ادەتتە تەررور دەسە، بۇگىنگى بۇقارانىڭ كوز الدىنا كوك تىرەگەن عيماراتتار نەمەسە مەترو، ءىرى ساۋدا ورتالىقتارىندا كەنەتتەن گۇرس ەتە قالعان جارىلىس، سونداي-اق ساقالدى ەركەك، بۇركەنگەن ايەل ەلەستەيدى. ارينە، 2001 جىلدىڭ 11 قىركۇيەگىندەگى وقيعا الەمگە تەرروريزمنىڭ وسىنداي كارتينا، وسىنداي ستسەناريىن كورسەتىپ، جاھان جۇرتشىلىعىساناسىنا «بۇل - ءححى عاسىر تراگەدياسى» دەگەن ءداندى سەپتى. الايدا شىن مانىندەگى تەرروردىڭ تىرناعىنا ادامزات، اسىرەسە الاش جۇرتى ودان الدەقايدا ەرتە ءىلىنىپ ەدى. الدىمەن «اشا تۇياق قالماسىن» دەپ مال باسىن قىلعىتۋدان باستاپ، تىگەرگە تۇياق قالماعان  سوڭ جان باسىن جۇتۋعا كوشكەن 1937-1938 جىلعى رەپرەسسيا، مىنە، ناعىز تەررور وسى بولاتىن. حح عاسىر باسىنداعى ستالين، ەجوۆ، گولوششەكيندەردىڭ قولىمەن جاسالعان وسىناۋ قاندى قىرعىن، 1937-38 جىلعى قاندى رەپرەسسياعا بيىل - 75 جىل.

ادەتتە تەررور دەسە، بۇگىنگى بۇقارانىڭ كوز الدىنا كوك تىرەگەن عيماراتتار نەمەسە مەترو، ءىرى ساۋدا ورتالىقتارىندا كەنەتتەن گۇرس ەتە قالعان جارىلىس، سونداي-اق ساقالدى ەركەك، بۇركەنگەن ايەل ەلەستەيدى. ارينە، 2001 جىلدىڭ 11 قىركۇيەگىندەگى وقيعا الەمگە تەرروريزمنىڭ وسىنداي كارتينا، وسىنداي ستسەناريىن كورسەتىپ، جاھان جۇرتشىلىعىساناسىنا «بۇل - ءححى عاسىر تراگەدياسى» دەگەن ءداندى سەپتى. الايدا شىن مانىندەگى تەرروردىڭ تىرناعىنا ادامزات، اسىرەسە الاش جۇرتى ودان الدەقايدا ەرتە ءىلىنىپ ەدى. الدىمەن «اشا تۇياق قالماسىن» دەپ مال باسىن قىلعىتۋدان باستاپ، تىگەرگە تۇياق قالماعان  سوڭ جان باسىن جۇتۋعا كوشكەن 1937-1938 جىلعى رەپرەسسيا، مىنە، ناعىز تەررور وسى بولاتىن. حح عاسىر باسىنداعى ستالين، ەجوۆ، گولوششەكيندەردىڭ قولىمەن جاسالعان وسىناۋ قاندى قىرعىن، 1937-38 جىلعى قاندى رەپرەسسياعا بيىل - 75 جىل.

وسىناۋ تاريحىمىزداعى قارالى دا تانى ەلىمىزدە ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ەسكەرىپ، «قازاقستانداعى «ۇلكەن تەررور شىندىعى» دەگەن تاقىرىپتا دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزگەن قازاقستاننىڭ «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى، اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق «تۇلعاتانۋ» ورتالىعى جانە الماتى قالاسى تاريحى مۋزەيى مەن قر ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى بولدى. اقپاننىڭ سوڭعى كۇندەرىندە الماتىداعى قر ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى عيماراتىندا وتكەن بۇل يگى شاراعا تاريحشىلار بەيبىت قويشىباي، قايدار الداجۇمانوۆ، ءالي ورازۇلى جاندوسوۆ، ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم، سونداي-اق رەپرەسسيا قۇرباندارىنىڭ كوزى ءتىرى ۇرپاقتارى جانە ءبىرشاما زيالى قاۋىم جينالدى. ءسوز باسى اۋەلى جىل باسىنان باستاپ دۇنيەدەن وزعان قۋعىن-سۇرگىننىڭ كۋاگەرلەرى مەن ۇرپاقتارىن ەسكە الۋ ءۇشىن جاريالانعان ءبىر مينۋت ۇنسىزدىك پەن ارۋاقتاردىڭ رۋحىنا باعىشتاپ وقىلعان قۇراننان باستالدى. ال بيىل باقيلىق بولعاندار از ەمەس ەدى، اتاپ ايتقاندا، 1 قاڭتار كۇنى قۋعىن-سۇرگىن كۋاگەرى، سول جايلى كىتاپ جازعان فەدور ياكوۆلەۆيچ وسادچي، سوسىن بىرىنەن سوڭى ءبىرى كوز جۇمعان ساۋلە تۇرارقىزى رىسقۇلوۆا، رايحان قاليجانقىزى جۇماباەۆا، گۇلنار مىرجاقىپ قىزى دۋلاتوۆا سىندى اسىلدىڭ سىنىقتارى بولاتىن.

بەيبىت قويشىباي، تاريحشى:

- 1938 جىلدىڭ اقپان ايىنان باستاپ وسى الماتىداعى كەڭەس وداعىنىڭ جوعارعى سوتى اسكەري كوللەگيا سىنىڭ كوشپەلى سەسسياسى جۇمىس ىستەدى. العاش 25 اقپانداعى ماجىلىسىندە 30 شاقتى ادام دى اتۋعا ۇكىم شىعارعان ەدى. سودان باستاپ ول كوشپەلى سوت بىرنەشە اي بويىنا كۇنىنە بىرنەشە ادامنان سول ۇكىمدە اتتارى اتالعان ازاماتتاردى اتۋمەن شۇعىلداندى. وسى الماتى قالاسىندا قازىرگى ناۋرىزباي باتىر كوشەسى مەن قاراساي باتىر كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا سول تۇستا تۇرمە بولدى، «حالىق جاۋى» دەپ ايىپتالعاندار سوندا قامالىپ، اتۋ جازاسى ءتۇن ورتاسىندا سول تۇرمەنىڭ جەرتولەسىندە جۇزەگە اسىپ وتىرعان. سوسىن مۇردەلەردى تيەپ الىپ، وسى كۇنگى جاڭالىق دەگەن جەرگە اپارىپ تاستاي بەرگەن. ول جەردى نكۆد-ءنىڭ ءوزى مويىنداعان. دەمەك، 1937-1938 جىلى «ۇلكەن تەررور» بولدى دەپ جاتقانىمىز ءتىپتى دە نەگىزسىز ەمەس. بۇگىندە وسى قىلمىسقا تىكەلەي اتسالىسقان «شولاق بەلسەندىلەر» ەسىمدەرىن ايعاقتايتىن قۇجاتتار تولىعىمەن اشىلۋى ءتيىس. بىراق بۇگىندە قيسىنسىز ءبىر نارسە، سونىڭ اشىلماي وتىرعاندىعى، ول - باسقا مەملەكەتتىڭ قىلمىسى عوي، ولاي بولسا ول نەگە ءالى كۇنگە بۇركەمەلەنەدى؟ اشارشىلىق تا، رەپرەسسيا دا - مەملەكەتتىك قىلمىس. ال ءوز حالقىنا قارسى وسىنداي سۇمدىق قىلمىسقا بارعان مەملەكەت قازىر جوق. ولاي بولسا، ءبىز نەگە بۇگىندە جوق مەملەكەتتىڭ قىلمىسىن بارىنشا اشپاي وتىرمىز؟ بۇل جەردە ءبىز بىلمەيتىن نە سىر بار؟ كەرىسىنشە، بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدىڭ حالقىنىڭ ءوز تاريحىن ءبىلىپ، ءوز مەملەكەتىنىڭ سونداي سۇمدىققا جول بەرمەيتىنىنە سەنۋى ءۇشىن اشىق ايتىلۋى ءتيىس.

19 كوميسسار مۇردەسىن اشكەرەلەگەن بيت

كپسس حالىق كوميسسارى ەجوۆتىڭ №447 شۇعىل بۇيرىق بويىنشا جۇزەگە اسقان «ۇلكەن تەرروردىڭ» ەڭ ءبىرىنشى قۇربانىنىڭ اياۋسىز وققا ۇشقان كۇنى 1938 جىلدىڭ 25 اقپانى بولاتىن. جانە ءبىر ايتارلىعى، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەنى تۋرالى جاريا ەتىلگەنى دە وسى 19 كوميسساردىڭ ءولىمى ەدى. سەبەبى ءسىز ورىندالىپ وتىرعان باسقا دا قازاقتىڭ بالەن مىڭ ازاماتىنىڭ اتىلعانى تۋرالى اقپارات اسا قۇپيا ساقتالىپ، جاقىن تۋىستارى، جالپى، قازاققا «ولار ون جىلعا جەر اۋدارىلدى، حات جازىپ، حابار الماسۋعا قاتاڭ تىيىم سالىندى» دەي سالعان.

ورىنشا قارابالينا، ارداگەر ۇستاز:

- وسىدان 75 جىل بۇرىن 25 اقپان كۇنى 1938 جىلى مەنىڭ اكەم ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ باستاعان ون توعىز كوميسسار اتىلدى. ولاردىڭ مۇردەلەرىن قاپقا سالىپ، ءتۇن ورتاسىندا الماتىدان وتىز شاقىرىم جەر دەگى بورالداي دەگەن سايعا لاقتىرىپ-لاقتىرىپ كەتكەن. ءىس وسىمەن ءبىتتى، جابۋلىقا زان جابۋلى كۇي دە قالادى، ءتىرى جان كورگەن جوق، ەشكىم بىلمەيدى دەگەن ويمەن سەنىمدى تۇردە كەتە بارعان. الايدا قۇداي بار عوي، ول نەنى قالاي اشكەرە قىلۋدىڭ رەتىن ءوزى بىلەدى. تۇرمىستىڭ اۋىر كەزى، جەرگىلىكتى تۇرعىندار ىشەر اس، كيەر كيىمگە جارىمايدى، سولار ءبىر كۇنى ويلاماعان جەردەن الگى مۇردەلەردىڭ ۇستىنەن تۇسەدى.

وزدەرى جالاڭاياق جۇرگەن بايعۇستار الگىلەردىڭ ەتىكتەرىن ولجا سانايدى. سويتسە، ولار بايقاماعان ەكەن، ەتىكتەر بيتتەپ كەتسە كەرەك. سودان ساتىپ قۇتىلايىق دەپ بازارعا اپارسا، سول جەردە ۇستالادى عوي. «مىناداي بيتتەپ كەتكەن ەتىكتى قايدان الدىڭدار؟» دەگەن ايعاي سوڭى، نە كەرەك، 19 كوميسسار دەنەسى جاتقان جەردى اشكەرەلەيدى. ارينە، بۇل جايت ەش جەردە اشىپ ايتىلماسا دا، حالىقتىڭ ەسىندە قالعان. ارينە، 1937-38 جىلدارى ءبىز تىم كىشكەنتاي بولدىق. بارىمىزگە «اكەلەرىڭ حالىق جاۋى، شەشەلەرىڭ دە سونىڭ جول داسى» دەپ ەكەۋىن دە تۇرمەگە قاماپ، ءبىرىن ءتىپتى اتىپ، ال بىزدەردى ءبىر وتباسىنداعى با ۋىر لاردى ءبىر-بىرىمىزدەن شىرقىراتا اجىراتىپ، جان-جاققا بالالار ۇيىنە ءجى بەردى، قاتىگەزدىكپەن. جىلاپ-ەڭىرەپ جۇرسەك تە، ءبىز اكەمىزدىڭ جاۋ ەكەنىنە سەن بەدىك. بۇگىندە قۇلىمبەتوۆ جونىندە كوپ اي تىلماي جاتىر. بىرىنشىدەن، كىنا قۇلىم بەتوۆتىڭ بالالارى، مىنا بىزدە بولۋى كەرەك: ۇكىمەتكە سەندىك، تاريحشىلارعا سەندىك. ءسويتىپ جۇرگەندە ۋاقىتتى وتكىزىپ الىپپىز. ەندى وكىنگەنمەن قايران جوق. بىراق قۇلىم بەتوۆ تۋرالى بىردە-ءبىر ەڭبەك، كىتاپتىڭ جوقتىعى جۇرەكتى اۋىرتادى، ارينە.

ايتا كەتۋ كەرەك، زامانىندا كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ قازاقتىڭ ۇركەردەي ازاماتتارى نىڭ قاتارىندا بولعان ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ حالىق كوميسسارلار كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى، ونىمەن قوسا، ساۋدا ءمينيسترى قىزمەتتەرىن اتقارعان. بۇل 1930 جىلداردان باستاپ 1937 جىلعا دەيىنگى ارالىق ەدى. قازاقستان اۆتونوميادان وداق تاس رەسپۋبليكاعا اينالعان 1936 جىل بولسا، ياعني ول وسى ۇ.قۇلىمبەتوۆ باسقارىپ تۇرعان كەزگە تۇسپا-تۇس كەلدى دەگەن ءسوز. جانە تۇڭعىش رەت قازاقستاننىڭ وداقتاس رەسپۋبليكا رەتىندەگى كونستيتۋتسياسى جاريالانعانى دا وسى كەز. ال بۇل - ۇلكەن ءىس، ۇلكەن جەتىستىك! باسشى بولعان كەزدە ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ نەبارى 45 جاستا بولسا، ۇستالىپ كەتكەندە ارىستاي ازامات 47-گە تولىپ ۇلگەرمەگەن دە ەدى. ەڭ قىزىعى دا سول، قۇلىمبەتوۆتى الاشورداشىلار دا ىزدەگەن، قىزىلدار دا ىزدەگەن. نەگە دەسەڭىز، ول كىسى ەلدە ورىس-قازاق مەكتەبىندە مۇعالىم بولعان، ونداي ساۋاتتى ادام ول كەزدە وتە قات ەكەنى ءسوزسىز تۇسىنىكتى. جالپى، ءبىر عانا قۇلىمبەتوۆ ەمەس، قازاقتا اتىلعان سان مىڭداعان ازامات قىلشىلداعان قىرقىندا كەتكەنى، ەڭ قۇرىعاندا ەلۋدى ەڭسەرمەگەنى وكىنىشتى...

ميرزويان كىم: مىرزاجان با، الدە؟..

ورىنشا قارابالينا:

- ءبىز بۇگىندە تاۋەلسىز ەلمىز، شۇكىر، سوندىقتان ءبىر مەنىڭ اكەم عانا ەمەس، كۇللى قازاقتىڭ يگى جاقسىسىن اتىپ تاستاعان قانىشەرلەردىڭ ەسىمدەرىن بۇگىندە اشىپ ايتۋعا ءتيىسپىز. سونىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى - لەۆون ميرزويان. ءبىز ونى قانشاما جىلدار بويىنا مىرزاجان دەپ ەركەلەتىپ، «ول كەلىپ ءبىزدى اشتىقتان قۇتقاردى»، «ول كەلىپ مال سانى كوبەيدى» دەپ دارىپتەپ، بۇگىنگە دەيىن ونىڭ اتىنا كوشە بەرىپ جاتىرمىز. ال انىعىندا، ماسكەۋدە يۋري جۋكوۆ دەگەن جۋرناليست كىتاپ جازدى، سول كىتاپتى وقىعان ماسكەۋلىك ماعان حابارلاسىپ، «ءسىزدىڭ اكەڭىزدى قۇرتقان - ميرزويان» دەپ بىراق ساتتە كوزىمدى اشتى. قازىر ەندى مىنا جيىندا دا مەن ءبىر جاعى تاريحشىلاردان «بۇرىن مىرزاجان دەپ ەركەلەتىپ كەلدىڭىزدەر، ال سول مىرزا جانىڭىز مىنا جاقتا باسقاشا سويلەپ، قازاقتاردىڭ ءىشىن دەگى ازاماتتاردى قارا تىزىمدەپ ستالينگە استىرتىن جىبەرە بەرگەن، سوعان بۇگىن قانداي باعا بەرەسىزدەر؟» دەپ سۇراۋعا كەلدىم.

تەررور-پايىم

ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى:

ەڭ ۇلكەن ماسەلە - بۇگىنگى رەسەي لەنيندى قاشان كومەدى ەمەس، لەنيندى قاشان قازىپ الادى دەگەن اڭگىمە. جارايدى، 140 ميلليون حالقى بار رەسەي ءوزى بىلەدى، ەگەر ولارعا پۋتين ۇناسا نەمەسە ستالين ۇناسا، ول - ءوز ەركىلەرى. ال ءبىز بولەك ۇلتپىز. ءبىزدىڭ ۇلتىمىزعا حح عاسىردا ءستالينيزمنىڭ تيگىزگەن قيامەتى مەن قىلمىسى قازاقتىڭ بۇرىن-سوڭدى بۇكىل تاريحىندا كورگەن قايعى-قاسىرەتىنەن اسىپ تۇسەدى. سوندىقتان ءبىز بۇعان ەشقاشاندا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاقىرىبىمىز، ياعني بيىل 75 جىل تولىپ وتىرعان قارالى داتاعا سەبەپكەر ادامداردىڭ ءبىرى - لەۆون ميرزويان. ارينە، ول الىپ رەپرەسسيالىق ماشينانىڭ ءبىر تەتىگى عانا، بىراق ماڭىزدى تەتىگى، ويتكەنى ول اناۋ-مىناۋ ەمەس، تۇتاس ءبىر رەسپۋبليكانى باسقاردى. ال بۇگىنگى جاعدايدا جالعان پاتريوتيزم، جالعان ۇلتارالىق قاتىناسقا سا لىنىپ، الگىندەي جەندەتتىڭ اتىنا كوشە بەرۋ، ونىڭ اتىمەن ەلدى مەكەندەردى اتاۋ - ءتىپتى ۇلى ارميان حالقىن قۇرمەتتەگەننىڭ وزىندە، ورەسكەل قاتەلىك. ءبىز مۇنى ەشكىمنىڭ الدىندا بۇگەجەكتەمەي، اشىق ايتۋىمىز كەرەك.

ەكىنشى ۇلكەن ماسەلە - جۇيە، بىزدەگى بۇگىن ادامدى سىيلاماي، ادام قۇقىعىن تاپتاۋ دەگەننىڭ بارلىعى سول كەشەگى كوممۋنيزمنىڭ ءبىزدىڭ سانادا قالدىرعان ىزدەرى. ەگەر ءبىز ۇلت بولامىز دەسەك، ءوزىمىزدىڭ گەوگرافيامىزدى دۇرىستاۋىمىز كەرەك، ەكىنشىدەن، تاريحتان ساباق الۋىمىز كەرەك. ال ەگەر ءبىزدىڭ كوپتەگەن اعالارىمىز سەكىلدى «سوۆەت زامانى جامان بولعان جوق، ول زاماندا زاۋىت-فابريكا سالىندى، كولحوز-سوۆحوز قۇرىلىپ، مال باسى ءوستى» دەپ، انا قىلمىستى اقتاعىسى كەلسە، وندا ولاردىڭ قازاقتىڭ ءجۇرىپ وتكەن تاريحىن تۇيسىنبەگەنى، ودان ەشقانداي ساباق الماعاندىعى. نە نارسەنىڭ دە قۇنى بولادى. مەن قازىر ورىستىڭ كەيبىر پۋبليتسيستەرى مەن ساياساتتانۋشىلارىمەن بىلاي تارتىسىپ ءجۇرمىن: ەلەستەتىپ كورەيىكشى، ءسىزدىڭ 100 تۋىسىڭىز بار، مەن ونىڭ 70-ءىن اتىپ تاستايمىن، ەسەسىنە، ەكى بالاڭىزدى وقىتامىن، ءۇش بالاڭىزدى ەمدەيمىن، قالعان تۋىسىڭىزدى شەتەلگە اپارامىن، ءۇي سالىپ بەرەمىن وزىڭىزگە، سوندا ءسىز مەنى كەشىرەر مە ەدىڭىز دەيمىن. ولار «جوق، كەشىرمەس ەدىم» دەيدى. ولاي بولسا، نەگە ءبىزدىڭ ۇلت وزىنە سونداي قاستىق جاساعانداردى كەشىرۋى كەرەك؟ ەگەر ستاليننەن كەيىن، اشارشىلىق پەن باسقا دا زۇلماتتاردان كەيىن قازاقستاندا عىلىم اكادەمياسى اشىلسا، زاۋىت سالىنسا، ول ءستاليننىڭ جەتىستىگى ەمەس. سەبەبى قازاق جەرىندە زاۋىت، فابريكا سالىنسا، ول قازاق ءۇشىن ەمەس، كسرو جاي عانا سول ەلدىڭ جەراستى بايلىعىن يگەرىپ، شيكىزات قورىن پايدالانۋ ارقىلى ەكونوميكاسىن كوتەرۋدى كوزدەدى. سوندىقتان ءبىز «سوۆەتتەر جارىل-قادى» دەگەن ساۋاتسىز كوزقاراستى دوعارىپ، وتكەنىمىزگە دە سىني كوزقاراسپەن قارا ۋىمىز كەرەك. تاريحي شىندىق دەگەن بار. سون- دىقتان جالعان ءسوز، جالعان تۇسىنىكتەرگە ەرىپ، بارلىعىنا باس شۇلعىپ، كومپرو ميستەر گە بارا بەرسەك، ول ارىمىزدى تاپتاۋ بولىپ تابىلادى. بالكىم، سونى بۇگىندە وسى ميرزوياننان باستاۋ كەرەك شىعار. ەكى بىردەي ۇلكەن استانامىزداعى ۇلكەن كوشەلەرىمىزدىڭ اتىن بەرۋ - بۇل ءوز ۇلتىمىزدىڭ تاريحىنا، جالپى، ۇلتىمىزعا بەيجاي قاراۋشىلىق، نامىسسىزدىق. مەن كەشە استانادا ول كوشەمەن ەكى رەت جۇرۋگە ءماجبۇر بولدىم، ويتكەنى - داڭعىل. ەسەسىنە، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ بابامىزدىڭ اتىنداعى كوشە قانداي كىپ-كىشكەنتاي؟! سوندا الگىندەي ۇلكەن داڭعىلعا ميرزوياننان باسقا تۇلعا تابىلماي قالدى ما، ونىڭ ورنىنا نەگە كەز كەلگەن ارىسىمىزدىڭ اتىن بەرمەسكە؟ ءوز ارىمىز بەن ۇرپاعىمىزدىڭ الدىنداعى ۇلتتىق بورىشىمىز وتەلگەن بولىپ تابىلار ەدى.

ءۇشىنشى اڭگىمە - ساياسات. بۇگىنگى تاۋەلسىز قوعامعا جاڭا تاريحي جادى، جاڭا جادى ساياساتى كەرەك. ءاربىر تاريحشى، ءاربىر الاش تانۋشى، ءاربىر الاش ارىستارىنىڭ ۇرپاعى - ول ءبىر جادى. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ كورگەنى، بىلگەنى، زەرتتەگەنى - ۇلكەن ءبىر تاريحي ارحيۆ. ءبىز سول قىلمىستان جيىركەنەتىن جاعدايعا جەتۋىمىز كەرەك. جيىركەنبەي ارىلمايمىز، ارىلماي ۇلت بولا المايمىز. تاعى ءبىر ۇلكەن ماسەلە - ارحيۆتەر. ءسوز ءسىز، بۇگىنگى كۇن ءۇشىن شىندىقتى ايتقىمىز كەلسە، ارحيۆتەردى تۇگەلىمەن اشۋىمىز كەرەك.

باياعىدا، ياعني رەپرەسسيا اتاۋلى اياقتالىپ، العاشقى «حالىق جاۋلارى» اقتالىپ شىعىپ جاتقان 1956 جىلى اننا احماتوۆاعا ءوزى رەپرەسسياعا ۇشىراعان ورىستىڭ مىقتى اقىن ايەلى: «قازىر تۇرمەدەن شىققان رەسەي مەن تۇرمەگە وتىرعىزعان رەسەي كوشەدە ءبىرىن-ءبىرى كەزدەستىرىپ قالسا، سۇمدىقتىڭ كوكەسى سوندا بولادى، ءبىرىن-ءبىرى تالاپ جەيدى» دەسە كەرەك.

سول ۇرپاقتىڭ شەت جاعاسى - مىنا وتىرعان وزدەرىڭىز. بۇگىن كەيدە ءبىزدىڭ ءالى سول كەڭەستىك كەزدىڭ ىقپالىنان ارىل ماعانىمىز ءبىلىنىپ قالادى، ۇرپاق اۋىس قانىمەن، ىستەگەن ءىسى تۋرا سول كەزدەگىدەن ەش ايىرماسى جوق. مىسالى، بۇگىندە الاش دەسە، ارقا ەتى تىرىسىپ قالاتىن شەنەۋنىكتەر بار ءالى.

ەۆرەيلەردە باقا مەن سارىشايان تۋرالى ءاپسانا بار. سارىشايان وزەننىڭ ارجاعىنا ءوتۋى كەرەك، بىراق جۇزە المايدى. سوسىن جاعادا جۇرگەن باقاعا جالىنادى. ال باقا ونىڭ شاعىپ الاتىنىن بىلەدى عوي، كەلىسپەيدى. سارىشايان شاعىپ الماۋعا ۋادە بەرىپ، ولەردەگى ءسوزىن ايتقان سوڭ، باقا ونى ارقاسىنا وتىرعىزىپ، وزەننىڭ ار جاعىنا الىپ وتۋگە كەلىسەدى. الايدا وزەننىڭ قاق ورتاسىنا كەلگەندە، كەنەت سارىشايان باقانى شاعىپ الادى.

«ەي، سەن نە ىستەدىڭ، ماعان شاقپاۋعا ءسوز بەرگەنىڭ قايدا؟ ەندى نە بولدى، مەن دە، سەن دە سۋعا باتىپ ولەمىز عوي؟» دەسە، سارىشايان «بىلەم، كەشىر، ءوزىمدى قانشا تەجەۋگە تىرىسسام دا، قارسى تۇرا المادىم، سەبەبى مەنىڭ تابيعاتىم وسىنداي ەدى» دەپتى. ياعني مۇنىمەن ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز نە؟ يمپەريانىڭ تابيعاتى وزگەرمەي، ەش نارسە وزگەرمەيدى. بۇگىندە باياعى كوممۋنيزم يدەياسىن قايتا جانداندىرعىسى كەلەتىندەر تونىن تەرىس اينالدىرا كيىپ، ساياسي ساحناعا سىنالاپ ەنىپ جاتىر. ءبىز سوندىقتان وسى نارسەگە وسى باستان قارسى تۇرۋىمىز كەرەك. ەلىمىزدى قانداي دا ءبىر قاۋىپتەن قۇتقارۋ ءۇشىن وسىنداي نارسەلەردى ءبىز اشىق ايتۋىمىز كەرەك. مەملەكەتتىك ورىندارعا بۇگىنگى جيىنعا كەلگەن قاۋىم بار، اقپارات قۇرالىنىڭ وكىل دەرى، ۇلتقا جانى اشيتىن زيالىلار بولىپ، حات جازىپ، حالىق بولىپ كوتەرسەك.

ميرزوياندى، ماسەلەن، بۇگىنگى كۇنى ارمەنيا باسشىلىعى ناسيحاتتاعىسى كەلەدى، بىراق ماسەلە ارميانداردا ەمەس، ماسەلە - ول ۇلتتان شىققان ءبىر عانا ادام، ميرزوياننىڭ ۇلتىمىزعا تيگىزگەن زاردابىندا بولىپ تۇر. سوندىقتان وسى ميرزويان ماسەلەسىن دە، كوپ كەشىكپەي ۇلتتىڭ مۇددەسىنە شەشۋىمىز كەرەك، ايتپەسە قولىمىزدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەگەن سوڭ، ءبارى بەكەر.

تەررور-فاكت

جالپى، رەسمي دەرەك رەپرەسسيادا قازاقستان بويىنشا بارلىعى 118 مىڭ ادام سوتتالىپ، ونىڭ 25 مىڭى اتىلعانى جايلى ايتادى. نەگىزى، نكۆد بۇيرىعى بويىنشا رەپرەسسيا 1937 جىلدىڭ 5 تامىزىنان باستاپ ءتورت اي جۇرەدى دەپ ۇيعارىلعان. ياعني جەلتوقساننىڭ اياعىنا دەيىن ءبىتۋى كەرەك بولعان ول بۇيرىق بويىنشا بارلىعى 7500 ادام سوتتالىپ، 2500-ءى اتىلۋعا ءتيىس بولعان. سوندا ول مەجەنى ەسەلەپ ورىنداعان تۇرمەلەردىڭ ءبارىن تولتىرىپ، قوسىمشا تاعى جازالاۋعا رۇقسات سۇراپ، جوعارعى جاققا جولداعان جەرگىلىكتى جاندايشاپ، «شولاق بەلسەندىلەر». دالىرەك ايتساق، ميرزوياننىڭ قولىمەن جازىلعان حاتتا ەلىمىزدە 8000-نان استام ادامدى تۇتقىنداپ، 3000-نان استامىن اتۋعا رۇقسات سۇراعان. وعان كپسس حالىق كوميسسارى ەجوۆتىڭ «ەگەر دە جاعداي قاجەت ەتىپ، ودان دا كوبىرەك رەپرەسسيا كەرەك بولسا، وندا ماعان دالەلدەرىڭدى ايتىپ، ارنايى ءوتىنىش تاستاڭدار» دەگەن قاۋلىسى نەگىز بولدى. ءبىز مۇنى 1937 جىلدىڭ قاراشاسى سوڭىندا ل.ميرزوياننىڭ ستالينگە جازعان قۇپيا تەلەگرامماسىنا سۇيەنىپ ايتا الامىز. قۇپيا تەلەگراممادا «بىزگە تاعى قوسىمشا ءبىرىنشى كاتەگوريامەن 600 ادامدى اتۋعا، 1000 ادامدى سوتتاۋعا ليميت بەرىڭىز» دەلىنگەن. جانە بۇل بەر جاعى عانا.

ءتۇيىن

سوناۋ ءبىر سۇرعىلت كەشتە كەنەت «قارا ۆورونمەن» كەلىپ، اسقار تاۋداي اكەسىن الىپ كەتكەندە بەسىكتە قالعان بالا بۇگىندە شاشىن اپپاق قىراۋ شالعان قارياعا اينالدى... ءتىپتى «اتىلدى» دەگەن قارالى حابار السا دا، ولار ارداقتى اكەدەن كۇدەرىن ۇزبەدى. قايران اكەنىڭ سۇيەگى الدەقاشان قۋراپ كەتتى دەگەنگە كوز كورمەگەن سوڭ، كوڭىل سەنبەيدى. ادەتتە، ادام ءوز جاقىنىنىڭ باقيلىق بولعانىنا قابىرىنە ءوز قولىمەن ءبىر ۋىس توپىراق سالعان سوڭ بارىپ سەنەدى عوي، كوڭىل دە سودان كەيىن سۋىنا باستايدى. ال بۇل بۋىننىڭ قاسىرەتى دە سول -ەڭ قۇرىعاندا اكە رۋحىنا قۇران باعىشتايتىن قابىر دە تابا المايدى... ەڭ قۇرىعاندا «موگيكاننىڭ سوڭعى تۇياعى» ىسپەتتى وسى قالعان ساناۋلى ارىستارىمىزدىڭ ۇرپاقتارىنا ءبىر ورتالىق، ءبىر مۋزەي اشىپ بەرەتىن ءجونىمىز بار عوي. اكە مۇراسىن قويارعا جەر تاپپاي، ءار بالكون مەن ءار جەرتولەگە قاراتىپ قويۋ ءبىز سەكىلدى تاۋەلسىز ەلگە جاراسا ما؟ اربىردەن كەيىن، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىكتە سول اسىلدارىمىزدىڭ قانى مەن قىرشىن كەتكەن عۇمىرى بارىن ۇمىتپايىق!

"الاش ايناسى" گازەتى