2

...ءيا، ول ءبىر زامان ەدى. قازىر، مىنە، اعايىنمەن الىستىرعان، وتپەستەي بولعان ۋاقىت جىلجىپ ءوتىپ، سول تايلاقباي بۇرىنعى انكەجان، ەسىمجان دەگەندەردىڭ ۇرپاعىمەن بىرگە وتىرىپتى. كەشەگى ەرلەر كوزى - بۇگىن بۇل بوپ قالىپتى.

سول جاق قاتاردا تورگە تامان وتىرعان مىناۋ، سارى ساقالدى كىسى - ساۋىرىق، سونداعى ەسىمجان بالاسى. تايلاقباي ءبىر كەزەك سوعان قاراپ، كوز توقتاتىپ قالىپ ەدى، ساۋىرىقتىڭ ساعالدانىپ قارايتىن، وتسىز كوزى مۇنان تەز تايقىپ كەتتى. ءوز كوزىن ەنجارلاۋ اجارمەن تايلاقباي دا بۇرىپ اكەتتى. كوڭىلى شورقاقتىڭ كوزى شورقاق دەپ ويلادى.

2

...ءيا، ول ءبىر زامان ەدى. قازىر، مىنە، اعايىنمەن الىستىرعان، وتپەستەي بولعان ۋاقىت جىلجىپ ءوتىپ، سول تايلاقباي بۇرىنعى انكەجان، ەسىمجان دەگەندەردىڭ ۇرپاعىمەن بىرگە وتىرىپتى. كەشەگى ەرلەر كوزى - بۇگىن بۇل بوپ قالىپتى.

سول جاق قاتاردا تورگە تامان وتىرعان مىناۋ، سارى ساقالدى كىسى - ساۋىرىق، سونداعى ەسىمجان بالاسى. تايلاقباي ءبىر كەزەك سوعان قاراپ، كوز توقتاتىپ قالىپ ەدى، ساۋىرىقتىڭ ساعالدانىپ قارايتىن، وتسىز كوزى مۇنان تەز تايقىپ كەتتى. ءوز كوزىن ەنجارلاۋ اجارمەن تايلاقباي دا بۇرىپ اكەتتى. كوڭىلى شورقاقتىڭ كوزى شورقاق دەپ ويلادى.

اناداعى قاماۋدان شىققان - قۇلايعىر اتانعان، ءازىر مىناۋ تومەندەۋ وتىرعان ىلەباي وسى ساۋىرىقتىڭ ءىنىسى. تايلاقباي ساۋىرىقتان گورى ەسىمجانعا ءبىر مىنەزى تارتىڭقىراپ تۋعان دەپ، ءار كەزدە بۇلدىرىڭكىرەپ جۇرەتىن قۇلايعىردى باعالايتىن. قازىر قوناقتار العاشقى شاي داستارقانىن اياقتاپ قالعان مەزگىل ەدى. تايلاقباي ساماۋىرىن جاقتا شاي قۇيعىزىپ وتىرعان كەرىمبەكتىڭ بايبىشەسى قانىكەنى «دولە» دەيتىن لاقاپ اتىمەن اتاپ: - دولە كەلىن، وسى الگى اسىپ بەرگەن ەتىڭدى انكەجان اتاڭنىڭ يتكە قالاي تاستاعانىن ايتىن بەرشى مىنا جۇرتقا، -  دەپ، ءۇي ىشىنە وقىس ءبىر اڭگىمە ەنگىزگەندەي بولدى. بۇل ءسوزدىڭ ءمانىسىن بىلەتىن بىرەن-ساران ۇلكەندەر ءۇنسىز جىميىسىپ قويدى. كەرىمبەكتىڭ ەل اۋزىنا ىلىنگەن ەستى ايەلى قانىكە وسى بولاتىن. بەت، ماڭدايى كەڭ كەلگەن، اقسارىلاۋ قانىكە كوزىندە ەركىن ءبىر سانالى قايرات وتى بار ءبىتىمدى ايەل. ول تايلاقباي ويىنا سالعان جاڭاعى سوزگە از عانا سىپايى كۇلىپ، شيراپ الىپ «جارىقتىق» دەپ قويىپ، سۇرالعان اڭگىمەنى ايتۋعا امالسىز بەيىمدەلدى. ءۇي-ءىشى تىنىشتالىپ قالىپ ەدى، سۋىرىلىپ، بىلگىر سويلەيتىن قانىكە تەرەزە جاققا قاراپ تولعاندى دا، اتاسى انكەجاندى «اعا» دەگەن ادەتىمەن ءسوزىن باستاپ:

- اعانىڭ كارتەيگەن كەزى عوي، ەنەلەرىم دۇنيەدەن قايتقان سوڭ، ءوزىن جەكە ۇيگە قويىپ، باعىم-كۇتىمىن مويىنعا الدىق قوي. تاماقتى كۇندە ءدال بەسىن كەزىندە بەرەتىنمىن. باسىندا ءوزى سولاي تاپسىرىپ «شاڭىراقتان تۇسكەن كۇن تۋرا مىنا قارا ابدىراعا كەلگەندە اسىڭنان دامە عىپ وتىرام، قاراعىم» دەپ تاياعىمەن ساندىقتى توق-توق ەتكىزىپ، كورسەتىپ قويعان، - دەگەندە كەيبىر كىسىلەر تايلاقباي جانىنداعى كۇمىس پەن سۇيەك شاپتىرعان قىسقالتاڭ يمەك تاياققا قاراسىپ قويدى. وسى تاياق انكەجاننىڭ تايلاقبايعا ولەرىندە ءوز قولىنان بەرگەن «تەبەرىگى» بولاتۇعىن. قانىكە اڭگىمەسىن بۇزباي:

- كەشەگى ارىستانداي ادامنىڭ پەندە بوپ قولىما قاراپ قالعانىن ويلاپ، ايتقانىن ەكى ەتپەۋشى-اق ەدىم. ءبىر كۇنى قۋ بوقشىلىق دۇنيەگە الدانىپ ءجۇرىپ، ەتتىڭ نانى جايىلماي، تاماعىم كۇندەگىسىنەن ەداۋىر كەشىگىپ ءتۇسىرىلدى. رۋحىڭنان اينالايىن، ەر ادام دەگەننىڭ جۇرەگىندە نە جاتقانىن ورەسىز پەندە تاني الا ما. جاقسىلار دۇنيەدە وزگەمىزبەن بىرگە بوسقا اۋرەشىلىك ءۇشىن جاسايدى عوي. باعاسىنا كىم جەتەر دەيسىز! جارىقتىق كۇندەگىسىندەي، بۇل كۇنى دە الدىنا كەلگەن ەتتىڭ ءبىرازىن ادەمىلەپ تۋراپ الدى. بىراق، ونى ءوزى اۋىز تيمەي الدىمەن بالالارعا ۇلەستىردى. كۇندە ءدال وسىنداي تاماق دايىن بولعاندا قولدارىنا ءبىر-ءبىر توستاعاندارىن ۇستاپ اۋىلداعى بار بالانىڭ جيىلىپ كەلەتىن ادەتى بولاتىن. ونى دا ءاۋ باستا ءوزى تاپسىرىپ: مەنىڭ ەندىگى تەڭ، سەرىگىم وسى كىشكەنە ۇرپاقتارىم عانا. وزگە قيال-ويىمدى ءبارىبىر ەشقايسىڭ وزدىگىڭنەن ۇعىپ، وكسىگىمدى تاۋىپ جاتقان جوقسىن. كۇلگە شوككەن قارت بۋرا قاڭتاردا  كۇيى تۇسە الماس، قاھارعا قايتا مىنە الماس، قارا مايانى قايىتا الماس بولعان سوڭ، ونىڭ ەندىگى نە ويلاپ جاتقانى كىمگە بەشكەش. ءبىر ماۋباس جاتقانداعى! تاماقتى مول-مول سال، - دەگەن...

كۇندەگى ادەتىندە ءبىر شەڭگەل عىپ تۋراۋلى ەتتەن ماعان دا سالىپ بەرۋشى ەدى. بۇگىن ولاي ەتپەيدى. ءمىنىمدى بىلەم، ءىشىم قىلپ ەتە قالدى. تاماقتى قارتايعانشا اش بۋراداي اساپ جەيتىن ەدى عوي، جارىقتىق. اعاش تاباعىم تولى مايلى ەتتىڭ قالعانىن تۋراماستان، قامىر-مامىرمەن قولتىعىنا ۇستاپ، ءتۇسى سىنىپ ءبىر قولىنا تاياعىن الا بەردى. ەكى بەتىم وت تيگەندەي دۋ ەتە ءتۇستى. سوزگە كەلۋ قايدا، ورنىنان تۇرەگەلگەن سوڭ، ەكى بەتىممەن جەر باسىپ، كەبىسىن لاجسىز اياعىنا قويدىم. بار تۇلا-دەنەم ءبىرتۇرلى تىتىرەپ كەتتى. ويىما ءوز-وزىنەن ءبىر سۋىق حابار سياقتى قورقىنىش كىردى. ول كىسى ەسىكتەن شىققان سوڭ اقىرىن باسباعىپ جابىقتان سىعالاپ قاراسام، نەمەنە، تاباقتى اۋدارىپ ءوزى جاقسى كورەتىن قوي وبەتتىڭ ىدىسىنا سالىپ جاتىر. «قو-وي توبەت، قوي - توبە ءاھ! كاھ» - دەپ ەدى، داۋسىنا تاۋ جاڭعىرىعىپ، تاڭەرتەڭ قويشىمەن بىرگە كەتكەن كوك توبەت ىرس-ىرس ەتىپ، الدە قايدان اعىزىپ جەتتى. ءۇي-ىشىندە كىرىپ كەتەرگە تەسىك بولمادى! ەندى نەدە بولسا، كوزىنە كورىنبەي قارامدى باتىرايىن دەپ، كاريام بۇرىلام دەگەنشە ەسىكتەن زىپ بەرە شىعىپ، ءۇيدى اينالىپ جونەلدىم. جارىقتىق، وزىمە باتاسىن بەرگەن! بىرەۋگە ءبىر اۋىز سويلەتپەي، جولىمدا قۇربان بوپ تۇرۋشى ەدى. ەندى بۇگىن سونىڭ ءبارى ءبىر كۇنگىدەي بولماي، قولىما قاراپ قالعاندا سەنىمىن قۇلاتىپ، بالا قۇساپ وكپەلەگەنىن كورگەن سوڭ، كوڭىلىم ءوز-وزىنەن بوساپ ويپى-تويپى بولىپ كەتتى. استاڭ-كەستەڭى شىققان تاسقىنىمدى باسا الماي، وتاۋ ۇيگە جەتىپ ورتەنىپ جىلاماسىم بار ما. ەندى قايتىپ بۇ كىسى ماعان ريزا بولماستاي كورىپ، اعىل-تەگىلىم شىقتى. ءومىر بويىنا جانىنداي جاقسى كورگەن ادامىڭ، كەلىپ-كەلىپ ەندى ولەر شاعىندا جۇرەگىنە داق ءتۇسىپ وتىرسا، بۇ بار بولعىر دۇنيەگە قايتىپ سيارسىڭ!

ول كىسىنى شىنداپ نازالاندىرعاننان ولگەنىم جاقسى ەمەس پە! ءوزىم ءسويتىپ كۇيىپ وتىرسام، كورەسىنى ەندى اۋىلداعى جاسى ۇلكەن بايبىشەلەردەن كوردىم. جاڭاعى بالالار بار كورگەندەرىن ءۇيدى-ۇيىنە ايتىپ بارعان سوڭ ول زامانداعى بايبىشەلەر قانداي! «قانىكە اتاسىن رەنجىتىپتى! تاماعىن مەزگىلىندە بەرمەي، اتاسى وكپەلەپ يتكە سالىپتى، ماسقارا!» دەسىپ، كەيبىر قارتاڭداۋ، سابا بايبىشەلەر كەلىپ وزىمە دە ۇرىستى. جارىقتىقتاردىڭ اتتارىن قايدان ايتايىن، بىرەۋى «جىلاماي شەل قاپتاسىن كوزىڭە! قازانىڭدى قايتادان قامداماي، ەندى نە بەتىڭمەن كوزىڭدى اعارتىن وتىرسىڭ!» دەپ تۇس-تۇسىنان ەسىمدى شىعاردى. قايتا سونىسى قامشى بولىپ، ەس تاپپاي وتىرعاندا بەتتى جۋىپ جىبەردىم دە قايتادان قازان كوتەردىم. سونى ەكىنتىگە جەتكىزبەي، انىق قۇلاما بەسىن كەزىندە قايتا اپارىپ تاعى الدىنا ەنگىزدىم-اۋ ايتەۋىر، - دەپ قانىكە جادىراپ كۇلىپ الدى دا: - جوق، جارىقتىق باعاناعىداي ەمەس، كوزىمە جالت ەتىپ، ءبىر قاراپ جىبەرىپ جايىمدى ۇقتى دا، جانىنان باكىسىن الىپ ەتىن تۋراي باستادى. اساۋ قاندىنىڭ ەستىسى ءتىلىن تاپساڭ، ادامعا سايا بولادى عوي. جالعاندا ءىسىڭ بالاقتاعى بيت قۇساعان قورعانى جوقتارعا تۇسپەسىن! سودان بىلاي كانەكي، دۇنيەنىڭ ءبىر جاعى وپىرىلىپ جاتىر دەسە دە، قاشان وتەر-وتكەنىنشە اياعىمدى قيا باسپاي قارايتىن بولدىم. انەكي، تەك سودان باسقا جەردە كۇتىمىن جازا باستىرمادىم-اۋ دەپ ويلايمىن، پاتشا-قۇداي ساۋابىنان قۇر كويماسىن، - دەدى.

ءۇي-ءىشى انكەجان باتىردىڭ ءارتۇرلى مىنەزىن ەسكە الىپ، ءبىراز سويلەپ ازىراق قوبىراسىپ باسىلدى. تايلاقباي تۇكسىرەيىپ، ەسىك جاققا از جوعارىلاتا كوز تاستاپ تولعانىپ وتىردى دا:

- ءيا-ءا، ەندى ءبىر اينالعاندا ءبارىمىز دە ءبىر-ءبىرىمىزدى تابا الماي قالامىز-اۋ! ءومىرى تۇسكىرىڭ وسى-اۋ! - دەپ قويدى. سوڭىنان قانىكەگە قايتا بۇرىلا بەرىپ:

- كەلىن، وسىنىڭ ىشىندە سونى دا ەستىمەگەن كوپ قوي، اتاڭ باتاسىن قالاي بەردى، سونى ايتشى؟ - دەپ ءۇي-ءىشىن قانىكەدەن تاعى ءبىر اڭگىمە تىڭداتپاققا بۇردى. تىنىش ۇيدە زور ءۇنى ارشىنداپ شىقتى. شاي قۇيۋشى ايەلدىڭ ءور جاق قاسىندا سالماقپەن وتىرعان، كەلىستى بايبىشە - قانىكەنىڭ ۇستىندە شاتىرداي اق كيمەشەك-شىلاۋىشىنىڭ ءتۇسىن اشقان، جەڭىل جاسىل مانات شاپانى بار. ول كوپ ىشىندە ەندى تاعى اڭگىمە ايتۋدى ورايسىز ساناسا دا اتاسىنىڭ كوزىندەي بوپ وتىرعان، ەل اعاسى - تايلاقباي ادەيى سۇراعان سوڭ لاجسىز قايتا سويلەۋگە بەكىدى.

انكەجان تۇڭعىشى كەرىمبەك ون ءۇش جاسقا كەلگەندە، ءوزىنىڭ ناعاشى جۇرتىندا بوي جەتىپ وتىرعان، ون سەگىز جاسار قانىكەنى كەلىندىككە الادى.

تەگى انكەجان اكەسى وركەنباي دەگەن كىسىدەن جالعىز ەدى. وركەنبايدىڭ ارى جاعىندا «بەس ايتپاي» دەپ اتانعان، وسكەن اۋىل انكەجاندى «قۋ جالعىز» قوياتىن كورىنەدى. سول سەبەپپەن بالاسىنىڭ الدى كەرىمبەكتى انكەجان اسىعىستاۋ ۇيلەندىرەدى. سونداي نيەتپەن قىزايدىڭ ورازاي رۋىنان العان كەلىندى ءتۇسىرىپ كەلە جاتقان ساپارىندا، وسى شەرۋدەگى اتالاسىنىڭ باق-كۇندەستەۋ، ءبىر بەلگىسىز ءۇش-ءتورت جىرىندى كىسىسى باس قوسىپ، جولىن توريدى ەكەن. قىز جاساۋىن تورۋشىلار; ءبارى دە مىنگەن اتتارىن وزگەرتكەن، بەت-اۋىزدا كوزدەن باسقا جەردى تاڭىپ بايلاعان. انكەجان باتىر اتانعانىمەن، باي اتانعان ادام ەمەس. قىز وتاۋىن ەكى تۇيەگە ارتىپ، جۇپىنىلاۋ كوش بولىپ كەلە جاتادى. قىزعا ەرگەن جەڭگە-شەشەلەردەي، قاتىن-قالاشپەن عانا جول تارتقان جالعىز انكەجانعا تورۋىلشىلار ءبىر قىلتاڭعا جەتكەندە ءتيىپ تە كەتەدى. ونداي ايقاستى ءوز عۇمىرىندا سان كورگەن انكەجان:

- ۋاي، ءزانىڭدى ۇرايىن، جەل كوبىك! تاماققا تويسا تاسىعان شۇناق، بۇ قايسىڭ؟ - دەپ «ەر سىيماس» دەگەن اتقا ايقايلاپ قامشى ۇرىپ، ءتورت قاراقشىعا كىلەم تەڭدەردى قيدىرماي قارسى مايدان بەرەدى. تاقىمىنان تەز سۋىرىپ، جوعارى كوتەرىپ العان قاتقان قارا شوقپارىمەن كيلىككەندە العاشقى بەتتە-اق بىرەۋىن اتتان جىعادى. ارتىنشا تاياق ءتيىپ مەڭدەگەن تاعى ءبىرىن ءبىر قيىرعا جالىن قۇشتىرىپ اتى الىپ كەتەدى. مۇنى كورگەن وزگە ەكەۋى شەتتى الا، قاشا ۇرسىپ بارا جاتادى. العاشىندا شۋلاسا جىلاپ، ساسقان ايەلدەرمەن بىرگە ەس جيا الماي قالعان بوي جەتكەن قىز قانىكە اتاسىنىڭ مىنا قايراتىن كورگەن سوڭ كوڭىلى تاسىپ، تەز سەرپىلەدى دە، تۇيەنىڭ قومىنا قىستىرىلعان جەڭىل باقاندى سۋىرىپ الا سالىپ، بايگە قارا اتپەن قۇيىنداتىپ اتاسىنىڭ ارتىنان كەتەدى. انكەجاندى ەكى ورتالارىنا كىرگىزىپ الىپ، تىنىمسىز سويىل قاعىسىپ بارا جاتقان ەكى قاراقشىنىڭ ءبىرىن نىساناعا الادى. اقجول شابدارعا ءمىنىپ، بەتىن قىزىلمەن تاڭعان، سول جاقتاعىسىنا قۇيعىتا اعىزىپ جەتە بەرەدى. سول بويدا باستىرمالاتا كەپ قارا كۇستان قيعاشتاتا قاعىپ وتەدى. ەكى اراعا ءتۇسىپ قالعان انكەجان ات جالىنا جاتا وتىرىپ، بەرىك شوقپاردى الۋەتتى قولىمەن شىر كوبەلەك اينالدىرىپ، ەكى جاعىنداعى سويىلدى بىردەي قاعىپ، وزىنە ونشا تاياق دارىتپاي بارادى ەكەن.

سونداي ساتتە بوساپ شىققان شابدار اتتى كورەدى. ات ارتىنان جانداپ كەپ، قوس بۇكتەۋلى قامشىسىمەن شىلبىرىن جەردەن قىرعيداي ىلگەن قانىكەنى دە كوزى شالادى. مۇنى بىلگەن انكەجان سوڭعى اتتىنى ورشەلەنىپ قۋمايدى. شابدار اتتىنىڭ داليىپ بارىپ، جەرگە جايىلىپ تۇسكەنىن اڭعارعاندا «ياپىر-اي، جىعىلىسى جايسىز ەكەن، جازىم بولماسا يگى ەتتى» دەگەندى ويلايدى.

قازىر وسىنىڭ ءبارىن قانىكە ەركىن، جەتىك تىلىمەن كۇلە وتىرىپ، اسا ءبىر قىزىقتى اڭگىمەلەپ كەپ:

- ەڭ سوڭعى جىعىلماي كەتكەن كوكقاسقا اتتى ەدى. بار بولعىردىڭ جانى ءتاتتى ەكەن، قاسىنداعى اقىرعى سەرىگى قۇلاعاندا بار داۋسىمەن شارىلداپ، اتتانداپ قاشتى. اعا ونى نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، بۇرىنعى ەكپىنىمەن از عانا باستىرمالاتىپ باردى دا، بوي سالىپ قۋماي، قايتا وراعىتىپ ماعان تامان ويىسا بەردى. جارىقتىق، رۋحى ءور ەمەس پە، كوزى جاستى، كوڭىلى زارلى كىسى ەدى عوي، قارسى الدىما اناداي كەپ ات باسىن تارتا توقتاي قالدى دا، كۇڭىرەنىپ كەتتى:

- قارا-عە-ەم! قولىڭدى جايشى، قاراعىم! جەكەمىن دەسەم، ەكەۋ بولعان ەكەنمىن عوي، قاراعىم! جالعىزبىن دەسەم، جاساق بولعان ەكەم عوي، قاراعىم! كوگەرىپ، كوكتە، شىراعىم! ءوسىپ-ءون، شىراعىم! «جالعىز» دەگەن قۋ قازىق اتتان قۇتىلدىرعان ەكەنسىڭ عوي! قانىكە دەگەن اتىڭدى تابىستاپ، بالامنىڭ بالاسىنا قالدىرتتىرارمىن! كوزىنىڭ تارام جاسى ساقالىنان اعىپ كەتتى!  - دەپ، قانىكە بۇل اڭگىمەسىن ءسال كۇلىڭكىرەگەندەي بولىپ بايانداپ وتىرعانمەن، اياقتاي كەلە ۇنىنە ءدىرىل ىلەسىپ، ءوز كوزىنىڭ دە جاسى ىرشىپ كەتتى. بۇل ءسوزدى ۇلكەن سابىرمەن تىڭداپ، قانىكەگە كەڭ، سىن كوزبەن بارلاپ قاراپ وتىرعان ءىشىنارا كەيبىر كوشەلى قاريالار باس يزەسىپ قانا، تىرس ەتپەي ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. قانىكەنىڭ ساعىنىش تولقىنىن كوڭىلدەرىمەن كورگەندەي. تايلاقباي سىرتىنا شىعارىپ ەشنارسە ايتپاعانمەن ىشتەي راقىم ويلاپ، «كوگەرگەنىڭ وسى ەمەس پە، تورەدەي بەس ۇلىڭ بار»، - دەپ وتىردى. قانىكە، ءسوزىنىڭ اياعىن جانە ازىراق جالعادى.

- ماعان سول ءىستى «ەشكىمگە ايتپا، اۋزىڭنان شىعارماعايسىڭ» - دەپ تاپسىرىپ ەدى. اسىرەسە «كىسى اتتارىن اۋزىڭنان شىعارۋشى بولما، كەر-كەسىرى كەتكەن بىزبەن كەتسىن. بۇگىنگى ەل بىرلىگىنە نۇقسان، كەيىنگى ۇرپاقتىڭ كوڭىلىنە كىر، جۇرەگىنە داق بولادى» دەۋشى ەدى. سونىسىن ەسكە الىپ، كىسى اتىن ايتقان ەمەس ەم.اقىر اياعى بىزدەن شىقپاسا دا، سول باتىرلەردىڭ وزدەرى ايتىپ، التى الاشقا وزدەرى تاراتىپتى.

تايلاقباي قاباعى از عانا جازىلا كەلىپ:

- بارەكەلدى! «جاقسى ەركەكتىڭ ىشىندە التىن ەرلى ات جاتادى، جاقسى ايەلدىڭ ىشىندە التىن بەسىك ۇل جاتادى» دەگەندى قازاق وسىندايدان ايتادى. ول اتا-كەلىن ساي قوسىلعان انكەجان ەكەۋىڭىزدىڭ ىشىڭىزگە سىيعانمەن وزگە كىمنىڭ شاراسىنا سىيسىن! جاڭاعىلار كىمدەر ەكەنىن، سولاردىڭ وزدەرى جايعانى راس. سونداعى ءتورت كوزەلدىڭ بىرەۋى، الگى ەڭ سوڭعى كوك قاسقا اتتى - «باقىراۋىق باتىرىڭ» ءدال قازىر وسىندا وتىر. تاپ قاسىڭدا، ىشىندە وتىر، - دەدى.

بۇل ءىستى بىلمەيتىن كىسى كوپ ەكەن.

- و كىم؟ و كىم؟ و قايسىسىڭ؟ - دەسىپ، جۇرت ءبىر ساتتە كۇلكىلىلەۋ، ۇدىرەك جۇزبەن ءبىر-بىرىنە قاراسا باستادى.

ءۇي تولى ادام قىزىق ءبىر كۇدىك شاقىرىسىپ، ۇرىككەندەي ۇدەرىپ قالدى. قانىكە ساپولات اتا جاعىندا بولسا، قايناعا جولى بار دەپ، «كوكقاسقا اتتىنى» اۋىزعا الىپ، قوزعاماس ەدى. جۇرت كۇدىگى ەندى سىرتتان كەلگەن ەكى اتا: دەربىسالى، جايناق جاققا اۋىسا بەردى. بار قوناق بۇندا وتىرعان كوپ ساپولاتتى قويىپ، وزگە ەكى اتا كىسىلەرىنە كوز تاستاستى. بۇل انىعىندا رۋلى ەلدىڭ بار اقساقال - اتقامىنەرى وتىرعان مىناداي القالى جيىنىندا كىمدى دە بولسا جەرگە قاراتقانداي اڭگىمە ەدى. دەربىسالىدان كەلىپ وتىرعان ۇلكەن قىزىل بۋرىل ساقالدى، شادىرايعان تەكە كوزدى بۋراباي بار-تىن. بۇگىن ءدال بۇل اڭگىمەنى شىعادى دەگەن، ونىڭ ءتىپتى ءۇش ۇيىقتاسا وي-قيالىندا جوق-تى. جۇرت قازىر ەندى ءبىر ەرەكشە قىزىق كۇتكەندەي، ەرمەك، تالكەك ىزدەگەندەي قوزعالىس كورسەتكەندە ءوزى اشۋلانشاق، ىزاقور جاسى ەگدە بۋراباي نامىستان جارىلىپ كەتە جازدادى. باعانا قانىكەنىڭ باستاعان اڭگىمەسىنەن بەرى قاراي ءوز ىشىندە الدەنەشە ويران بولا تىعىلىپ، قاپىدا وتىرعىن-دى. ءوزى ءبىر اتانىڭ يەلىك ەتىپ، ءسوزىن ۇستاعان كىسىلەرىنىڭ بىرەۋى بولا وتىرىپ، تاپ مىناداي قاس-قارعىسقا ارانداعاندا ەكى كوزى قاتتى اشۋدان شادىرايىپ شىقتى. جۇرت الگىندەي تۇتاس قاۋلاپ، قىبىرجىعاندا وڭ جاق توردەن ۇزىن ساقالىن تايلاقبايعا سەرپي قاراپ، موينىن وقىس بۇرا:

- ۋاي، ءتاڭىر-اي! اتام زامانداعى اڭىزداي بولعان بىردەمەگە موينىما كەسكەك تاعاتىن بولساڭ، مەن! مەن! - دەدى. ءۇنى جارىقشاقتانىپ، تىم وعاش شىعىپ كەتكەن. بۇل سوزگە بىرەۋلەر دار ەتىپ كۇلىپ، بىرەۋ كۇلمەي، ءۇي-ءىشى دىم بوپ توقتاپ قالدى. تايلاقباي مۇنداي ءسوزدى كەيدە ادەيى شىعاراتىن. تەگىندە، وسى وتىرعانداردىڭ ىشىندە نەشە ءتۇرلى قۇلىق-بەيىلمەن: قۋلىق-سۇمدىق باققان، الىمدى-شالىمدىلىق سايلاعان، ءار مىنەزدىڭ كىسىلەرى بولادى. ءسوز باقپاي، شارۋاسىن باققان مومىن ەلدىڭ ىشىندە اياعىن اتتاپ باسسا، بەرى تارت، ولجا كوزدەيتىن پايداكۇنەم اۋىلباسى، ەل باسىلار، باقماسىلدار جۇرەدى. سولاردى تايلاقباي وسىنداي جەردە ادەيى سىنايدى. قوي-تاك قىپ بەتىن جاسقايدى. بۋراباي رايىنا زاماننان بەرى ايتىلماي كەلگەن جاڭاعى اڭگىمەنى شىعارىپ وتىرۋىنا دا بۇگىنگى كۇنگە بايلانىستى تاعى ءبىر سىر بار. اتقامىنەرلەردىڭ كەم-كەتىگىن وسىندايدا ايتاتىن ەل قازىسى تايلاقباي ءوز ىشىنەن سونى تۇپتەپ وتىر. كەيىنگە ساقتالىپ وتىرعان، اشىلۋعا ءتيىستى باسقا ءبىر تۇرعى. ەشنارسەگە كەۋدەسى باسىلعىسى كەلمەيتىن بۋراباي دا دەربىسالىنىڭ ساناۋلى ايداپسالدارىنىڭ بىرەۋى. سوندىقتان بۇل اڭگىمەنى تايلاقبايدىڭ قانىكەگە ادەيى ايتقىزىپ وتىرۋىندا ءمان جاتىر. بۋراباي ءوزى شەرۋ ىشىندە ساپولاتقا كۇيەۋ. كارى كۇيەۋدىڭ مىناۋ ورتادا جاڭاعىداي شارت كەتكەنىن كورگەن سوڭ، ءۇي ءىشى بۇل مىنەزدى ەشبىر سوزبەن جۋا الماي، تىنىشتالىپ قالىپ ەدى. نىعىز جيىن ىشىندە سۋىرىلىپ شىققان ەشكىم بولماعان سوڭ، تايلاقباي ءوزى جايماشۋاقتاتىپ:

- جەزدەلەرىڭنىڭ قىرىق جىل بۇرىنعى «ولجاسىن» جەلكەسىنەن شىعاردىڭدار-اۋ، - دەپ، ءۇي-ءىشىن ويناقى ازىلمەن كۇلدىرىپ ءوتتى دە: - ە-ە، باتىر، ۋاقىت سان جارانى ەمدەپ جازادى. بۇل ۇمىتتىرمايتىن، ول جەڭىلدەتپەيتىن قاي دەرت بار؟ ەرگە قۇندى بول دا، ءتىرى قال، ەتىگىڭنىڭ ءنالىسى توزعانشا ۇمىت بولار دەگەن. كىمگە نە ىستەتپەيتىن ءومىر بۇل؟ سونىڭ ءبارىن ۋاقىت جۇتقان سوڭ سىرتىمىزدان قاراسا، ءبارىمىز دە تۇكتەن-تۇكتى كورمەگەن، اقتان-سوپى كىسى بولىپ شىعا كەلەمىز، - دەپ بۇل ءسوزدى وسىمەن توقتاتىپ تاستادى.

ەندى از وتىرعان سوڭ ءۇي ءىشى ءبىر تىڭ اڭگىمەنىڭ شىعۋىن توسقانداي. وسى كەزدە تايلاقباي ازىراق قوزعالىس بايقاتىپ، يمەك باسىنان ۇستاعان تاياعىن الدىڭعى جاققا ۇزىننان سالا وتىردى دا، وتكىر وتتى كوزى ۇلكەيىڭكىرەپ، شيرىعىپ ءسوز باستادى. كەسەك ءجۇزى اجارلانىپ، ءۇي ىشىنە جاعالاي قاراپ الدى دا:

- قوش، اعايىن! كەلگەن قادامىڭ قايىرلى بولسىن! بىراق ءسوزىڭ ءتاتتى، ايتارىڭ قاتتى بولسىن... شەرۋ اتا! سەن بۇرىن ىنتىماقتى ەل اتانىپ ەدىڭ. سەنىڭ كەشەگى جەر اۋا كوشىپ وسىندا كەلمەگىڭ دە زاڭنىڭ الەگى ەدى. ونىڭ ۇستىنە ويسىزدى قۇرمەتتەپ، تاكاپپار ەتكەن قازاقپىز. كەيبىر ەل باسى سىماقتار الىم-سالىقتى ۇكىمەت ءبىر السا، ول ءوز جانىنان ەكى سالىپ، ەلىڭە زالالىن تيگىزگەن. ۇلىققا ارتىن تىققىش، ۇيكەنشەك بيلەر ىرقىنا شەرۋ سەنىڭ كونگىڭ كەلمەگەن. ايتىستىڭ، تارتىستىڭ. اۋا كوشتىڭ. دۇنيەدەن ءبىر-بىرلەپ ءوتىپ، الدىڭعى باسشىڭ تۇگەپ بارادى. كوزىمىز كورمەسە وتىرىك بولار ەدى. شەرۋ، سەنىڭ كەشەگى ۇلكەندەرىڭ ەل ءۇشىن وتكەن. ءۇيىم دەمەي، ەلىم دەپ جىلاعان. سونىڭ ساعان ۇرپاعىم دەپ ارتقان ءۇمىتىڭ، كانە، نەمەن قادىرلەي الاسىڭ، نەمەن اقتايسىڭ؟ بۇرىنعىدان قالعان، «سۇلەيمەندەي قۋاتىمەن قىلدىرىقتاي قۇمىرسقاعا تيمەگەن» دەگەن ءسوز بار. ال بۇگىن سەن قاندايسىڭ؟.. ءتورت تۇرمانىڭ تۇگەل باي، تىرناقتاي تارتۋ الاسىڭ. قوس ۋىس التىن بەرسە، ەكىنشىسىنەن دامەلەنەتىن پەيىلىمىز بار. ولاي ەمەس، كوپتىڭ باسىن رايىڭ مەن مەرەيىڭ بولسا قۇرايسىڭ. «ەل - بىرلىگى»، «كوپ بەرەكەسى» دەگەن ءسوزدى جايداق ءمىنىپ، جاۋىر عىپ بولمادىق پا، اعايىن! جابا توقىپ جۇرە بەرۋ مۇراڭ با؟ «بالانىڭ تەنتەك بولماعى ۇيىنەن، جىگىتتىڭ تەنتەك بولماعى بيىنەن» دەپ، ءوز ىشىڭدەگى ءىسىڭدى ۋاقىتىندا تەكسەرمەيسىڭ! ۇساق داۋدى ەل ىشىنەن بەزدىرمەيسىڭ! اياقتى اتتاپ باسساق، شيكىمىز شىعىپ جاتادى. وسى وتىرعانىمىزدىڭ تالايىمىزدىڭ باسىمىزعا بايلانىستى داۋ-شار بار. قىم-قيعاش كەزەتىن ارىز كوپ. تەكسەرىپ كورسەڭ قاي-قايسىسى بولماسىن، ناشارعا جوق، بارعا بار! الىسقا جوق، اتالاسقا بار! جاقىن وتىرعان قۇرمەتتىسى، الىس وتىرعان نەم كەتتىسى بولامىز. ءبىز بالەنشە دەگەن ءوز اتىمىزدان عانا سەسكەنگىمىز كەلەدى. اۋىلىڭدا شىققان باسسىزدىققا يە بولماساڭ، اعايىن تالقىسى الدىڭدا سەن ايىپتىسىڭ دەگەن سوزدەن عانا شايلىعامىز. سودان عانا تايلىعامىز! ال ول، باسقادان شىقسا تاعى ءبىر ءسارى-اۋ! وسى وتىرعان وزىڭنەن شىعۋى قاشان قالادى. كانە، قايسى اۋىلىڭدا نە جوق - وسى وتىرعان، اعايىن؟.. جەسىر دەسە جەسىر داۋ، زورلىق دەسە زورلىق داۋ، ار داۋى دەسەڭ ول بار تولىپ جاتقان ءبىر كەسىر داۋ بىتپەيدى! قايدا كورسەڭ قونسا شەتتە، كەشسە ارتتا بولىپ، جوق-جىتىك، ناشار ارىز ايتادى. وسىمەن ءجۇرىپ قايتىپ تىزە قوساسىڭ؟! كىممەن حالىق، كىممەن ەلسىڭ؟ سول ەلدىڭ بارلىعىمەن، سونىڭ بىرلىگىمەن ەلسىڭ. تەڭگەرسەڭ - مەڭگەرەسىڭ. اينالدىرعان ءبىر بولىس ەل كۇندەس كورگەننىڭ قىزىنداي بولما!.. قارىڭا، بىلەك كۇشىڭە تارتا بەرمەي، قارىنداستىڭ دا قامىن ويلا، جاراندار! - دەپ توقتادى.

بۇل ءسوزدىڭ ءبىرازى ابدوللاعا دا ءتيىپ ءوتتى. ايتىلماي، قوزعالماي كەلگەن ءبىراز ءسوزدى تايلاقباي بۇگىن ادەيى شىعارىپ وتىر. بۇرىن ماموزىنى دوس كورىپ جۇرگەن ابدوللا بار. ماموزى ءۇشىن ەل ۇستىنەن، كوپ ۇستىنەن جەم جيىپ، جەمساۋىن بىتەپ كەلگەن ابدوللا. ول قازىر تايلاقباي ءسوزىنىڭ بەت-اۋقىمىنا قاراپ، انادا ارىپپايعا بارلىق ارەكەتتى ىستەتكەن كەرىمبەك پە دەپ، سودان تاپ وسى جەردە كۇدىكتەنىڭكىرەدى. سونىڭ ءبارىن جاساتىپ، ءىس اياعىن وسىلاي شەشۋدى ويشىل كەرىمبەك ەرتە كۇننەن جوبالاعان با دەپ سەزىك الدى.

توردە تايلاقبايدىڭ وڭ جاعىن الا، ءبىر-ەكى قاريادان كەيىن وتىرعان الپامساداي زور دەنەلى، شوقشا ساقالدى، جىگىت كۇنىندە ماڭعۇلكۇرەدە ءيسى قازاق-قالماق سايىسىندا قالماقتىڭ ۇكىلەپ ارۋلاعان، شىنجىر نوقتالى «كوك بۇقا» دەگەن بالۋانىن ءولتىردى دەيتىن شەرۋدىڭ قىزايعا ايگىلى ابدوللاسى وسى. نوقتانىڭ ەكى جاق شىنجىر بۇيداسىنان ءۇش-ۇشتەن التى قالماق ۇستاعاندا «كوك بۇقا» يەلىك بەرمەي، دەدەكتەتە سۇيرەپ شىققان دەيدى. دىرىلداتىپ سۇيرەگەن التى ادامعا ءا دەگەندە نوقتاسىن دا العىزباي جەردى تارپىپ ۇمتىلعان ءداۋدى ابدوللا قاتتى جىققاندا قولقاسى ءۇزىلىپ كەتەدى. ەلەڭسىز، باتىر پىشىندەس جۋان بولىس جاڭاعى ويىمەن «كوسەۋمەن تۇرتكەننىڭ كەگى بىتپەيدى» دەگەندى ەسكە الدى. ارىپپاي ءىسىن كەرىمبەك ىستەتسە، وندا ءتاپ سول كوسەۋمەن تۇرتكەنى بولادى.

تايلاقباي سوزىنەن كەيىن شيرىعىڭقىراپ كەپ، ءوزىنىڭ دارحان بىتىسىمەن ءسوزدىڭ ءبىر جاعىن ۇتىمدى ازىلگە سۇيەگەندەي، اشىق جۇزبەن كوتەرىلە:

- وسى تايلەكەڭ ايتىپ وتىرعان جەسىرى دە، كەسىرى دە ءوزى ءبىز جاقتان-اۋ دەيمىن. قۇرىعىردى ارى اتتاپ، بەرى اتتاپ، مايموڭكەلەگەنشە، ءوتى جارىلىپ كەتسە دە دەربىسالى، جايناق سەن ەدىڭ دەپ نەگە ايتپايسىز، تايلەكە! - دەپ ەركىن، كەسەك، اقجارقىن كۇلكىسىمەن قارقىلداپ ءۇي تولى جۇرتتى دا قوسا دۋ كۇلدىردى. ەشنارسەنىڭ كارى وتپەستەي، بەتتى اۋجايىمەن ەلىكتىرىپ اكەتكەن. بىراق ابدوللا اۋزىمەن دەربىسالى اتى اتالعاندا، جاڭا تايلاقباي سوزىنەن بەرى تۇيىلىڭكىرەپ، ءتۇسىن سۋىتىپ قالعان دەربىسالى كىسىسى - ءابدىلدا شاق ەتىپ سويلەي كەتتى. اتا جولىمەن قۋعاندا شەرۋ ىشىندە: دەربىسالى، جايناق ءبىر تابيعى بولادى. ابدوللا وزىمەن كەتپەي سول دەربىسالى ءنامىن قوسا بىلعاپ كەتكەندە، جايشىلىقتا دا تومسارىپ وتىراتىن كوكبورتە ساقالدى، كەيىس كوزدى كىسى ءابدىلدا قاتتى ۇستاسىپ، داۋلاسا كەتكەن.

- اۋ، وسى كورىپ قالعاندارىڭ دەربىسالى بولا ما؟ جول تورۋشىنى ايتساڭ، الىمساقتا ءوتىپ كەتكەن بىردەمە ءۇشىن دەربىسالىنى ايت! جەسىر مەن كەسىردى ايتساڭ، دەربىسالىنى ايت! بۇ دەربىسالىدان وزگەڭ بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلىپ ءجۇرسىڭ بە، وسى؟! كورسەڭ، نەگە كورمەيسىڭ، سەن - ساپولات، قوينىڭا تىققان ۇرىڭ مەنەن ءبورىڭدى! - دەپ سالدى. كوز-قاباعىنىڭ كەيىستى بىتىسىمەن كوڭىلى شامشىل ەكەنى بىلىنەتىن، سالقىن ادام سويلەپ بولعاندا دا اقىرىن قالش-قالش ەتىپ وتىر ەدى. ءوزىنىڭ ادەت قىپ كەتكەن ەشكى قوتىرى بار كىسى. ەكى بىلەگىن سىرتىنان وسى اشۋ ۇستىندە دە ءوزى اڭدىماي سيپاي تۇسەدى.

بۇل ادامنىڭ «ۇرىڭ مەن ءبورىڭ» دەپ وتىرعىن - ساپولاتى - شەرۋ ىشىندە وزگە اتالاردان اتقا مىنگەن كىسىسى مەن جىگىتى كوپ تاپ. رۋلى ەلدىڭ ىشىندە ۇيىمى بەرىك، قوعامدى اتالاتىن بەلدى اتانىڭ ءبىرى. سونى ارقالانعان ەل ءىشىنىڭ تەنتەگى مەن تەلىسى ۇرلىق-قارلىقتان دا قۇرى بولمايدى. وزگەسىن ايتپاعاندا ارىپپايدىڭ بيىلعى ءىسى دە ولقى ەمەس. ءابدىلدا اشۋمەن كىمگە جاناسارىن بىلمەي، سونى شارپىعان. راس، بۇنىڭ سىلكىنىپ وتىرۋىندا وزگە ءبىر سەبەپ جانە بار. وتكەن جىلى قىستىگۇنى وسى ءابدىلدا اۋىلىندا ءبىر قويشى دالادا ءۇسىپ ءولىپ، سونىڭ جاس قالعان ايەلىن ءوز جاقىن امەڭگەرى الماي، ونىڭ كەدەيلىگىن پايدالانىپ ارادا جىل وتكەندە، بيىل وزگە ءبىر ەگدەلەۋ اعايىن جولسىز الادى. العان وسى ءابدىلدانىڭ ەت جاقىنى. بيىلعى جاز بويىندا سول ءىس كوپ داۋ بولىپ، قازىرگە دەيىن باسىلماي، ءورشىپ جۇرگەن.

«نە امەڭگەرىمدى، نە ءبىر جەسىرلىك مالىمدى اپەر» دەگەن ەسە ىزدەۋشى كەدەي جىگىتتىڭ تىلەك ارىزى بار. ول ءوزى كەدەيلىك، جوقتىقتان جاسى قىرىققا جاقىنداعانشا ءالى ەش جەرگە قالىڭ بەرە الماي كەلە جاتقان، قولى قىسقا، ءوزى مومىن، كارىپ بىرەۋ بولاتىن.

قاتىن وسىنى قالايدى. بۇل ارىز العاشىندا ابدوللادا ەدى. كەيىن ونان اسىپ تايلاقبايعا جەتكەن. بىراق جەرتابانداعان مىنەزى بار ءابدىلدانىڭ جەڭىلگىسى كەلمەي، تىلگە تيەك قىپ ءبىر ۇستاناتىن دالەلناماسىماعى بار. اداسىپ ءۇسىپ ولگەن قويشىنىڭ قاسىنداعى اڭشىدا قاسقىر ىشىك بولادى. قازاقتا «قاسقىر ىشىگى بار ادامنىڭ قاسىندا بىرەۋ ءۇسىپ ولسە، قۇنىن سول تولەيدى» دەگەن ءتامسىل بار. ءابدىلدا جاڭاعى امەڭگەر جىگىتكە: اناۋ قاسقىر ىشىكتى ادامنان ولگەن باۋىرىنىڭ ەڭ بولماسا جارىم قۇنىن السىن. سوندا ەكى الىپ بيگە شىقپاق پا، دەپ ەستىگەن ادام كۇلەرلىكتەي قاراتاياق داۋ سوعادى. قازىر شەرۋدىڭ بار ابىروي، نامىس باققان دەيتىن، سالماعى اۋىر، القالى توبى الدىندا «جەسىر-كەسىر» دەگەن سوزگە شىداماي تۋلاعانى بولماسا، ءابدىلدانىڭ قۇتىلا الماي وتىرعانى بەلگىلى. كوپ ۇندەمەيتىن سوزگە ساراڭ ادام، از ءتۇيىلىپ، كىرجيىپ وتىردى دا:

- بۇل تىناتىن شارۋا. تىنىستىرامىن. بىراق ەشكىمنىڭ كۋالى ءسوز، نەكەلى قاتىنى ەمەس بولاتۇعىن. ول ەندى وتىرعان جەرىنەن ەشقايدا شۇيگىلمەيدى! تەك مۇنداي امەڭگەردىڭ جەسىرىنىڭ باسىنا قازاقتىڭ جولىمەن نە كەسىك كەسىلەتىنىن بەلگىلەپ  بەرسەڭدەر بولىپتى، - دەدى. جىل بويعى ەلگە كۇلكى بايبالامنىڭ اقىرعى ءتۇيىنى وسى بولعان ەدى. بۇل ءسوز مۇنىمەن ءبىتتى.

وسى تۇستا از ساقتالعان تىنىشتىقتى ساۋىرىق بۇزدى. ول ساعال كوزىن ءسال جىمسىقتاندىرىپ ابدوللاعا قاراپ ءوتتى دە:

- تايلەكە، وسى بۇگىن اقىر الدارىڭىزعا ءتۇسىپ قالعان ەكەنبىز. ەندى ءبارىمىز دە ءبىر-ءبىر جۇمىس قوزعاي وتىرساق قالاي بولار ەكەن؟.. مەنىڭ ايگىلى بايگە اقتابان اتىمدى اراعا كىسى سالىپ ابدوللا قالاپ الىپ ەدى. العانىنا، مىنە، جىلعا اينالىپ بارادى. ورنىنا ءبىر جارامدى ماقتاۋلى ات، جانە باسقا دا ۇستەك، وتەۋ بەرمەك بولدى. ارۋاقتى ايتىپ: «ەلگە يە بولعان ەسىمجان بالاسى سەنەن ەنشى ەتىپ ءبىر ات مىنبەيمىن بە» دەپ حات جازىپ، ءبىر ءسوز بىلەر قۋاياقتى جىبەرگەن ەكەن. ول قۇردىم قازىر وسىندا، ىشىمىزدە وتىر. ساۋىرىق جاقسى ات مىنسە ساۋىرىنان سىپىرىلىپ قالا ما ەكەن دەپ، العاشىندا قاتايىپ-اق وتىرىپ ەم، جاڭاعى ەكى اراعا دايەكشى بولىپ كەلگەن قۋجاق وزىممەن قۇرداس نەمە ەدى: «ءوي، يت بولساڭ، ۇلكەن ءۇيدىڭ ءيتى بول» دەمەكشى، سەنى كەشەگى ەسىمجاننىڭ بالاسى دەپ، ارداقتاپ، قولقا سالىپ وتىرعان جوق پا، بولىس تۋىسىڭ. بەتەگە كەتىپ بەل قالادى، اجار تايىپ ار قالادى. بىلتىرعى ايعىر قۋالاعاندا جاردان ۇشىپ ولەتىن ەسەگىڭدى مەن اجىراتىپ قالىپ ەم عوي. جىلقى ءومىرى اداممەن تەڭ ەمەس، بۇل جولى بەرمەسەڭ، ات ولگەن كەزدە اعايىنعا نە بەتىڭدى ايتاسىڭ. مەن بولسام شوبىردان جىعىلعاندى تۇلپارعا مىنگىزگەلى وتىرعام جوق، دەدى. ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ مىنا سۇمنىڭ سوزىنە امالىم قۇرىپ وتىردىم دا، جانۋاردى اقتىق ساپار شومىلدىرىپ، جەتەكتەتىپ جىبەردىم. بولات قانجاردى جۇمساق قايراققا قايرايدى، جاڭاعى ءسوز بۋىنىمدى قۇرتىپ تاستادى. ال ەندى ابەكەڭ ايدا-جىلدا، استا-تويدا كەزدەسسەك، «اۋىلعا» كەل دەيدى. اتىمدى اتاپ ادەيىلەپ ادام جىبەرە مە دەسەم، ول دامەم ورىندالمايدى. مىنە قۇتتى مەشىتتىڭ ءۇيى ەكەن، وسى ءسوزدىڭ قۇداي بار اۋزىمنان دالاعا شىعىپ وتىرعانى دا وسى. قوبىزىمەن كەڭەسكەن باقسىداي، ابەكەڭ نە ويلايدى، مەن نە ويلايمىن، بىلمەيمىن. بىراق مەنىڭ ءوز اياعىمنان سول بارماعانىم بارماعان. «سىيلىق قىمبات ەمەس - سىيلاۋ قىمبات» دەگەن قازاقتىڭ بالاسىمىز. شىنداسام ءبىر تايدى الماي قويارىما دا ءدىنىم كامىل. بىراق الاشاعىم كەتسە دە، ايتاشاعىم كەتپەسىن. مال يەسىنىڭ كوزىمەن سۋ ىشەدى، دەپ بۇرىنعىلار نەگە ايتقان دەيسىڭ. جانۋار سۋ ىشكەندە قالاي جۇتقانىنا دەيىن قاراپ تۇراتىن كۇلىگىم ەكەنىن ەل-جۇرت بىلەدى. كوبىڭىزگە سىناتپاعىم وسى ەدى، - دەپ توقتادى. بۇل اڭگىمەگە ءبارى دە، ساۋىرىق ءسوزىنىڭ اياعىنا شەيىن، تىرس ەتپەي قاراسىپ، ۇيىي تىڭداپ قالعان-دى. توسىن تۋىلعان بۇل ءجايدىڭ اياعى نە بولىپ تىنار ەكەن دەسكەندەي. كەيبىرەۋلەر قىبىرسىز وتىرىپ شاقشالارىن شىعارىپ، ەرنىنە ءۇنسىز ناسىباي قىستىردى. بىرەۋ قامشىسىنىڭ سابىمەن ءتىسىن تىقىلداتىپ قاعىپ، بىرەۋلەر اڭىرىپ قاپتى. تايلاقباي ساۋىرىقتىڭ قازاقكەرشىلىك كىسىلىگىن ءجون كورگەنمەن، بۇل ءسوزدىڭ ءدال مۇنداي جەردە، بۇلايشا ازعىندانىپ شىعۋىنا نارازى بولىپ قالدى.

كەشەگى ەل باستاعان ەسىمجان بالاسىنىڭ مىناداي جەردە ءوز قارا باسىنىڭ وسى ءبىر ءونىمسىز داۋكەرلىگىن اشىپ، ءوزىنىڭ ىشكى الەگىمەنەن تاۋسىلىپ وتىرعانىن جاراتقان جوق. ابدوللا بولسا دارقان ادام. ەندەشە ءبىر سىر بولۋعا ءتيىس. تايلاقباي ساۋىرىقتىڭ كەسكىنىنە قاراپ: «ىشىمدەگىم تۇرىمدە، تۇرىمدەگىم تىلىمدە!» دەگەن ماقالدى ەسكە الدى. وعان ءبىر-ەكى دۇركىن قاناعاتتانباي كوز توقتاتىپ قاراپ تا قويدى. بۇعان ايتپاق العاشقى سوزىنە ءسال مىسقىلدى ءازىل ارالاستىرىپ:

- قاپ، بارەكەلدى-اي! سونىمەن نە اقتابان ات جوق، نە ماقتاعان ات جوق، سيىرقۇيمىشاق شومەيىپ دوس قالدى دەسەڭشى. «الارمان ارىستان، بەرەرمەن تىشقان» دەۋشى ەدى، سەن ارىستان بولماي الاتىنىن الىپ، اتقا توقىم سالعان سوڭ، ابدوللا ارىستان بولعان ەكەن عوي! - بۇل ءسوزدى جۇرت ءۇنسىز عانا كۇلىسىپ، ءتىل قاتپاي تىڭدادى. تايلاقباي ەندى شىنشىل تۇسكە اۋىسىپ:

- «جاقسى اتتىڭ جالىن ساقتاعانشا، جاقسى جىگىتتىڭ ارىن ساقتا» دەيدى. اعايىن دەپ ەر سىيلاعانىڭ، ازامات بوپ نار سايلاعانىڭ جاقسى-اق! بۇنىڭ ماقۇل. ال بىراق ابدوللانىڭ ءوز ىشىندە انىق نە ويى بار ەكەنىن ءبىز بىلمەيمىز عوي، جارقىنىم-اۋ! ەكەۋىڭنىڭ اراڭا قازىر سويلەگەن كىسى جاڭىلىسقالى، اداسقالى سويلەيدى. ورتان قولداي بايگە اتتى الىپ، ابدوللا باسىمەن ۇندەمەي كەتكەلى ءجۇر ەكەن دەپ، قانە قاي قازاق ايتا الادى؟ - دەدى.

اۋجاي باعىپ وتىرعان جيىنعا دا جاعالاي كوز سالىڭقىراپ ءوتتى. ءار-ءار كىمدى وسى تۇستا بارلاي قارادى. كوپشىلىك ءدال كىمدى جىعىندى ەتەرلەرىن بىلە الماعانداي. ساۋىرىق پەن ابدوللاعا كەزەك كوز تاستاپ، داعدارىپ قالعان. تەك، كوپ قاباق بۇل ءسوزدىڭ ءدال وسى ارادا جاريا بولۋىن قۇپتاي الماي قالعانداي. ابدوللا اقالاقشىنىڭ ەل ىشىندە ءوز سالماعى، ابىرويى بار. شەرۋدەن سىرتقى ەلدەردە دە قۇدا-جەكجاتتارى كوپ، ويىن باسسا ويى، قىرىن باسسا قىرى سولقىلدايتىن ادام. سولاردىڭ بارىنە ويناپ سالەم ايتسا، شىنداپ ىستەيتىن، ءسوز سويلەرى جەتەرلىك اقالاقشىنىڭ ءبىرى. جانە از كۇن قاماۋ كورىپ شىققاندىعىن ەسكە العان كەي جاسى ۇلكەن، سالدارلى كاريالار انىق كەيىپ، قىنجىلىپ تا قالدى. ولار مىنا تۇستا ابدوللانىڭ بەتىنە قاراي الماي، باستارىن تومەن سالدى.

...ابدوللا ءوزىنىڭ جولداپ جىبەرگەن ءبىر اۋىز حات سالەمىنە ساۋىرىق بايگە اتىن جەتەلەتكەن سوڭ، ەندى ونىڭ كەلمەي ءجۇرۋىن ءوز ىشىندە باسقاداي ءبىر ويعا قيسىنداپ جورىعان. كەزدەسكەندە «اۋىلعا بار» دەسە دە ساۋىرىق بوگەلىپ، توقتالا بەرگەندەي كورىندى. سوعان قاراپ ءوزىنىڭ بوي جەتكەن قىزدارى بار دارقان ادام ساۋىرىقتىڭ ورازاقىن دەگەن جاقسى بالاسىنىڭ بارىن بىلەتىندىكتەن، اناۋ قولقانى ۇلكەن جەردەن سالعالى ايالداپ ءجۇر مە دەپ، ساۋىرىق ويىنان ءبىرجولا شالعاي قونعان. ساۋىرىقتى شەرۋدىڭ قامىن ويلاعان، كەشەگى ەسىمجان بالاسى دەپ، الىستا جاتىپ، ىشىنەن سىيلاپ توسۋدا ءجۇردى. سول قىمبات قاستەرلەنگەن نيەتتىڭ اياعى ەندى كەپ، تاپ مىناۋ بوپ شىققاندا، جاقسى تىلەۋى بار ادام ەداۋىر نالىپ قالدى. ول باعانادان بەرگى بار سىر ءۇشىن جالعىز-اق اۋىز ءسوز ايتىپ:

- ا، ءتايىرى، «كۇناكار بولىپ كەل، قارىزدار بولىپ كەلمە» دەگەن وسى ەكەن-اۋ! - دەپ قوبالجۋلى، نازا بايقاتتى. ەل كەلەسىنە شاقىرتىلىپ، وسىندا كەلىپ وتىرعانداعى بۇگىنگى ارقالاپ كەلگەن وزگە تاۋقىمەتىنەن گورى ارقاسىنا بۇل باتقانداي ەدى.

ىشىنەن «ورەسى ازعا وكپە جوق» دەپ ءوزىن كوندىردى دە، قىمباتىن قوسا قيىپ، تومسارىپ قالدى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz