇدايدىڭ قاسىرەتى» اتانعان اتتيلا ۇلى دەرجاۆا قۇردى. ونىڭ يمپەرياسىنىڭ شەكاراسى ەدىلدەن رەينگە دەيىن سوزىلدى. اتتيلا ۇلى ريم يمپەرياسىن تىزە بۇكتىردى، ونىڭ اتى عانا بارلىق حالىقتاردى ۇرەيلەندىردى. ۆارۆارلىقتاردىڭ ۇلى كوسەمى وسىنداي داڭقتى جاۋىنگەرگە ارنالعانداي ۇرىس دالاسىندا ولگەن جوق. ول تۇندە ادەمى جاس ايەلىمەن توسەكتە جاتىپ، سالتاناتتى تويدان كەيىن قايتىس بولدى. ونىڭ ءولىمى تاريحشىلاردى تاڭ قالدىرىپ، جۇمباعىمەن تولعاندىرادى. قاتال جاۋىنگەر قاي جەردە قاتە جىبەردى؟

كوشپەلى تايپالاردىڭ كوسەمى اتيللانىڭ ەسىمى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بەلگىلى. ول تۋرالى فيلمدەر ءتۇسىرىلدى، كىتاپتار جازىلدى، ول وپەرالار مەن بالەت سپەكتاكلدەرىنىڭ قاھارمان كەيىپكەرى. اتيللادان باسقا دا كوپتەگەن ۇلى جاۋلاپ الۋشىلار مەن قولباسشىلار بار. نەلىكتەن اتيللانىڭ تۇلعاسى ءھام داڭقى وسىنشاما نازار اۋدارۋعا لايىق بولدى؟

اتتيلا تۋرالى ايتقاندا، تاريحتان ازدى-كوپتى حابارى بار ادامداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ويىنا ەڭ الدىمەن ەۋروپانىڭ ادەمى ەۋروپالىق وركەنيەتىن سىپىرىپ الىپ، اتىنا ءمىنىپ، ەۋروپانى كەزىپ جۇرگەن جاۋىز ازيالىق دەسپوت كەلەدى. تاريحتى، وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، جەڭىمپازدار جازادى، سوڭىندا عۇن اتتيلا جەڭىلدى.

بىزگە جەتكەن بارلىق مالىمەتتەر ونىڭ جاۋلارىنىڭ قالامىنا تيەسىلى بولدى. سوندىقتان ءتىپتى ەرەكشە پورترەت ساقتالماعان. العاش رەت ەجەلگى گرەك تاريحشىسى دجوردانەس ونىڭ كەلبەتىن قايتىس بولعاننان كەيىن ءبىر عاسىردان كەيىن سيپاتتادى. ومىرلىك ماتىندەردە عۇن پاتشاسىنىڭ سىرتقى كەلبەتىنە كوپ كوڭىل بولىنبەگەن.

اتتيلانى «قۇدايدىڭ قاسىرەتى» دەپ اتاعان. جاۋلاپ الۋشى مەيىرىمسىز بولدى جانە شىن مانىندە كوپتەگەن حالىقتاردى جاۋلاپ الدى. عۇنداردىڭ كوسەمىنە كەلسەك، زامانداستارىنىڭ ايعاقتارى بويىنشا ول ءادىل، شىنشىل بولعان. اقىرىندا ونى ولتىرگەن دە وسى بولدى. قاتال جاۋىنگەردە ءبىر تامشى دا قۋلىق جوق ەدى. ول تۋرالى كەڭ تارالعان پىكىرگە قاراماستان، اتتيلا وركەنيەتتى جەك كورەتىن، جۋىنباعان جابايى ەمەس ەدى. ول ءبىلىمدى جانە جاقسى وقىعان ادام بولدى.

اتتيلانىڭ وركەنيەتتىلىگى - ونىڭ ەۋروپالىق قالالاردى الۋىنان دا كورىندى. اتتيلانىڭ اسكەرلەرى باسقا كوشپەلىلەر سياقتى رەتسىز جورىقتاردا ەشقاشان ارەكەت ەتپەگەن. ولاردىڭ شابۋىلى ارقاشان تاكتيكالىق جاعىنان ەسەپتەلدى جانە شايقاستا كوپتەگەن جەتىلدىرىلگەن جاۋىنگەرلىك جانە قورشاۋ قوزعالتقىشتارى قولدانىلدى. ونىڭ ۇستىنە، ساربازدار قالا بەرىلسە، قيراتۋ مەن ماعىناسىز قىرعىنعا بارمادى. تەك قارسىلىق كورسەتكەندەردى عانا اياۋسىز قىرعىنعا ۇشىراتتى.

سونداي-اق ۇلى جاۋلاپ الۋشى ساراڭ بولماعان، ءسان-سالتاناتتى ۇناتپاعان. ول قاراپايىم كيىنىپ، كۇندەلىكتى ومىردە قاراپايىم بولدى. ءتىپتى تويلاردىڭ وزىندە قوناقتارعا التىن-كۇمىس تاباقتاردا اس بەرىلىپ، پاتشانىڭ ءوزى اعاش پەن قىش ىدىستاردى پايدالانعان ەكەن. بارلىق «وركەنيەتتى» ادامدار ۇيىلگەن اقشانى نەمەسە زەرگەرلىك بۇيىمداردى كورگەندە ءوزىن-ءوزى ۇستاي المايدى، ال اتتيلا وعان باعىنعان سانسىز ەرتەگى قازىنالارىنا مۇلدەم ءمان بەرمەدى.

اتتيلا ادەمى ايەلدەرگە ماحابباتپەن قارادى. بۇل ءمىنسىز ستراتەگ جانە قاتال جاۋىنگەردىڭ ءالسىز جەرى بولسا، ول ادەمى ايەلدەر بولدى. ونىڭ ءۇش ايەلى جانە ءۇش ۇلى عانا بولدى. بۇلاردىڭ ءبارى دە بۇل جۇرەكتى تويعىزا المادى. ەۋروپاداعى نايزاعاي ءۇشىن تاعى ءبىر حوببي ولىمگە اكەلدى. جەڭىسكە جەتكەن شايقاستاردىڭ بىرىندە اتتيلا بۋرگۋندتاردىڭ جاۋلاپ العان حالقىنان شىققان يلديكو اتتى سۇلۋ قىزدى ۇناتادى. ونىڭ قاتتى ۇناعانى سونشا، ول وعان ۇيلەنۋگە شەشىم قابىلدادى. ءسان-سالتاناتتى مەرەكە بولدى. اتتيلا كوپ جەپ-ىشەتىن. ول كەزدە ونىڭ ەلۋ جاستا بولعانىن ەسكەرسەك، مۇنداي مول اس-سۋدىڭ ارتىق ەكەنى انىق.

سونىمەن قاتار، دەنساۋلىعىنا شايقاستار، جورىقتار، جاراقاتتار جانە اتى اڭىزعا اينالعان جاۋىنگەردىڭ قيىن ءومىرىنىڭ باسقا دا جاعىمسىز فاكتورلارى اسەر ەتتى. تويدان كەيىن ەرلى-زايىپتىلار نەكە ءتۇنى ءۇشىن پاتشا شاتىرىنا بارادى. تاڭەرتەڭ اتتيلا ءوز قانىنا ءوزى مالىنىپ جاتقان كۇيدە تابىلدى. ال جاس ايەلى كۇيەۋىنىڭ ءولى دەنەنىنىڭ استىندا جاتتى.

عاسىرلار بويى تاريحشىلار ۇلى جاۋلاپ الۋشىنىڭ ءولىمىنىڭ شىنايى سەبەبىن تابۋعا تىرىستى. دەنساۋلىعىنان ايىرىلىپ، الكوگولمەن ۋلانۋ تۋرالى نۇسقالار ايتىلدى. مۇمكىن اس قورىتۋعا بايلانىستى قانداي دا ءبىر اۋرۋى بولدى دەگەن نۇسقا دا قاراستىرىلدى. زەرتتەۋشىلەر كىسى ءولتىرۋ نۇسقالارىن دا قاراستىردى.

كەيبىرەۋلەر ءتىپتى جازالاۋشىنىڭ ءرولىن بايعۇس يلديكوعا جاپتى. راس، ونىڭ ءولىم جازاسىنا كەسىلگەنى نەمەسە قانداي دا ءبىر جولمەن جازالانعانى تۋرالى اقپارات جوق.

اتتيلا ءوزىنىڭ ءولىمىنىڭ جۇمباعىنان باسقا ۇرپاققا تاعى ءبىر جۇمباق قالدىردى. سىبىستارعا قاراعاندا، پاتشانىڭ دەنەسى تەمىردەن، كۇمىستەن جانە ىشكى التىننان جاسالعان، قازىناعا تولى ءۇش تابىتقا جەرلەنگەن. دەنەسىن كومۋ ءۇشىن وزەندەردى ۋاقىتشا بوگەت جاساپ، توقتاتىپ، جەرلەۋ راسىمىنەن كەيىن وزەندى قايتا اعىزعان. اتتيللانىڭ جەرلىگىنە قاتىسقانداردىڭ بارلىعى ولتىرىلگەن. اتتيلانىڭ بەيىتى قايدا ەكەنى ءالى بەلگىسىز ەكەن.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz